Қырғыз Республикасының Ұлттық банкі

Қырғыз Республикасының Ұлттық банкі қыр. Кыргыз Республикасынын Улуттук банкы
Орналасуы	Бішкек, Чуй даңғылы, 168
Құрылды	1991
Президент (төраға)	Кубанычбек Боконтаев
Ел / ұйым	Қырғызстан
Валюта	Сом
ISO 4217 Code	KGS
Қорлары	▲ 3,324 млрд АҚШ доллары (ақпан 2024)[1]
Сайты	nbkr.kg
Ізашар мекеме	Кеңес Одағының мемлекеттік банкі

Қырғыз Республикасының Ұлттық банкі (қыр. Кыргыз Республикасынын Улуттук банкы) — Қырғызстанның орталық банкі және бірінші кезекте елдің стратегиялық ақша-несие саясаты мен ұлттық валюта айналымын жоспарлауға жауапты.

Тарихы

Қырғыз Республикасының Ұлттық банкі ел 1991 жылы КСРО мемлекеттік банкінің мұрагері болған Ресейдің орталық банкінен тәуелсіздік алғаннан кейін құрылды.^[2] Бір жылдан кейін, 1992 жылы 6 наурызда Қырғызстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі Қырғызстан Республикасының мемлекеттік банкін Қырғыз Республикасының Ұлттық банкіне ауыстыру туралы қаулы қабылдады.^[3] Алғашқы жылдары Қырғыз Республикасы және басқа да көптеген посткеңестік республикалар кеңестік рубльге қатты сүйенді. Валютаның тұрақсыздығы және көптеген елдердің ақша-несие және фискалдық саясат бойынша ынтымақтаса алмауы Ресей Орталық банкінің несие ағынына шектеулер енгізуіне және ақырында валюталық одақтан шығуына әкелді, содан кейін ол ыдырап кетті. 1993 жылы 10 мамырда Қырғыз Республикасы сомының бірінші сериясын 1 қырғыз сомына 200 кеңестік рубль бағамы бойынша шығарды, бұл банкноттар «өтпелі банкноттар» деп аталды. Келесі жылы сомның екінші сериясы шығарылды, бұл банкноттар «тұрақтандыру кезеңінің банкноттары» деп аталды. Үкімет пен орталық банктің бағаны ырықтандыру, сауда заңдары, ауыл шаруашылығын реформалау, активтерді жекешелендіру және сыртқы саудаға нарықты ашу түріндегі әрекеттері ақыры Қырғыз Республикасын 1996 жылға дейін екі кезеңді де қамтыған жаппай инфляция мен жұмыссыздықты жеңуге әкелді.^[4] 1997 жылдан бастап сомның үшінші сериясы шығарылды. 2008 жылы монеталардың бірінші шығарылымы басталған кезде шағын транзакцияларды жеңілдету қажеттілігіне байланысты алғашқы екі серия айналыстан алынып тасталды. 2009 жылдан бастап сомның төртінші сериясы шығарылды. 2018 жылы Ұлттық банк банкноттардың шығарылғанына 25 жыл толды, өткен жылы асты сызылған С әрпін сом валютасының ресми нышаны ретінде бекітті, сонымен қатар өзінің алғашқы естелік банкнотын шығарды.^[5] Төменгі жағында сызығы бар «С» әрпін Ұлттық банк ұлттық валютаның тұрақтылық белгісін көрсету үшін таңдаған.^[6]

Мәртебесі

Ұлттық Банктің мәртебесі, қызметінің мақсаттары, функциялары мен өкілеттіктері Қырғыз Республикасының Конституциясында, "Қырғыз Республикасының Ұлттық Банкі, банктер және банк қызметі туралы" заңда, сондай-ақ Қырғыз Республикасының банк заңнамасында айқындалады.

Көрсетілген заңның 14-бабына сәйкес:

• Ұлттық банк Қырғыз Республикасының банкі болып табылады және оның меншігінде;
• Ұлттық банк өз қызметін осы Заңға сәйкес жүзеге асыратын және пайда алу мақсатын көздемейтін "Қырғыз Республикасының Орталық Банкі" дербес ұйымдық-құқықтық нысаны бар заңды тұлға болып табылады;
• Ұлттық Банктің орналасқан жері Бішкек қаласы. Ұлттық банк Қырғыз Республикасында және одан тыс жерлерде филиалдар, өкілдіктер құруға және өз өкілдерін тағайындауға құқылы;
• Ұлттық Банктің Қырғыз Республикасының Мемлекеттік елтаңбасы бейнеленген және өз атауы бар мөр басып шығаруға құқылы.
• Мемлекет банктің міндеттемелері бойынша жауап бермейді, ал банк мемлекеттің міндеттемелері бойынша жауап бермейді;
• Ұлттық банк заңды тұлға ретінде өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауап береді;
• Ұлттық банк өз, мемлекеттік және қоғамдық мүдделерін қорғау үшін сотқа жүгінуге құқылы;
• Ұлттық банк өз қызметін заңнамада белгіленген құзырет шегінде дербес ұйымдастырады және жүзеге асырады.

