Пойыз — бір немесе бірнеше локомотивке тіркелген вагондар тізбегінен құралған темір жолдағы жылжымалы құрамның жалпы атауы.[1] Пойыздар тасымал түріне қарай жүк және жолаушылар пойызы болып бөлінеді. Олар жолға шығу ретіне қарай кезексіз түрде және өз кезегімен жолға шығатын пойыздар болып та бөлінеді. Кезексіз түрде жолға шығатын пойыздарға өрт сөндіруші, қар тазалаушы, жол жөндеуші пойыздар жатады. Ал өз кезегімен жолға шығатын пойыздарға жүру кестесі бойынша жүретін жолаушы және жүк пойыздары, пошта пойызы мен шаруашылық пойыздары жатады.
1825 жылы 27 қыркүйекте Стоктон мен Дарлингтон арасындағы алғашқы қоғамдық теміржол ашылды. Бұл жолда алғашқы пойызды Джордж Стефенсонның «Locomotion» паровозы жүргізді. Кейінірек «локомотив» сөзі барлық өздігінен жүретін рельсті көліктердің атауына айналды. 1830 жылы 15 қыркүйекте Ливерпуль мен Манчестер арасындағы алғашқы теміржол магистралі ашылды, онда пойыздар қозғалысы тек локомотивтік тартумен жүзеге асырылды және алғаш рет қозғалыс кестесі енгізілді.[2] 1837 жылы 30 қазанда (11 қарашада) Ресей империясындағы алғашқы қоғамдық теміржол — Царскосельск теміржолы ашылды.
XIX ғасырдың ортасында пойыз қозғалысын ұйымдастыру дами бастады: қозғалыс кестесімен қатар, пойыздарды кеңістікте бөлу үшін сигнализация енгізілді, ал локомотивтер жақындағанын ескерту үшін сигналдармен жабдықталды. Ғасырдың екінші жартысында жылжымалы құрамды жетілдіру басталды: паровоздар күшейіп, пойыздардың салмағы мен жылдамдығын арттыруға мүмкіндік берді, ал вагондарда ағаш рамалардың орнына металл рамалар қолданыла бастады. Сонымен қатар, пневматикалық тежегіштер енгізіліп, қозғалыс қауіпсіздігі артты, алғашқы локомотивтік жылдамдық өлшегіштер пайда болды. АҚШ пен Ресейде әлемдегі ең ірі теміржол магистральдары — Трансқұрлықтық және Транссібір теміржолдары салынды. Ғасырдың соңында АҚШ-та автотіркегіштер енгізіліп, тарту күшін арттыруға мүмкіндік берді, бұл пойыздардың салмағының өсуіне жол ашты. Ресей теміржолдарында автотіркегіштерді жаппай қолдану 1930-жылдары басталды.
XX ғасырдың бірінші ширегінде жылжымалы құрамның конструкциясы жетілдірілді: жүк тасымалы жоғары бағыттарда бес және одан да көп жетекші осьтері бар локомотивтер жұмыс істей бастады, ал 1920-жылдары өнеркәсіп жоғары жүк көтергіштігі бар төрт осьті вагондар шығаруды игерді. Дегенмен, теміржолдарда бу тартуымен қатар, электрлік тарту да танымал бола бастады, әсіресе қалалық көлікте, ал 1924 жылы ресейлік инженерлер әлемдегі алғашқы магистральдық тепловоздарды сынақтан өткізді. XX ғасырдың ортасына қарай жаңа локомотивтердің конструкциясы дамуын жалғастырды, ал паровоздардың конструкциясы 1940-жылдардың басында шығарылған нағыз алыптар — салмағы 500 тоннадан асатын Union Pacific Big Boy түрінде шарықтау шегіне жетті. Алайда, сол уақытқа қарай паровоздардың конструкциясы ескіргені анық болды, сондықтан 1950-жылдардан бастап көптеген елдерде оларды шығаруды тоқтатып, тепловоздық және электровоздық тартуға жаппай көшу басталды, бұл пойыздардың салмағы мен жылдамдығының айтарлықтай өсуіне әкелді.
Жолаушылар пойыздары жолаушыларға қажет тұтыну заттары мен тұрмыстық қажетті нәрселермен жабдықталған. Бұл пойыздарда жолаушылар бірнеше күн үздіксіз сапар шеге алады. Жолаушылар пойыздарында әр вагонда жолсеріктер, пойыздың бастығы болады. Жолаушылар пойызы қозғалыс кестесіне сай стансаларға тоқтап отырады.
Қазақстанда теміржол көлігі жолаушылар мен жүк тасымалында маңызды рөл атқарады. Ел аумағында жалпы ұзындығы 15 341 шақырымды құрайтын теміржол желісі бар. [3]
Жолаушылар пойыздары әртүрлі бағыттар бойынша қызмет көрсетеді. Мысалы, Алматыдан Астана, Шымкент, Өскемен, Қарағанды, Тараз, Павлодар, Семей, Маңғыстау және басқа қалаларға тікелей қатынайтын пойыздар бар.[3]
Әйелдерге арналған вагондар жобасы да енгізілген. 2021 жылғы 10 қазан мен 31 желтоқсан аралығында бұл қызметті 13 243 әйел жолаушы пайдаланған.[4]
Медициналық пойыздар шалғай аудандардың тұрғындарына тегін медициналық көмек көрсету мақсатында іске қосылған. Бұл пойыздар 5 ай бойы қызмет көрсетеді.[5]
Пойыздардың кешігуі көбінесе инфрақұрылымның тозуына байланысты жөндеу жұмыстарының жүргізілуі және қолайсыз ауа райы жағдайларынан туындайды. 2025 жылы компания 1 400 км теміржолды жөндеуді жоспарлап отыр, оның ішінде 560 км күрделі жөндеуден өтеді. [6]
Қазақстандағы пойыздар жүйесі үнемі жаңартылып, жолаушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған.