Елім-ай (роман)

Елім-ай — Софы Қалыбекұлы Сматаев жазған роман-трилогия.

Трилогияның бірінші кітабы алдымен «Жұлдыз» журналында жариялана бастады.^[1] 1976 жылы «Жазушы» баспасынан жеке кітап болып шығады, екінші кітабы 1980 жылы жарияланады. Ал үшінші кітабы 2003 жылы «Қазығұрт» баспасынан басылып шығарылды.

Романның көр­кем­дік құ­ры­лымында хандар мен сұлтандардың, билер мен батыр­лардың қалың қатары көрі­ніс береді, халық, бұқара тіршілігі де кең орын алады. Тарихи дәуір, тарихи тұлға­лар бол­мы­сы, халық өміріндегі тра­гедиялық әрі қаһар­мандық кезеңнің шындық оқиғалары пайымдалады. Трилогияда ел ұландары­ның Отан үшін жүргізген ерлік ұрыстары­ның, халық қаһармандығының үлкен суреті жасалған. Жеке батырлардың тұлғалары да тарихи шындыққа сай дараланады.^[2]

Жазушы «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» деп атанып кеткен ауыр тарихи кезеңді суреттей отырып, жоңғарларға қарсы күрестің бүкілхалықтық сипатын ашады, сол күрестің қозғаушы күштерін шебер сипаттайды.

Романда кейіпкерлер саны өте көп. Сонда да автордың айрықша бейнелегісі келген адамдарына тоқталып өтуге болады. Олар: Жәңгір сұлтан, Ошаған би, Қазыбек би, Бөгенбай, Райымбек, Олжабай, Атығай Дәулетбек бай (Даңқой), Атығай Бақтыбай би Дәулетбекұлы секілді тарихи тұлғалар, Қуат пен Жомарт батырлардың отбасы, олардың арманы мен бейнеті шым-шытырық тартысты оқиғалардың ортасында көзге шалынып отырады. Осылардың басындағы жағдайлар арқылы жазушы тарихи кезең шындығынан елес береді.^[3]

«Елім-ай» Софы Сматаевтың тұңғыш романы болды. Жазушы өзі романның жазылуына ой салған осы «Елім-ай» әні болғанын әңгімелейді. Мәскеуде оқып жүрген қазақ жастары жиналып, елді еске алғанда, айтатын әндерінің бірі «Елім-ай» болыпты.^[4]

Пікірлер

Қалмұқан Исабаев: «Ақтабан шұбырынды оқиғасын тұңғыш рет қағазға түсіріп жария етуші осы Софы болатын. Қалайда ол өз шығармаларымен халқымызды өзіне-өзін танытып, еңсесін көтерді ғой.»

Тұманбай Молдағалиев: «Үлкен дастанды біздің алдымызға жайып салған Софы ақынның айтары терең, байтағы кең, биігі заңғар.»

Дінмұхамед Қонаев: «Мұхаңның «Абай жолынан» кейін сондай кесек туындылар жазылмай кетті деп аузымызды құр шөппен сүртіп келдік қой… "Халқым! Елім!" дейтін жүрегіңді таныдым, таптым, ұлым. "Ұлым" дегенімді дұрыс ұқ, Софы-жан.»

Дулат Исабеков: «Софының бұл еңбегі қазақ әдебиетінде тарихи тақырыпқа жазылған алғашқылардың бірі әрі сүбелі туынды болуымен құнды.»

Расул Ғамзатов: «С.Сматаев в своем романе не только сумел подлинно воспроизвести картину жизни казахов в 17-18 в.в., но и показал лучшие проявления национальнего характера народа: героизм, мужество, стойкость, свободолюбие, умение ценить дружбу и любовь.»^[5][6]

Дереккөздер

1. Софы Сматаев, жазушы: Империя: «Беремін» деп емес, «Аламын» деп келеді Мұрағатталған 24 мамырдың 2021 жылы. — «Түркістан», 09.06.2016.
2. Терең таным, берен ұстаным — «Егемен Қазақстан», 22.06.2011.
3. «Елім-ай» – замана шындығы, 19 мамыр 2018 ж.
4. Софы Сматаевтың өмірі мен шығармашылығы, 26.11.2015.
5. Софы Сматаев туралы — «Ақтөбе», 22.06.2016.
6. Елім деп еміну үшін де ерлік керек — «Қазақ үні», 28.06.2011.

Сілтемелер

• Бірінші кітабы