Назарбаевтың жеке басына табыну

Назарбаевтың жеке басына табыну — Нұрсұлтан Назарбаевтың саяси және әлеуметтік бейнесінің сипатын әлемдегі басқа елдердің басшыларының жеке басқа табыну туралы идеяларына ұқсас сипаттау үшін саяси және медиаортада қолданылатын сөйлем.

Жеке басқа табынудың көрінісі

Бұқаралық мәдениетте

Астана қаласында Қазақстанның Тұңғыш Президенті күніне арналған "Тұңғыш" деректі кино апталығы өтуде, деп хабарлайды елорданың ресми сайты. "Бүгін, бірінші күні, "Ел анасы" атты екі фильм жарық көрді, онда Президенттің өзі анасы туралы әңгімелейді. Ал екінші фильм "Жолдастар" деп аталады, яғни мұнда Президентпен бірге оқыған, онымен бірге жұмыс істеген адамдар оны президент ретінде жеке тұлға ретінде ашып, оның қандай адам екенін көрсетіп, айтып береді", — деп "Назарбаев Орталығының" ресми өкілі Оксана Лоскутованың сайты дәйексөз келтіреді. Ұйымдастырушылардың айтуынша, бір апта ішінде Қазақстан Президентінің өмірі мен қызметін көрсететін сегіз деректі фильм ұсынылады. Әр күн Тәуелсіз Қазақстан тарихының түрлі кезеңдеріне және Нұрсұлтан Назарбаевтың мемлекеттің дамуындағы рөліне арналған. "Сонымен қатар, кинокартиналарды таныстырудан кейін қатысушылар Елбасының өміріндегі қызықты сәттерді талқылайды", — делінген.

Abai.kz сайтының бас редакторы Дәурен Қуат Астана туралы әндердің барлығы дерлік "ыңқылдаған", Нұрсұлтан Назарбаевтың есімін сөз арқылы жазылған, шенеуніктермен шығарылған деп есептейді. Олардың барлығы конкурстық әндер және дайын үлгілер бойынша жазылған^[1]. Қазақстандық жазушы Мақсат Мәлікұлы айтуынша Астана туралы әндердің көпшілігі пайда табу үшін және жоғарыдан берілген бұйрық бойынша шығарылады, сол себепті тыңдармандар арасында танымалдыққа ие бола алмайды^[2].

Сондай-ақ, Нұрсұлтан Назарбаевтың құрметіне қызғалдақтың бір түрі^[3] және мемлекеттік және қоғамдық қызметтегі айрықша еңбегі үшін тапсырылатын орден аталды.

Нұрсұлтан есімінің бірінші буыны – "Нұр": "Нұрлы көш" қоныс аудару бағдарламасының, "Астана Нұрлы Жол" жаңа теміржол вокзалының, Астана қаласындағы ірі мешіттің (2021 жылға дейін "Нұр-Астана"), Нұркент кентінің^[4], "Нұр Отан" партиясының (2022 жылдан бастап "Amanat" партиясы), "Нұр Медиа" ЖШС медиахолдингінің^[5], nur.kz интернет порталының^[6] және Nurbank банкінің атауларына қосылған.

Топонимикада

% of name Nursultan among male kazakhs by birthyear in 1985-2021 in Kazakhstan. Nursultan is first head and president of Kazakhstan 1989-2019

Қазақстанның Тұңғыш Президентінің құрметіне кем дегенде 9 көше аталды. Иордания мен Түркиядағы көшелерге Нұрсұлтан Назарбаевтың есімі берілді. Ресей Федерация субъектілері Ингушетия, Шешенстан^[7] және Татарстандағы көшелер оның есімімен аталады. Шешенстанда лицей де оның есімімен аталған^[8].

Елбасы есімімен үш саябақты аталған: Ош қаласындағы (Қырғызстан), Ақтөбедегі (бұрынғы Абай атындағы саябақ), Түркістандағы (2022 жылы кесене жанынан ашылған) және Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі отырғызған емен ағашы бар Алматыдағы дендропарк. Астана қаласындағы әуежай мен теміржол вокзалы Назарбаевтың есімімен аталады.

1998 жылы Іле Алатауының Тянь-Шань жотасының солтүстік беткейіндегі тау шыңы "Нұрсұлтан" шыңы (бұрынғы "Комсомол" шыңы) деп атала бастады^[9].

2004 жылдың 28 тамызындағы Жарлығымен Назарбаев Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің мұражайын ашты, онда оның жаңа тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің құрылысындағы рөлі мен өмірі туралы айтылады^[10]. 2018 жылы Назарбаевтың туған ауылы Шамалғанда "ҚР Тұңғыш Президенті – Елбасының "Атамекен" тарихи-мәдени орталығы" ашылды^[11]. Нұрсұлтан Назарбаевтың құрметіне мәдениет мекемелері аталды, олардың ішінде Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті кітапханасы^[12], Теміртау қаласындағы "Тұңғыш Президенттің тарихи-мәдени орталықтары" және Астанадағы "Назарбаев орталығы", 22 зияткерлік мектеп және Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен құрылған елдің бас университеті "Назарбаев Университеті" құрылды^[13].

2019 жылдың 20 наурызында ант бергеннен кейін елдің жаңа президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 2019 жылдың 19 наурызында қызметінен кеткен тұңғыш президенттің құрметіне ел астанасын Нұр-Сұлтан деп қайта атау туралы шешім қабылдады^[14]. 23 наурызда Тоқаев қаланы қайта атау туралы Жарлыққа қол қойды^[15][16]. 2022 жылы Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев елорда атауын қайта "Астана" деп өзгертті.

Монументтерде

Нұрсұлтан Назарбаевқа көзі тірісінде бірнеше ескерткіш: Алматыдағы Президенттік саябағында^[17], Талдықорғанда^[18], Астана қаласында онымен бірге барельеф^[19], Украинада (болашақ президент оқыған елде)^[20], Гагаузиядағы Комрат қаласында^[13], Қырғызстандағы Чолпон-Ата қаласында^[8] және Анкарада қойылған^[21]. 2018 жылдың 10 шілдесінде Назарбаевтың 78-ші туған күніне орай Астанадағы Ұлттық музейде АҚШ-тың 16-шы президенті Авраам Линкольн монументінің композициясы бойынша көшірілген президенттің мүсіні қойылды^[22][23].

Мерекелер

1 желтоқсан – Тұңғыш Президент күні. 2014–2022 жылдар аралығында Мемлекеттік мейрамдар тізімінде болып, демалыс күні ретінде енді ^[24]. Тұңғыш Президент күні қарсаңында 3 мыңнан астам студент Елбасына деген сүйіспеншілігін мойындайды ^[25]. 2022 жылы Тұңғыш Президент күнінің қарсаңында бұл күн Мемлекеттік мейрамдар тізімінен шығарылып, мерекелік күндер қатарына енді. Бұл күн демалыс күндер қатарынан шығарылды.

6 шілде – Астана күні. Бұл күн Н.Назарбаевтың туған күнімен тұспа-тұс келеді. Тарихқа жүгінсек, 1994 жылы оның туған күнінде ҚР Жоғарғы Кеңесі елорданы көшіру туралы шешім қабылдаған.

7 мамыр – Отан қорғаушылар күні^[26]. Бұл күн Нұрсұлтанның қызы Дариға Назарбаеваның туған күнімен тұспа-тұс келсе де, тарихқа жүгінсек, 1992 жылғы 7 мамыр күні Н.Назарбаев ҚР Қарулы күштерін құру туралы Жарлыққа қол қояды. Бұл күн Отан қорғаушылар күні деп таңдалды.

