Жапон тілі

Жапон тілі
Өз атауы:	日本語
Елдер:	Жапония, Гуам, Тайвань, КХДР, Оңтүстік Корея, Перу, Аустралия
Сөйлеушілер саны:	140 млн
Рейтинг:	9
Классификация
Санаты:	Еуразия тілдері
Жапон-рюкю тілдері
Жазуы:	канжи, кана
Тіл коды
МЕСТ 7.75–97:	япо 870
ISO 639-1:	ja
ISO 639-2:	jpn
ISO 639-3:	jpn
Тағы қараңыз: Жоба:Лингвистика

日本語
(Жапон тілі)

Жапон тілі (жапон. 日本語 [ɲihoŋgo] ) — жапон халқының тілі. Жапонияның ресми тілі. Бұл тілде 130 миллионнан астам адам сөйлейді^[1].

Жапон тілі – өзге тілдердің арасында даулы жүйелік жағдайлармен ерекшеленетін Жапонияның мемлекеттік тілі. Бұл тілді еркін меңгерушілер саны – 140 млн астам болса , 125 млн адамның ана тілі болып табылады. ( әлемде 9-шы орында). Жапон тілі екі атауда қолданылады. Атап айтқанда, әлемдегі өзге елдердің контекстерінде, шет елдіктерге жапон тілін үйретерде, «ниханго» атауы қолданылады, яғни ол сөзбе-сөз аударғанда «жапон тілі» деген мағынаны білдіреді. Алайда, ұлттық мәдениеттің бір бөлшегі ретінде, Жапониядағы оқу құралы ретінде, сондай-ақ, мемлекеттік және ана тіл ретінде, әдетте, ол «кокуго» деп аталады, яғни «мемлекеттік тіл» немесе «ұлттық тіл» дегенді білдіреді.

Әлемде таралуы

Жапон тілінде сөйлеушілердің көп бөлігі Жапон аралдарын мекендейді. Бұл тіл кезінде Жапон мемлекеті жаулап алған кей аймақтарда да (Корея, Тайвань, Қытайдың кейбір жерлері) қолданысқа ие. Сондай-ақ , Солтүстік және Оңтүстік Америка елдері мен АҚШ-тың кейбір штаттарындағы (Калифорния , Гавай аралдары, Бразилия, Перу) жапон эммигранттары қолданатын тіл.

Классификациясы

Жапон тілінің генетикалық байланыстары әлі толық анықталмаған. Жапон тілі оңаша тіл ( изолированный) ретінде қарастырылады. Жапон тілін алтай тілдер семьясындағы пуескі тобына ( оның ішіне корей пуескісі, ежелгі және қазіргі корей тілдері жатады), сондай-ақ австронезиялық тілдер тобына жатқызатын әр түрлі гепотезалар бар. Жапон тілінің грамматикалық құрылымы корей тілінің грамматикалық құрылымына жақын. Көне жапон тілінде Когурё тілінің ( Солтүстік Корея аумағындағы ежелгі княздық) көптеген сөздері және пуескілік тілдің кейбір сөздері көрініс тапқан.

Жапон тілінің лексикасы австролезиялық және алтай тілдер тобының лексикасымен ұқсас болып келеді. Әсіресе, мұндай ұқсастық алтай тілдер семьясындағы пуеско тобынан ерекше байқалады. Жапон тілі, корей тілі сияқты, қытай лексикасының қатты ықпалына ұшыраған. Десек те, лексикасына қатты ықпал еткенімен, грамматикаға әсерін тигізбеген. Сондықтан, жапон тілін сино-тибеттік топқа жатқызбаймыз.

Тарихы

Жапон тілінің шығу тарихы даулы сұрақтардың бірі болып табылады. Ең көп тараған болжам, ол, азия континентінен шыққан, тілдері австроазияттардың (Тайваньдағы аборегендердермен туыстас) ықпалына ұшыраған алтайлықтар (пуескі тайпалары) Жапон аралдарын жаулап алғаннан кейін тіл ретінде пайда болуын айғақтайды. Археологтардың көзқарасы бойынша, бұл кезде Яйон (б.з.б. ІІІ ғ) мәдениеті ақырын-ақырын ескі жергілікті мәдениет- Джомон мәдениетін ығыстырып шығарған. Алайда, жапон ұлтының нақты пайда болған мерзімін айту қиын. Себебі, жапондықтарда қытайлық иероглифтер енгізілгенге дейін жазу мүлде болмағандықтан, олардың тарихи дамуын айғақтайтын құжаттар сақталмаған. Жапон ұлтының пайда болуы б.з.б. ІІІ ғасырда жапон тайпалары Ямато тайпаларына бағынышты болған дәуірден бастау алады делінсе, қытай деректерінде жапон ұлтының шығу тарихын одан әрідегі уақытқа жатқызады. Шамамен б.з.б. VІ ғасырда қытай мәдениетінің белсенді енгізілуі нәтижиесінде жапон басшыларының Қытай және ежелгі корей мемлекеті Пекчемен дипломатиялық қатынастардың нәтижиесінде , Жапония экспорттың орталығына айналды. Мемлекеттік құрылымның, мәдениеттің, өнердің, буддизмнің келуімен, Жапонияда жазу пайда болды. «Коджики» және «Нихон Секи» – жапон әдебиетіндегі тұңғыш үлкен туынды болды. Осы мезетте, жапон тіліне қытай тілінің көптеген сөздері енеді. Бұл күнде, жапон тіліндегі сөздік қордың 40%-ы қытай тілінің кірме сөздері. Алайда, қытай жазбасының енуі кейбір жайсыз мәселелердің шығуына түрткі болады. Яғни, бұл жерде, екпіндегі айырмашылықтар, екі тілдегі морфология мен синтаксистегі тондардың қолданылуындағы айырмашылықтар, тағы да сол сияқты көптеген жайттар қиындық туғызды. VII ғасырдан бастап қытай иероглифтері жапон тілінің форматы негізінде яғни жапон тілінің морфологиялық және синтаксистік ерекшеліетердің негізінде құрастырылды. Басында буын әліппесінің қызметін атқаратын, іріктелген қытай иероглифтері – манъёгана қолданылған болатын. Жапон әліпиін құрастыру нәтижиесінде , катакана және хирагана атты жапон буын әліпиі ( Еуропалық мемлекеттердің әліпиінің негізінде) құрастырылған болатын. Қытай иероглифтерінің негізінде буддалық монах қазіргі катакананың протатипін жасады. Ал VIIІ ғасырда киоттардың дворян тегінен шыққан – Хейан атты ханым поэма, новелла, күнделік жазу үшін, екінші буын әліпиі – хирагананы ойлап табады. Бұл екі әліпидің өзгертілген түрлері қазіргі жапон тілінде де қолданылады. ХІІ ғасырда катакана, хирагана және иероглифтермен жазылған «Хейке Моноготари» атты эпостың негізінде жапон жазбасы құрастырылды.

Жапон ауыз әдебиеті мынадай кезеңдерден тұрады: ежелгі (б.з.б VIII ғасыр), классикалық жапон тілі ( ІХ–ХІ ғасыр), орта ғасырлардағы (ХІІІ–ХVІ ғасыр) және қазіргі (ХVІІ ғасырдан бүгінгі күнге дейін). Дәйекті өзгерістерге фонетика ұшыраған, яғни алғашындағы 8 дауыстылардан, қазіргі жапон тілінде 5 дауысты қалды. Өзгерістер лексика мен морфология саласында да байқалды. Ал синтаксистік ерекшеліктер сол күйінде қалған болатын.

