Канада


Девиз	A Mari Usque Ad Mare» лат. «Тенгизден тенгизге дери»
Гимн	O Canada!

Административ билги
Оноу формасы	Конституциялы монархия
Король	III Чарльз
Генерал-губернатор	Мэри Саймон
Биринчи-министр	Марк Карни
Канаданы Баш судьясы	Ришар Вагнер
Тил(лер)и	ингилиз тил, француз тил
Ара шахары	Оттава

География билги
Уллу шахар(лар)ы	Торонто, Монреаль, Ванкувер, Калгари, Оттава
Бютеу территориясы	9 984 670 км² (дунияда 2-чи)
Сууну юсю	8,62 % %
Сагъат бёлгеси	-3,5...-8

Тарих билги
Эркинлиги	1 июль 1867 (Британ Шимал Американы юсюнден Акт) 11 декабрь 1931 (Вестминстер статут 1931) 17 апрель 1982 (Бирлешген королевстводан)

Демография билги
Бютеу халкъы (2009)	34 157 950 адам (дунияда 37-чи)
Къалынлыгъы	3,42 адам/км²

Экономика билги
БИП (номинал) (2008)	$ 1 510 млрд ^[1] (4-чю)
БИП (ном.) адам башына	$ 47 066^[1]
Валютасы	Канада доллар (CAD, код 124)

Башха билги
Домен(лер)и	.ca
Телефон коду	+1

Кана́да (ингил. эмда фр. Canada) — Шимал Америкада орналгъан къралды, джерини ёлчеми бла дунияда экинчи орундады (Россиядан сора). Атлантика, Шимал Бузлауукъ эм Шош океанла бла джууулады, къыбылада эмда шимал-кюнбатышда АБШ бла чеклешеди, шимал-кюнчыгъышда уа — Гренландия (Дания) бла. Канаданы АБШ бла чеги — эки къралны арасында болгъан эм узун чекди.

Бюгюнлюкде Канада, ингилиз бла француз тилле федерал дараджада официл статусда танылгъан конституциялы монархияды, эки тилли эмда кёб культуралы къралды. Технологиясы эмда индустриясы айныгъан Канаданы экономикасы бай табийгъат ресурслада эмда сатыу-алыуда (артыкъсызда бек АБШ бла) тамалланады.

Географиясы

Статьяны бу бёлюмю алкъын джазылмагъанды неда толу тюлдю. Хайт дегиз да джазыгъыз!

Канада Шимал Американы континентны кёб юсюн майданны орналады. Бютеулей Канаданы территориясы - 9 984 670 км², анадан суу - 8,62%, суу джагъасы - 243 042 км. Канаданы территориясына 52 минг айрымкан кошулады, аладан эм уллусуну - Баффинны Джери майданы 507 451 км².

Канада кюнчыгъышда, Атлантика океандан (Баффин эм Лабрадор тенгизле бла) кюнбатышда Шош океаннга эмда Шимал Бузлауукъ океаннга (Бофорт тенгиз бла) шималда джайылгъанды. Кюнчыгъыш бла кюнбатышгъа эм уллу узунлугъу — 5514 км, кыбыладан шималгъа уа — 4634 км.

2022 джылгъа дери Канада джер бла къуру АБШ бла чеклешейиди, 2022 джылны июньда уа Дания бла Канада Ханс айрымканны бёлюнюб джер чекни къурадыла (1 км узунлугъу). Суу бла Канада Франция бла чеклешеди (Сен-Пьер эм Микелон).

Канаданы территориясы алты физика-география зоналагъа бёлюнеди: Канаданы къалкъаны, ич тюз джерле, Уллу кёллени эм Сыйлы Лаврентийни суун тюз джерлери, Аппалачи, Кюнбатыш Кордильералы эмда Канаданы Арактика архипелагы.

Климаты

Канады территориясы арктика, субарктика эм орта климатла бёлюнедиле. Къыш бла джай орта температурасы регион региондан тюрленедиле. Шимал кесегинде кысха суукъ джай бла суукъ къыш, къралны орта кесегинде бек суукъ къыш бла исси джай, Онтарио эм Квебекни къыбыла кесегинде суукъ къарлы къышла бла исси мыллы джай барды. Кюнчыгъыш бла кюнбатыш джагъа районлада климатны джылы агъымла (Гольфстрим эм Аляска агъым) джумушакъ этедиле, Ньюфаундлен эм Лабрадорну къатында уа джылы Гольфстрим агъым суукъ Лабрадор агъым бла тюбешкенден климаты суукъракъты, тубанлыды.

Тарихи

Статьяны бу бёлюмю алкъын джазылмагъанды неда толу тюлдю. Хайт дегиз да джазыгъыз!

Француз тенгиз джолоучу эмда тинтиучу Жак Картье 1534 джыл ачхан Канада, Квебекде француз колонияладан башланнганды. Ингилиз колонизациядан сора юч британ колонияны (аннга дери Джангы Францияны территориясы болуб тугъан) бирлигинден Канада конфедерация къуралгъанды. Канаданы суверенитети, 1867 джылдан 1982 джылгъа дери баргъан мамыр процессни эсебиди.

Халкъы

2010 джылны аллында Канаданы халкъы 34 миллион адам чакълы бир барды. 2006 джыл санау, 2001 джыл бла тенглешдириуде 5,4% ёсюуню белгилегенди^[2].

Канаданы халкъыны тёртден ючюсю чакълы бир, АБШ-ны чегинден 160 километрден узакъ кетмей джашайды^[3].