Елбасы

Депутат Әмзібек Жолшыбеков пленарлық отырыста сөз сөйлеп, республика басшысы Нұрсұлтан Назарбаевқа өмір бойы Елбасы мәртебесін беруді ұсынды. Басқа депутаттар Тұңғыш Президенттің және онымен бірге тұратын отбасы мүшелерінің мүлкіне қол сұғылмаушылық кепілдіктерін таратуды ұсынды. Осыған байланысты Мәжіліс депутаттарының бір тобы тиісті заңнамалық түзетулер енгізуді ұсынды^[27]. Депутат сондай-ақ былай деп мәлімдеді:

“

«Бұдан басқа, Тұңғыш Президент — Елбасының қол сұғылмаушылық мәртебесін неғұрлым нақты регламенттеу мақсатында оның Президент өкілеттіктерін атқару кезеңінде жасаған, ал олар тоқтатылғаннан кейін — ҚР Тұңғыш Президенті — Елбасы деген өз мәртебесін жүзеге асыруға байланысты әрекеттері үшін қылмыстық немесе әкімшілік жауапкершілікке тартылмайтынын айқындау ұсынылады»

”

^[28]

• 2010 жылдың 12 мамырында Мәжіліс — Қазақстан парламентінің төменгі палатасының депутаттары Президент Назарбаевқа Елбасы мәртебесін беретін заң жобалары пакетіне түзетулерді бірауыздан қабылдады. Осылайша, халық қалаулылары Мемлекет басшысы мен оның отбасы мүшелері қылмыстық жауапкершіліктен толық босатылатынына келісті. Бұдан басқа, заң жобалары Қазақстанның Тұңғыш Президентінің бейнесін бүлдіргені, оның өмірбаянын көпшілік алдында қорлағаны және бұрмалағаны үшін қылмыстық жауапкершілікті көздейді. Сондай-ақ, Астанада Тұңғыш Президент мұражайы мен тірі кезінде қойылған тағы бір ескерткіш - мемлекет басшысының бюсті құрылады^{[29][30][31][32][33]}.

"Елбасы" институтын енгізу мәселесі бойынша екі заң жобасы енгізілді:

• «Қазақстан Республикасының кейбір конституциялық заңдарына Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президентінің — Елбасының қызметін қамтамасыз ету саласындағы заңнаманы жетілдіру мәселелері бойынша толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Конституциялық Заңының жобасы және
• «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президентінің — Елбасының қызметін қамтамасыз ету саласындағы заңнаманы жетілдіру мәселелері бойынша толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасы»

Билік өкілеттіктеріне қатысты «Қазақстан Республикасының кейбір конституциялық заңдарына Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президентінің — Елбасының қызметін қамтамасыз ету саласындағы заңнаманы жетілдіру мәселелері бойынша толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Конституциялық Заңының жобасы мыналарды белгілейді:

“

Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентіне — Елбасына оның тарихи миссиясына байланысты өмір бойы: 1) Қазақстан халқына, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарға мемлекет құру, елдің ішкі және сыртқы саясаты мен қауіпсіздігінің аса маңызды мәселелері бойынша тиісті мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар міндетті түрде қарауға жататын бастамалар жасау мүмкіндігі; 2) Қазақстан Республикасы Парламенті мен оның Палаталарының алдында, Республика Үкіметінің отырыстарында ел үшін маңызды мәселелерді талқылау кезінде сөз сөйлеу; Қазақстан халқы Ассамблеясын басқару; Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің, Қауіпсіздік Кеңесінің құрамына кіру құқығы беріледі. Мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттары бойынша әзірленетін бастамалар Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентімен — Елбасымен келісіледі[34]

”

2010 жылдың 13 мамырында Қазақстан Сенаты (Жоғарғы палата) Президент Нұрсұлтан Назарбаевқа "Елбасы" мәртебесін беретін заңнамаға түзетулерді бекітті^[35]. Сол жылдың 3 маусымында Назарбаев жобаға қол қоюдан бас тартты^[36], бірақ соған қарамастан оған вето қойған жоқ. Қазақстан заңнамасындағы олқылықтарға сәйкес Президент қол қоймаған, бірақ Парламентке қайтармаған заң Президенттің қол қоюына түскеннен кейін 30 күн өткен соң күшіне енеді. Осылайша, 2010 жылдың 14 маусымынан бастап Нұрсұлтан Назарбаев Елбасы болып жарияланды^[37][38][39].

Қазақстанның Қылмыстық кодексінде ел Президентінің өміріне қол сұғушылық үшін өлім жазасы бабы бар (тіпті бұл әрекеттер өлімге әкелмесе де)^[40].