Жапон тілінің диалектілері

Жапонияда ежелден диалектілердің мол көлемі кездескен. VI ғасырдағы басты диалекттердің бірі – Хейан Кё (киот) диалектісі болса, ХІІ ғасырдағы негізгі диалект – камакура диалектісі болды.Бұл уақытта мемлекетте әскери билік орнаған болатын. Сол уақыттан бері осы диалект жапон тілінің негізгі диалектісі болды. Қазіргі таңда, Жапонияның географиялық орнының ерекшеліктеріне ( биік қырлардың , оңашаланған аралдардың болуына ) байланысты бұл жерде диалектілердің оннан астам түрлері кездеседі. Олар сөздік қор, морфология, одағай, шылау, қыстырма сөздердің қолданылуымен, олардың айтылу ерекшелітері бойынша ерекшеленді. Қолданылуы жағынан кең өріс алған диалектілердің ішінде кансай-бен (関西弁), тохоку-бен[en] (東北弁) және канто-бен[en] (関東弁), сияқтыларды атауға болады. Шалғай жерлерде тұратын адамдар бір ұлттың өкілі болғанымен, көбінесе бір-бірінің диалектілерін түсінбейді. Әсіресе, Жапонияның оңтүстік аймақтары ( Рюкю аралдары) мен Жапонияның солтүстік аймақтары арасында тілдік ерекшеліктердің айырмашылықтары қатты байқалады. Жалпы, территориялық аймақ бойынша батыс және шығыс болып бөлінеді. Токиялық диалектінің негізінде «ортақ тіл» құрастырылған болатын. 1886 жылдан бастап стандартталған диалект, пән ретінде,оқу бағдарламасына енген болатын.

Жапониядағы тіл білімі

Жапония – лингвистикасына тарихтың түрлі кезеңдерінде Қытай, Үнді, Еуропа елдері тіл білімдерінің ықпалы болғанымен, өзінің ұлттық сипаиын сақтап қалған бірден-бір ел. Жапон тіл білімі тарихының 2 дәуірі бар: ХІХ ғасырдың біірінші жартысына дейін және ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бергі дәуір. Алғашқы дәуірде лингвистика поэтика мен филологияның құрамында болып, Үндістан, Қытай лингвистикаларының ықпалында болды. Еуропаның әсері екінші дәуірден басталды.

І дәуірдің үш кезеңі бар.

1. 1-кезеңде (VІІІ–Хғғ.), жапон жазуының ерте кезідінде тілді зеттеу жоққа тән
2. 2-кезеңде ұлттық қана жазуы қалыптасып, иероглифика жапон тілі заңдылықтарына икемделінді. Үнді, Қытайдың лингвистикалық идеялары ене бастады.
3. 3-кезең Х ғасырдың соңынан басталып, ХVІІ ғасырдың аяғына дейінгі мерзімді қамтиды. Бұл кезеңде:1) көне жапон жазба ескерткіштеріне комментарий жасау үшін тіл зерттеле бастады, 2) лексиканы семантикалық, этимиологиялық сипатта қарастырды, 3) комментаторлар тарихи орфографиямен айналысады, 4) өлең құрылысын талдау мақсатында поэтика, ол үшін тілдік бірліктерді алғаш рет жіктеу қолға алынды.

Жапонның алғашқы ескерткіштері «Коджики», «Нихон- секи» VІІІ ғасырдың басында жапон тілінде қытай иероглифтерімен жазылған. Ол жазуды « камбун» деп атаған. Қытай, жапон тілдерінің құрылысы сәйкес келмегендіктен, жазуға да өзгерістер енгізу қажеттілігі келіп шығады. Сондықтан да «Кана» («уақытша атау») жазуына, хирагана (жазықтық қана) , катакана (қабырғалық қана) деген қосымша түрлері енгізілді. VІІІ–ІХ ғасырларда жапонның буындық (силлабикалық) жазуы қалыптасты.