Мемлекеттік органдардың Ұлттық банктің заңды қызметіне араласуына жол берілмейді. Мемлекет Ұлттық банктің өз өкілеттіктерін жүзеге асырудағы тәуелсіздігіне кепілдік береді. Ұлттық Банктің өкілеттіктеріне қайшы келетін Қырғыз Республикасының нормативтік құқықтық актілерін қабылдауға тыйым салынады.^[7]

Ұлттық Банкке "Қырғыз Республикасының Ұлттық Банкі, банктер және банк қызметі туралы" заңда көзделген өз құзыретінен тыс қызметті жүзеге асыруға тыйым салынады.^[8]

Ұлттық банк төрағасы лауазымына сайлау үшін кандидатураны Қырғыз Республикасының Президенті Жогорка Кенешке енгізеді, ол банк төрағасын жеті жыл мерзімге сайлайды. Ұлттық банк төрағасының орынбасарлары мен басқарма мүшелерін Ұлттық банк төрағасының ұсынуы бойынша Қырғыз Республикасының Президенті тағайындайды. Ұлттық банк төрағасын Жогорку Кенеш, төрағаның орынбасарлары мен басқарма мүшелері Қырғыз Республикасының Президенті қызметінен босатады.^[9]

Қырғыз Республикасының Ұлттық Банкі мен министрлер кабинеті өз құзыреті шегінде өзара іс-қимыл жасайды, экономикалық және ақша-кредит саясаты мәселелері бойынша бір-бірін уақтылы хабардар етеді және тұрақты өзара консультациялар өткізеді. Ұлттық банк министрлер кабинеті жүргізетін экономикалық саясатты ескереді, егер бұл Ұлттық банктің негізгі мақсаттарына, міндеттері мен өкілеттіктеріне қайшы келмесе, оны іске асыруға ықпал етеді. Министрлер кабинеті Ұлттық банктің міндеттемелері бойынша жауап бермейді, сондай-ақ Ұлттық банк министрлер кабинетінің міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Ұлттық Банкке министрлер кабинетіне, оның ішінде республикалық бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін кез келген нысанда және кез келген мақсатта кредиттер мен кепілдіктер беруге, мемлекеттік органдарға, кез келген жеке және заңды тұлғаларға банктерге, Қырғыз Республикасы басқалармен бірлесіп құратын Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) шеңберіндегі мемлекеттер Халықаралық ұйымдарға берілетін кредиттерді қоспағанда, кредиттер немесе өзге де қаржылық не материалдық көмек беруге тыйым салынады. Ұлттық банк келісілген шарттарда Қырғыз Республикасының сыртқы борышына қызмет көрсетуді қоса алғанда, Қырғыз Республикасы Министрлер Кабинетінің қаржы агенті ретінде әрекет етеді, Қырғыз Республикасының Президенті Жогорка Кенешке, Министрлер Кабинетіне өз құзыретінің мәселелері бойынша консультация береді, сондай-ақ заңнамаға сәйкес министрлер кабинетінің шоттарына қызмет көрсету жөніндегі банк операцияларын жүзеге асырады.

Ұлттық банк айналысқа шығаруға және айналыстан ұлттық валютаның ақша белгілерін алып қоюға айрықша құқыққа ие. Банкноттар мен монеталар Ұлттық Банктің сөзсіз міндеттемелері болып табылады және оның барлық активтерімен қамтамасыз етіледі. Ұлттық банк басқа мемлекеттердің ақша бірліктеріне қатысты сомның ресми бағамын белгілейді.

Мақсаттар, міндеттер және функциялар

Ұлттық Банктің мәртебесі, міндеттері, функциялары, өкілеттіктері мен қызметі Қырғыз Республикасының Конституциясында және "Қырғыз Республикасының Ұлттық Банкі, банктер және банк қызметі туралы" Қырғыз Республикасының 2016 жылғы 16 желтоқсандағы №206 заңында заңмен айқындалған.

Ұлттық банк қызметінің басты мақсаты тиісті ақша-несие саясатын жүргізу арқылы бағалардың тұрақтылығына қол жеткізу және қолдау болып табылады.^[10]

Банк қызметінің мақсатына қол жеткізуге ықпал ететін негізгі міндет ұлттық валютаның сатып алу қабілетін қолдау, республиканың банк және төлем жүйелерінің қауіпсіздігі мен сенімділігін қамтамасыз ету болып табылады.

Қойылған міндеттерді орындау үшін Ұлттық банк өз қызметін мемлекеттік билік пен басқару органдарына қарамастан дербес ұйымдастырады және жүзеге асырады.

Қырғыз Республикасының Ұлттық Банкі мынадай негізгі функцияларды орындайды:

1. Қырғыз Республикасында ақша-кредит саясатын әзірлейді, айқындайды және жүргізеді;
2. Ұлттық банк лицензиялайтын банктер мен қаржы-кредит мекемелерінің қызметін реттеуді және қадағалауды іске асырады;
3. Бірыңғай валюталық саясатты әзірлейді және жүзеге асырады;
4. Ақша белгілерінің эмиссиясын жүргізуге айрықша құқығы бар;
5. Төлем жүйесінің тиімді жұмыс істеуіне ықпал етеді;
6. Банк жүйесі үшін банктік операцияларды, бухгалтерлік есепті және есептілікті жүргізу ережелерін белгілейді.

Дереккөздер

1. Валовые международные резервы  (орыс.). nbkr.kg.
2. Национальный банк Кыргызской Республики | Музей денег. Muzeydeneg.ru. Тексерілді, 27 ақпан 2015.
3. Национальный банк Кыргызской Республики. www.nbkr.kg.
4. Kyrgyzstan economy (1 қыркүйек 2003). Тексерілді, 21 тамыз 2018.
5. Kyrgyz currency symbol approved by National Bank (10 ақпан 2017). Тексерілді, 21 тамыз 2018.
6. Collection coins of the series "Historical events" (7 ақпан 2018). Тексерілді, 31 тамыз 2018.
7. Подписан закон Кыргызской Республики «О Национальном банке Кыргызской Республики, банках и банковской деятельности» » Новости » Официальный сайт президента Киргизской Республики. www.president.kg.
8. Национальный банк Кыргызской Республики. www.nbkr.kg.
9. Конституция КР | Официальный сайт Правительства КР  (орыс.). www.gov.kg.
10. НБКР: Цели, задачи и функции Национального банка