2022 жылғы 5 маусым күні өткен Республикалық Референдум қорытындысы бойынша "Елбасы" атауы ресми құжат айналымынан шығарылып, "Тұңғыш Президент - Елбасы туралы" заңнамалық нормалар күшін жойды.

Атақтары, лауазымдары мен марапаттары

2010 жылдың 12 мамырында Мәжіліс — Қазақстан парламентінің төменгі палатасының депутаттары Президент Назарбаевқа Елбасы мәртебесін беретін заң жобалары пакетіне түзетулерді бірауыздан қабылдады. Осылайша, халық қалаулылары Нұрсұлтан Назарбаевқа өмірінің соңына дейін президент мәртебесінен тәуелсіз билік өкілеттілігі берілетіндігімен (мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттары бойынша әзірленетін бастамаларды келісу) келісті. Сондай-ақ, түзетулерге сәйкес ол және оның отбасы мүшелері қылмыстық жауапкершіліктен толықтай босатылады. Бұдан басқа, заң жобалары Қазақстанның Тұңғыш Президентінің бейнесін бүлдіргені, оның өмірбаянын көпшілік алдында қорлағаны және бұрмалағаны үшін қылмыстық жауапкершілікті көздейді.

Кеңсе тауарлары бөліміндегі президент портреттер

Президенттің есімі немесе оның туындылары бүкіл елдегі сансыз ескерткіштерге, саябақтарға, мұражайларға, орта мектептер мен институттарға берілген^[41].

Экономика ғылымдарының докторы (1992);

Ресейлік саясаттанушы Андрей Грозиннің пікірінше, Президенттің жеке басына табыну дәрежесі бойынша Қазақстан Тәжікстанмен бір деңгейде тұр, мүмкін екі жылдан кейін Қазақстан Түрікменстанды қуып жетуі мүмкін^[42].

Дәйексөздер

«Нұр Отан» президенттік партиясы атынан болған парламенттің бұрынғы депутаты Владимир Нехорошев Нұрсұлтан Назарбаев — мемлекет қайраткерінен артық, ол — Гауһартас екеніне сенімді. «Бүгінде адамдар дұрыс айтады: ол Жыл адамы емес, ол Ғасыр адамы! Біздің тұңғыш президент, құдайдан бата алған! Мүмкін, оның жүрегі миында, басында шығар! Сондықтан оның барлық істері өте терең ойластырылған. Оның қабылдаған шешімдерінің даналығына ешбір жағдайда күмәндануға болмайды», - деді Владимир Нехорошев Астанада өткен «Қазақстанда парламентаризмнің қалыптасуындағы Елбасы рөлі» атты конференцияда^[43].

Нұрсұлтан Назарбаев өңірлерге барған кезде, оны, әдетте, «позитивті ойлайтын азаматтар», «ризашылық білдіретін жұмысшылар», «жастардың болашағына сеніммен қарайтын адамдар» толған стадиондар қарсы алады. Президенттің әдеттегі жұмыс сапары жергілікті биліктің күшімен кеңестік кезеңнің ең жаман дәстүрлеріндегі әндер, билер мен асыра дәріптеулермен көз тартатын жарқыл-жұрқылды шоуға айналады^[44].

Ескерткіш

Қазақстанның Тұңғыш Президентіне арналған алғашқы монумент Алматы қаласының Тұңғыш Президенті саябағында орнатылды. Одан кейін Алматы облысында, әкімшілік орталығындағы (Талдықорған қ.) саябақ аймағында, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік рәміздер аллеясында екінші монумент орнатылды. Ескерткіш 4,2 метр қоладан жасалған мүсін мен биіктігі 4,5 метр қоңыр қорған гранитінен жасалған негізінен құралған. Сондай-ақ, қоладан жасалған жол бойындағы гранит қабырғаларында Қазақстан Республикасының рәміздері: Ту, Әнұран, Елтаңба және Конституция кітабы орнатылған. 2020 жылдың 3 шілдесінде Нұр-Сұлтанда Назарбаев монументі ашылды.