VІІІ ғасырдағы «Фудоки атты ескерткіш алғашқы этимиологиялық ізденіс болып табылады, себебі онда 100-ден астам географиялық атаудың түп-төркіні қарастырылған. ІХ ғасырдың аяғында құрастырылған « Шин сенджике» (898–901ж.ж.) сөздігінде иероглифтердің (камбундардың) мағыналары мен жапон тіліндегі дыбысталуы түсіндіріледі. І кезеңнің соңы, жаңа кезеңнің басы болды. Комментаторлық әдебиеттер, фонетикалық кестелер (гюджуон) құрастырылды. Х–ХІ ғасырда комментаторлар алдында «Маньещу», «Кокин-шу» деген ескерткіштерің тілін, лексикасын түсіндіру міндеті тұрды. Негізінен 3 тәсіл қолданылды:

• Сөздің мағынасы контекстарқылы анықталады;
• Жоғалған сөздердің «ізін» диалектілерден іздегендіктен, диалектілік құбылыстарға деген қызығушылық артты;
• Тілдегі көне әдебиеттермен сол кездегі тілдің лексикасының байланысын іздеді.

Осы кезеңде жапон лингвистері дыбыстық ауысу процесінің заңдарын, яғни дауыстылар мен дауыссыздардың тарихи ауысуын зерттеді. Жапон әдеби тілінің алғашқы орфографиялық нормаларын зерттеген ғалым Фудживар Тейк (1162–1291) болды.

Сөздердің лексикалық –тақырыптық топтарға бөліп қарастыру ХІІІ ғасырдың 60-жылдарынан басталады. Оның авторы –Фудживар Ик. ХVІ– ХVІІ ғасырлар жапон тіл білімі үшін, зерттеушілердің айтуынша, тоқырауда болып, бұрыңғыларды қайталаумен болды. Оның есесіне ХҮІІ ғасыр басында Жапонияға португалиялық миссионер Ж. Родригес кккеліп, жапон тілінің тұңғыш жалпы грамматикасын жазды. Фуджитани Нариакира (ХVІІғ) етістікті сын есімнен ерекшелеп, етістікті 9 формаға бөліп талдады. Жапон тілінің жапон жазған алғашқы грамматикасы «Гогана- шинсе» 1883 жылы жазылдды, оның авторы Цурумине Шингенобу.

Жапон тіліндегі сыпайы сөйлесудің негізгі санаттары. Сыпайы сөз. Ізетті сөз, Ибалы сөз. Жапон мәдениетіндегі сыпайылық тұрғысы. Жапонтану — Жапонияны зерттейтін ғылымдар жиынтығы, жапонтану тіл білімі жапон тілін зерттеумен шұғылданады. Жапонияда тілдік ұғым туралы түсініктер 8 ғасырда қытай иероглифтерімен жазылған көне ескерткіштерді зерттеуден басталады. 9 ғасырдың бастап буын жазуының ұлттық жүйесі – кана қалыптасқан, 11 ғасырда үнділердің әсерімен кананын фонетикалық жүйені білдіретін әліпбиі – годзюон пайда болған. 11– 12 ғ. көне мәтіндерді түсіндіру жұмысы жүргізілген.

17ғ. Кейчу 8 ғасырдағы фонетикалық жүйеге сүйеніп, тарихи орфографияны жасаған. 18 ғ. 2-жартысымен 19 ғ. 1-жартысында жапон тілдік дәстүрі қарқынды дамыды. Н.Мотоори, Н. Фуджитани, Г. Тодзе т. б. көне жазулар мен фонетиканы зерттеуді жалғастырады, сөз таптарынын классификациясын жасады.

19 ғ. бастап Жапонтануға Еуропа тіл білімі ықпал ете бастады. 20 ғ. 1-жартысында Жапонияда бір катартеориялық енбектер жарық көрді. Е. Ямада психологиялық мектеп идеясын дамытты; Д. Мацушита грамматикалық соны концепция ұсынды; Ф. де Соссюр идеяларын дамытқан С. Хашимото еңбектері Жапонтануға зор ықпал етті т. б. Еуропалықтардың жапон тілімен таныстығы 16 ғ. соңында басталды. Америкалық дескриптивтік әдістің өкілі Б. Блок Жапонтануда жана кезенді бастады, ол жапон тілінін фонологиясы мен грамматикасын дәстүрлі зерттеуден бас тартып, дескриптивтік әдісті қолданды.

Түсініктемелер

1. Japanese. Languages of the World.