2001 джыл санаугъа кёре канадалыланы саны 30 007 094 болгъанды. Канада статистика къуллукъну информациясына кёре 2009 джылны мартына къралны халкъы 33,5 миллион адам болгъанды, аладан 8 миллион француз тиллиле (франкофонла). Халкъны ёсюую кёбюсюне иммиграция бла байламлыды.

Канада, этника кёрюм бла бек кёб тюрлю миллетли къралды. Канадалыланы кёбюсю, артыкъсыз да бек бабалары колонизацияны заманында келгенле, кеслерин энчи канада этнос кибик кёргенликлери ючюн, эм уллу этника группа кесине «канадалыла» дейди (39,4%). Андан сора кеслерине ингилизлиле (34,4%), французла (25,7%), немецле (3,6%), итальянлыла (2,8%), украинлиле (1,7%), аборигенле (индейлиле бла эскимосла 1,5%), къытайлыла (1,4%), голландлыла (1,4%), полякла (0,9%), оруслула (0,1%) дегенле барадыла.

Шахарла

Канаданы адам саныдан тёртен юч 41 шахарда джашайды. Канаданы эм уллу шахарла — Торонто (2,79 млн адам 2021 джылда), Монреаль (1,76 млн), Калгари (1,31 млн адам), къралны ара шахары Оттава (1,02 млн адам) эмда Эдмонтон (1,01 млн адам). Юч эм уллу Канаданы агломерациясы — Уллу Торонто (6 млн адам 2014 джылда), Уллу Монреаль (4 млн адам) эмда Уллу Ванкувер (2,5 млн адам).

**Канаданы эм уллу шахарлары (2021 джылда)**
№	Аты	Провинция	Адам саны
1	Торонто	Онтарио	2 794 356
2	Монреаль	Квебек	1 762 949
3	Калгари	Альберта	1 306 784
4	Оттава	Онтарио	1 017 449
5	Эдмонтон	Альберта	1 010 899
6	Виннипег	Манитоба	749 607
7	Миссиссога	Онтарио	717 961
8	Ванкувер	Британ Колумбия	662 248
9	Брамптон	Онтарио	656 480
10	Гамильтон	Онтарио	569 353
11	Саррей	Британ Колумбия	568 322
12	Квебек	Квебек	549 459
13	Галифакс	Джангы Шотландия	439 819
14	Лаваль	Квебек	438 366
15	Лондон	Онтарио	422 324

Политикасы

Бусагъат заманда Канада, 10 провинция бла 3 территориядан къуралгъан федератив къралды. Кёбюсюне француз тиллиле (франкофонла да дейдиле алагъа) джашагъан провинция Квебекди, къалгъанла кёбюсюне ингилиз тилли (англофон) провинцияладыла, француз тилли Квебек бла тенглешдирилселе алагъа «ингилиз Канада» да дейдиле. Кёбюсюне ингилиз тилли тогъуз привинцияны санында болгъанлыкъгъа, джангыз Нью-Брансуик, официал халда эки тилли провинцияды. Юкон территория, официал халда эки тиллиди (ингилиз эм фрнацуз тилле), Шимал-Кюнбатыш территорияла бла Нунавутда а уа 11 официал тил танылынадыла (аланы ичинде ингилиз бла француз тилле да).

Административ бёлюннгени

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Канаданы административ бёлюнюую.

Бусагъатда Канада 10 провинция бла 3 территориягъа бёлюнеди. Эм джангы административ бирим Нунавутду (1999 джылда къуралгъанды).

Провинцияла (кюнбатышдан кюнчыгъышха)

Территорияла (кюнбатышдан кюнчыгъышха)

Экономикасы

Статьяны бу бёлюмю алкъын джазылмагъанды неда толу тюлдю. Хайт дегиз да джазыгъыз!

Канаданы экономикасы дуньяда эм кючлю экономикаладан бири болады. Канаданы номинал БИП 2024 джылда 2,117 трлн АБШ-ны доллар болгъанет (аны бла дуньяда 9-чу). Канаданы 70,2% национал продуктну джумушла, 28,2% промышленность эмда эл мюлк 1,6% бередиле.

Канаданы эл мюлкю тамалы фермер мюлкле. 2020 джылда Канадада 190 минг ферма баред, аланы орта джыл обороту 458,5 минг канаданы долларгъа джеткенеди, фермаланы орта майданы уа — 327,6 га болду. Бютеулей эл мюлкню обороту 2020 джылда 87 млрд канаданы доллар болгъанды, андан 22 млрд Альберта провинция берди, 20 млрд — Онтарио, 17 млрд — Саскачеван, 13 млрд — Квебек, 8 млрд — Манитоба, 5 млрд — Британ Колумбия.

Канаданы прерияладан ючтен тёрт бютеулей канаданы эл мюлкню майданы къуралады. Блайда кёб юсю будайны, арпаны, люцернаны эмда зынтхыны ёсдюрелле. Британ Колумбияны къыбыла-кюнбатышда эмда Онтарионы къыбылыда нартюхню, сояны, къудорну, кёгетлени эм тахта кёгетлени ёсдюрелле.

Маданияты

Джибериуле

Канаданы правительствону официал сайты.

Къайнакъла:

↑ ^1,0 ^1,1 Халкъла арасы ачха фонд (апрель 2008)
↑ Beauchesne, Eric We are 31,612,897. National Post (2007-03-13). Тинтилгенди: 13 март 2007.
↑ Custred, Glynn (2008). "Security Threats on America's Borders". in Alexander Moens. Immigration policy and the terrorist threat in Canada and the United States, Fraser Institute. p. 96. ISBN 0889752354.