Жеке басына табынудың болуы туралы пікірлер

Жасарал Қуанышалин сияқты көптеген саясаткерлер мен журналистер Назарбаевтың жеке басына табынушылықтың бар екенін атап өтуде^{[45][46][47][48]}.

Досым Сәтбаев:

“

Соңғы бірнеше жылда біздің көптеген шенеуніктеріміздің, элита өкілдерінің тарапынан Тұңғыш Президенттің жеке басына табынумен байланысты трендке тиімді қолдау көрсетілгенін байқауға болады[49].

”

Болат Рысқожа:

“

Қазақстан Назарбаевтың жеке басына табынушылықта бұрыннан өмір сүріп келеді, дейді Президенттің қарсыластары. Алайда оның жақтастары, олар партиялық серіктестері де, бұлмен келіспейді. Бірақ қарапайым халықтың өзі жеке басына табынуға кінәлі деген де пікірлер бар[50]

”

Саясаттанушы Дилярам Арқынның пікірінше, Назарбаевтың жеке басына табыну Қазақстаннан тыс жерлерде де тарала бастаған^[51][52].

Жеке басына табынуға қарсы наразылықтар

2007 жылдан 2008 жылға дейін көше акцияларында "Нұр-Отар" пародиялық "монархиялық" қозғалысы қатысты. Онда қозғалыс Назарбаевтың жеке басына табынушылықты келемеждеумен айналысты^[53].

2009 жылдың 3 ақпанында Алматыдағы "Нұр Отан" партиясы кеңсесінің алдында бір топ жастар Назарбаевқа табынудың таралуына наразылық білдірді^[54].

Украина Компартиясының (КПУ) өкілдері 2013 жылының 16 желтоқсанында Днепродзержинскідегі Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың бюстін демонтаждау үшін қол жинауды бастады. Олар өз бастамаларын Қазақстандағы жұмыс қозғалысының белсенділері ұшырайтын қылмыстық қудалауға қарсы наразылықтарымен, атап айтқанда, 2011 жылы Жаңаөзен қаласындағы жаппай наразылықтармен түсіндірді^[55].

Жеке басына табынуды тоқтату

Нұрсұлтан Назарбаев соңғы бірнеше жылда бірқатар лауазымынан өз бетінше бас тартты және заң тарапынан айырылды:

1. Қазақстан Халқы Ассамблеясының төрағасы (1995-2021). 2021 жылы төрағалықты Қасым-Жомарт Тоқаевқа берген соң, Мемлекет басшысы Назарбаевқа Ассамблеяның құрметті төрағасы атағын береді.
2. Қазақстан Парламенті Сенатының құрметті сенаторы. Бұл "құрметті сенатор" атағы Назарбаев қызметтен кеткен соң, ҚР Парламенті Сенатын басқарған қызы Дариға Назарбаеваның ұсынысымен бірауыздан қабылданды. 2023 жылы Н.Назарбаев құрметті сенатор атағынан айырылды.
3. "Нұр Отан" партиясының төрағасы (2007-2022). Қаңтар оқиғасынан кейін Нұрсұлтан Назарбаев өзі 15 жыл бойы басқарған "Нұр Отан" партиясының төрағалығын Мемлекет басшысына тапсырады.
4. Қазақстан Қауіпсіздік Кеңесінің төрағасы (1991-2022). Қаңтар оқиғасы басталғанда 2022 жылғы 5 қаңтар күні Қасым-Жомарт Тоқаев Қауіпсіздік Кеңестің төрағасы қызметіне заңға қайшы келсе де кіріседі. ҚР Конституциясында Нұрсұлтан Назарбаев Қауіпсіздік Кеңестің өмір бойы төрағасы деген норма болған. Кейін Парламент Н.Назарбаевтың Қауіпсіздік кеңесіне өмір бойы төрағалық етуін тоқтатты.
5. "Назарбаев Зияткерлік мектептері" мен "Назарбаев Университеті" Жоғарғы Қамқоршылық Кеңесінің төрағасы. 2023 жылы ҚР Парламенті Сенаты Н.Назарбаевтың төрағалығын Мемлекет басшысына не ол тағайындайтын адамға ауыстыратын норма қабылдады.^[56]
6. Ұлттық қорды басқару кеңесінің мүшесі. 2023 жылғы қыркүйек айында "Ұлттық қор - балаларға" жобасы аясында Н.Назарбаев Ұлттық қорды басқару Кеңесі құрамынан шығарылды. ^[56]

