Naves Britannicae et coalitionis Franciae Hispaniaeque
Classis Britannica e viginti octo navibus magnis sexque navibus minoribus (summatim 2 178 cannones atque 17 076 homines) constitit, Horatio Nelson praefecto, nautis optime exercitatis. Francica classis conexa illi Hispanicae constetit e triginta et tribus navibus bellicis permagnis (septemdecim Francicae et quindecim Hispanicae erant naves) ac septem inferioribus navibus (2 652 cannonum atque 25 200 nautarum omnino), praefecto Petro Carolo de Villeneuve illis Francicis, Frederico Gravina duce Hispanicis illis. Nonnullae naves bellicae Franciae paene pessimae erant nautaeque classis male exercitati, navigia Federici Gravinae bona et armata, homines inducti multi, sed haud periti rei militaris erant.
Ante facta et res gestae
Postquam plurimi Anglici exploratores classem Francicam et Hispanicam de Villeneuve praefecto classis ad Gades esse directuram detulerunt, die 28Septembris Horatius Nelson magnam partem Regiae Classis consecutus est atque die 19Octobris, cum classis mixta solveret ad Carthaginem Novam e Gadibus, Regia Classis contra hanc adorta est.
Nelson impetum in dimidio ordine et extremo agmine navium fecit, quo modo separavit seriem classis sed periculo primas naves suas obiecit: attamen, ordine fracto, naves Anglicae potuerunt omnibus cannonibus lateris navalis missilia iacere contra inimica navigia, praestantia militare consecuta.
Deinde naves Britannicae proelia singula Hispanicis cum navibus commiserunt ostendentes omnem peritiam exercitationemque Regiae Classis etsi nautae Francici Hispanicique magno animo atque virtute pugnaverunt. In quinque horis pugna prope confecta est sed praefectus navalis Horatius Nelson, vulnere mortifero in lateribus a nauta quodam Francico ictus, mortuus est post duas horas. Navis praefecti navalis Francici de Villeneuve Bucentaure appellata (Latine: Bucentaurus) cessit Anglicis quattuor horas pugnato.
Maxima navis quae tunc interfuit erat Santísima Trinidad (scl. Sanctissima Trinitas), navis Hispanica, quae 140 cannones et 1 159 nautarum ferebat.
Detrimenta utriusque factionum
Classis mixta Napoleonica naves undeviginti perdidit (una submersa est, duodeviginti deprehensae sunt), mortui 3 373 Francici nautae et vulnerati 1 155 sunt, detrimenta Hispanica summatim 3 000 fuerunt (inter quos praefectus navalis Federicus Gravina erat).
Ex Anglicis navibus nulla submersa est sed multae habebant post pugnam ingentia detrimenta; Britannici 449 homines (in quibus Horatius Nelson erat) perdiderunt, vulnerati 1 246 fuerunt.
"Confidit Anglia quemque praestare officium suum"
Mixta classi Napoleonica visa, Nelson signa in antemna principali navis "Victory" appellatae posuit ad nautas excitandos, quae haec verba interpretabantur: "Confidit Anglia quemque praestare officium suum" (Anglice: "England expects that every man will do his duty"). Nelson hodie habetur unus ex optimis navarchis summi ingenii omnium temporum, et in foro Londiniensi "Trafalgar Square," columna eius memoriae dicata ab anno 1840 usque ad annum 1843 aedificabatur. Proelio deposito, Britannia facta est dominatrix marium usque ad tempus Belli Orbis Terrarum I.
Nicolson, Adam. 2005. Men of Honour: Trafalgar and the Making of the English Hero. In CFA = Seize the Fire: Heroism, Duty, and the Battle of Trafalgar. Novi Eboraci: HarperCollins. ISBN 0-00-719209-6.