Жаңа экономикалық саясат

Жаңа экономикалық саясат — 20 ғасырдың 20-жылдарындағы КСРО-да Азамат соғысы салдарынан қираған ел экономикасына жеке меншік иелерін тартып, адамдардың өз еңбегіне мүдделілігін орнықтыруға бағытталған әрекет. 1921 жылы көктемде РКП (б) 10-съезінде “әскери коммунизм” саясатынан Жаңа экономикалық саясатқа(ЖЭС) көшу туралы шешім қабылданды. Жаңа экономикалық саясат шеңберінде қираған халық шаруашылығын қалпына келтіріп, социализмге өту көзделді. Оның мәнісі азық-түлік салғыртын азық-түлік салығымен алмастырып, жеке меншіктің түрлі формаларын пайдалануға жол ашу болды. Жаңа экономикалық саясаттың енгізілуіне байланысты сырттан шет ел капиталы (концессиялар) тартылып, ақша реформасы (1922 — 1924) жүргізілді. И.В. Сталин мен оның маңындағылардың ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру, басқару кадрларына қарсы жаппай жазалау әрекеттерін қолдануы салдарынан 20 ғасырдың 30-жылдарының басында жаңа экономикалық саясат іс жүзінде тоқтатылды. ^[1]

Өнеркәсіптегі өзгерістер:

Экономиканы дамыту үшін ең алдымен ірі өнеркәсіпті қалпына келтіру және қайта құру қажет болды.

1. Кәсіпорындар сала бойынша ірі тресттерге біріктірілді.

Бірінші дәрежелі кәсіпорындар «Одақтық маңызы бар» тресттерге біріктірілді. Екінші дәрежелі кәсіпорындар Өлкелік трестерге біріктірілді.

1. Ұсақ кәсіпорындар жеке адамға, шетелдіктерге, кооперативтерге жалға берілді.
2. Өнеркәсіп, темір жол, көлік тасымалы шаруашылық есепке көшті.

Өнеркәсіптегі өзгерістердің нәтижесінде Риддер қорғасын зауыты 1923 жылы одақтағы өндірілетін қорғасынның 40% -ын өндіре бастады, Доссор, Мақат мұнай кәсіпорындары іске қосылды, Шымкент сантонин зауыты ашылды, 1927 жылы Қарсақбай комбинаты мыс өндіре бастады. Өнеркәсіптегі өзгерістердің оң нәтижесімен қатар кемшіліктері де болды. Мысалы: Қазақстан шикізаттық бағытта ғана дамыды. Тресттердің пайдасы Ресейге кетті.

Ауыл шаруашылығындағы өзгерістер:

1. Әскери коммунизм саясаты кезінде енгізілген салғырт жойылып, оның орнына салық енгізілді (1921 жылы наурызда)
2. Түтін салығы мен күш-көлік салығының орнына бірыңғай заттай салық енгізілді.

Салықтың мөлшері салғыртқа қарағанда 2,5 есе аз болды.

1. 1924 жылы 1 қаңтардан бастап салық тек ақшалай төленетін болды.
2. Салық үдемелі болғандықтан, оның бар ауыртпалығы байларға және кулактарға түсті.
3. Мал өсіретін қожалықтар салықтан босатылды. Жалдамалы еңбекті пайдалануға рұқсат берілді.
4. Салықтан түскен қаражат халық ағарту ісіне жұмсалды.
5. Жерді жалға беруге рұқсат берілді.
6. Несие берілетін болды.
7. «Қосшы Одағы» құрылды.
8. 1924-1925 жылдары елге тракторлар әкеліне бастады.

Осы өзгерістердің нәтижесінде егіс көлемі ұлғайды, мал саны өсті және кедейлер азайып, орташалар саны көбейді. Байлар, кулактар шектетілді, сайлау, сайлану құқығынан айырды.

   ** Сауда: сауда еркіндігі еркіндігі қалыптасты. Оған дәлел:

• • 1. 1921 жыл 24 мамырда «Айырбас туралы» декрет қабылданды.
  • 2. Декрет бойынша айырбас жасауға рұқсат етілді.
  • 3. Жәрмеңкелер ашыла бастады.

Мысалы, Ақмола губерниясында «Атбасар» жәрмеңкесі, Ақтөбе губерниясында «Ойыл», «Темір» сияқты жәрмеңкелер, Бөкей губерниясында «Орда» жәрмеңкесі ашылды. Қазақ жерінде барлығы жеті өлкелік, он үш губерниялық және жетпіс бес жергілікті жәрмеңке ашылған болатын.

• • 4. Жеке саудаға рұқсат берілді.

  ** Жаңа экономикалық саясаттың жалпы қорытындысы:

• • Жаңа экономикалық саясат кезінде нарық енгізілді.
  • Ауыл шаруашылығы дамымай қалды.
  • Бұл саясат аяғына дейін жеткізілмеді.
  • Өнеркәсіп артта қалды, дамымады.
  • Жаңа экономикалық саясат бұрмаланды.
  • Саяси өмірде демократия бұрмаланды.
  • Еркіндік мүлде болмады.
  • 1921-1922 жылдардағы ашаршылық

1921 жылы жазда қуаншылық болып, малдың 80%-ы қырылып қалды. Елде аштық басталды.Ашығушылар саны барша қазақ халқының 1/3 бөлігін қамтыды.

• 1921 жылғы қараша – 1млн.508 мың адам,
• 1922 жылғы науырыз – 2 млн.303200 адам аштыққа ұшырады.
Орал, Ақтөбе ,  Орынбор, Бөкей губернияларын аштық жайлады. 1922 ж маусымда Батыс Қазақстанда ашығушылар мен аурулар 82%-ға жетті.

700 мыңнан астам адамдар республикадан тыс жерлерге көшіп кетті.

Дереккөздер

1. "Қазақ Энциклопедиясы"