Нұрсұлтан Назарбаевтың мұрасынан арылу:

1. 2022 жылғы 1 наурыз күні "Нұр Отан" партиясы "Аманат" партиясы болып атауы өзгерді.
2. 2022 жылғы 17 қыркүйекте Елорда атауы Нұр-Сұлтаннан Астанаға ауысты.
3. 2023 жылғы 1 қаңтар күні Нұрсұлтан Назарбаевтың өмір бойы мүшелігі болған Конституциялық Кеңес күшін жойып, Конституциялық сот құрылды. Конституциялық сот құрамына Назарбаев кірмеді.
4. 2023 жылғы 13 ақпан күні "Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Елбасы туралы" заң ресми түрде күшін жойды.
5. 2023 жылғы 12 шілде күні Қ.Тоқаев бастамасымен Қылмыстық Кодекстен "Елбасы туралы" бап күшін жойды.
6. "Тұңғыш Президент - Елбасы" сөз тіркесі заңнамалық актілер мен ресми құжат айналымынан шықты.
7. 2023 жылғы 17 шілде күні Қ.Тоқаев жарлығымен Мемлекеттік күзет қызметі Назарбаевты қорғамайтын болды.
8. 2023 жылғы 16 қараша күні Қ.Тоқаев қол қойған заңға сәйкес Назарбаев төраға болған "Самұрық-Қазына" әл-ауқат қорының басқару кеңесі таратылды.

Қалалар мен астананың орталық көшелерінің атауларын жаппай өзгерту

2019 жылының 20 наурызында президент Қ.Ж. Тоқаев қалалардың орталық көшелері мен астананың атауын Назарбаевтың құрметіне өзгертуді ұсынды. Сарапшының пікірінше, атауларын өзгертуге байланысты қосынды шығын шамамен 125 миллион долларды (немесе 47 301 250 000 теңгені) құрайды^[57].

Сол жылдың 23 наурызы күні Астана атауы Нұр-Сұлтан болып өзгертілді.^[58] Сондай-ақ, көптеген қалалардың орталық көшелерінің атаулары өзгертілді.

2022 жылы 17 қыркүйекте Нұр-Сұлтан қаласына Астана атауы қайтарылды.^[59]

қала	ескі атауы	жаңа атауы	өзгертілген жылы	қол қойған әкім
Ақтау	ҚР Тұңғыш Президенті даңғылы	Назарбаев даңғылы	2019	Ғалымжан Мұқырұлы Ниязов
Ақтөбе	Молдағұлова даңғылынан Бөкенбай батыр көшесіне дейінгі Әбілқайыр хан даңғылының бөлігі	Назарбаев даңғылы	өзгертілмеді	—
Алматы	Фурманов көшесі	Назарбаев даңғылы	2017	Бауыржан Қыдырғалиұлы Байбек
Атырау	Сәтбаев даңғылы	Назарбаев даңғылы	өзгертілмеді	—
Көкшетау	Максим Горький көшесі	Назарбаев даңғылы	2019	Ермек Боранбайұлы Маржықпаев
Қарағанды	Бейбітшілік бульвары және Төлепов көшесі	Назарбаев даңғылы	2019	Нұрлан Ерікбайұлы Әубәкіров
Қостанай	Абай даңғылы	Назарбаев даңғылы	өзгертілмеді	—
Қостанай	Гагарин көшесі	Назарбаев даңғылы	2019	Қайрат Жұмашұлы Ахметов
Қызылорда	Жібек Жолы көшесі	Назарбаев даңғылы	2019	Нұрлыбек Машбекұлы Нәлібаев
Орал	Достық-Дружба даңғылы	Назарбаев даңғылы	2019	Мұрат Рахметұлы Мұқаев
Өскемен	Тәуелсіздік даңғылы	Назарбаев даңғылы	2019	Жақсылық Мұқашұлы Омар
Павлодар	Тәуелсіздік даңғылы	Назарбаев даңғылы	2019	Әнуар Қайыргелдіұлы Күмпекеев
Петропавл	Бейбітшілік даңғылы	Назарбаев даңғылы	2019	Марат Иманбайұлы Тасмағанбетов
Талдықорған	Тәуелсіздік даңғылы	Назарбаев даңғылы	2019	Дастан Тұрарбекұлы Шалтабаев
Тараз	Төле би даңғылы	Назарбаев даңғылы	2019	Рүстем Рысбайұлы Дәулет
Түркістан	Арбат	Назарбаев даңғылы
Шымкент	Астана даңғылы	Назарбаев даңғылы	2019	Ғабидолла Рахматоллаұлы Әбдірахымов

Дереккөздер

1. Дәурен Қуат Алматы десе ән салғың келеді. Ал, Астана десе ше?... — Abai.kz, 2011.
2.  Астана туралы әндерден мән кетті — Информационный канал «16/12»  (Тексерілді 8 наурыздың 2020)
3. Новости Mail.Ru: Последние новости России и мира — Новости Mail.Ru(қолжетпейтін сілтеме)
4. Жители посёлка Нуркент возмущены работой чиновников | Первый канал «Евразия»
5. ТОО «Нур-Медиа» | www.nurmedia.kz
6. Казахстанский портал NUR.KZ новости, почта, погода, тв программа
7. Улица Назарбаева в Грозном . // Фабрика новостей. Казахстан. Басты дереккөзінен мұрағатталған 15 наурыз 2013.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 15 наурыз 2013.
8. Мнения политологов: Культ без личности. // Baursak.kz. Басты дереккөзінен мұрағатталған 15 наурыз 2013.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 15 наурыз 2013.
9. Флаг МЧС водрузили казахстанские спасатели на пике Нурсултана Мұрағатталған 5 сәуірдің 2013 жылы. // Headline.kz
10. Музей Первого Президента Республики Казахстан — это музей новейшей истории Казахстана.
11. "АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ МӘДЕНИЕТ, АРХИВТЕР ЖӘНЕ ҚҰЖАТТАМА БАСҚАРМАСЫ" МЕМЛЕКЕТТІК МЕКЕМЕСІНІҢ "ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТҰҢҒЫШ ПРЕЗИДЕНТІ-ЕЛБАСЫНЫҢ "АТАМЕКЕН" ТАРИХИ-МӘДЕНИ ОРТАЛЫҒЫ" КОММУНАЛДЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК МЕКЕМЕСІ
12. Библиотека Первого Президента Республики Казахстан — Елбасы.
13. Нурсултан Назарбаев в цифрах.
14. Парламент Казахстана за пару часов согласился назвать столицу Нурсултаном, // РБК (20 марта 2019).
15. О переименовании города Астаны — столицы Республики Казахстан в город Нур-Султан — столицу Республики Казахстан. // Akorda.kz. Тексерілді, 23 наурыз 2019.
16. Президент Казахстана подписал указ о переименовании Астаны в Нур-Султан. // Радио Свобода.
17. В Алматы поставили памятник Назарбаеву с крыльями беркута — Росбалт.ру
18. Рамблер. Памятник Назарбаеву установлен в Талдыкоргане.
19. В Астане снесли один памятник и строят другой — Нурсултану Назарбаеву
20. Город юности мстит Назарбаеву
21. В столице Турции открыт памятник Назарбаеву — Gazeta.kz Мұрағатталған 28 шілденің 2013 жылы.
22. Назарбаеву сделали памятник, Eadaily.
23. В Казахстане памятник Назарбаеву сравнили с монументом Линкольну, Центр-1.
24. Казахстан: День первого президента или культ Назарбаева. Русская служба Би-би-си
25. Накануне Дня Первого Президента более 3 тыс. студентов массово признаются в любви Елбасы — Новости Общества — Новости Mail.Ru. Басты дереккөзінен мұрағатталған 2 желтоқсан 2013.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 27 қараша 2013.
26. Назарбаев утвердил 7 мая в Казахстане государственным праздником. Новости Казахстана. Tengrinews.kz. Басты дереккөзінен мұрағатталған 15 наурыз 2013.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 15 наурыз 2013.
27. Назарбаева хотят объявить пожизненным лидером нации. Басты дереккөзінен мұрағатталған 8 мамыр 2010.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 10 желтоқсан 2013.
28. Назарбаева хотят объявить пожизненным лидером нации Мұрағатталған 8 мамырдың 2010 жылы.
29. Kazakhstan Today информационное агентство
30. Депутаты присвоили Назарбаеву статус лидера нации. Lenta.ru (12 мая 2010).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 13 тамыз 2010.
31. Vesti.kz: Политика. Мажилис одобрил присвоение Назарбаеву статуса «лидера нации»
32. За порчу изображений Назарбаева привлекут к уголовной ответственности: Политика, 12 мая 2010. Басты дереккөзінен мұрағатталған 13 мамыр 2010.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 22 қазан 2013.
33. Новости@Mail.Ru: Назарбаеву присвоен статус «Лидер нации»
34. О лидере нации(қолжетпейтін сілтеме)
35. Закон об особом статусе Назарбаева прошел верхнюю палату парламента. Lenta.ru (13 мая 2010).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 13 тамыз 2010.
36. Назарбаев отклонил закон о своем особом статусе. Lenta.ru (3 июня 2010).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 13 тамыз 2010.
37. Вступил в силу закон, наделяющий Назарбаева статусом «лидер нации» / День за днем / Интернет-газета. Казахстан Мұрағатталған 23 қазанның 2013 жылы.
38. Казахстанская правда. Басты дереккөзінен мұрағатталған 20 қазан 2011.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 22 қазан 2013.
39. Казахстанская правда
40. Смертную казнь за покушение на президента хотят оставить
41. Карта культа личности Назарбаева
42. Культ личности Назарбаева бьет по репутации самого Назарбаева. Басты дереккөзінен мұрағатталған 24 қазан 2013.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 22 қазан 2013.
43. Назарбаев: Культ личности под видом всенародной любви Мұрағатталған 17 қыркүйектің 2019 жылы.
44. Кто и зачем пытается создать культ личности Назарбаева?
45. Спустя четверть века после Желтоксана культ личности вернулся, говорят политики. Басты дереккөзінен мұрағатталған 5 ақпан 2013.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 22 қазан 2013.
46. В Казахстане законодательно закреплён культ личности президента Назарбаева(қолжетпейтін сілтеме)Үлгі:Недоступная ссылка
47. Тайный советник «Суперхана». Кто и как создаёт культ личности Назарбаева в Казахстане — Фото и видео — Общественное объединение "Народная партия «Алга!»(қолжетпейтін сілтеме)Үлгі:Недоступная ссылка
48. Казахстан: культ личности Назарбаева развивается
49. [1]
50. [2]
51. Мнения политологов: Культ без личности / Политика / Baursak.kz - социальная сеть Казахстана. Басты дереккөзінен мұрағатталған 15 наурыз 2013.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 15 наурыз 2013.
52. Карта культа личности Назарбаева. Басты дереккөзінен мұрағатталған 15 наурыз 2013.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 15 наурыз 2013.
53. АКЦИИ движение «Нур-Отар»
54. Жастар жарамсақтықтың, Назарбаевтың жеке басына табынушылықтың етек алуына қарсы шықты
55. Украинские коммунисты решили избавиться от бюста Назарбаева
56. Чего лишился Нурсултан Назарбаев в 2023 году?
57. Сарапшы Астана атауын өзгертуге 125 млн доллар кететінін айтты
58. Қазақстан Республикасының астанасы – Астана қаласын Қазақстан Республикасының астанасы – Нұр-Сұлтан қаласы деп қайта атау туралы
59. Қазақстан Республикасының елордасы – Нұр-Сұлтан қаласының атауын Қазақстан Республикасының елордасы – Астана қаласы деп өзгерту туралы