მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკის კულტურა

განძასარის მონასტერი (1216-1238)

მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკის კულტურა (სომხ. Արցախի մշակույթ) მოიცავს მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკის მატერიალური და არამატერიალური კულტურის ნიმუშებს, რომლებიც დაკავშირებულია არცახისა და მთიანი ყარაბაღის ისტორიასთან. მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკის კულტურის ნიმუშებს შორისაა რელიგიური ძეგლები, არქიტექტურული ნიმუშები, მემორიალური და თავდაცვითი ძეგლები, ლაპიდარული წარწერები, მანუსკრიპტები, დეკორატიული და გამოყენებითი ხელოვნების ნიმუშები და სხვ.

მიმოხილვა^[1]

XIII საუკუნით დათარიღებული ხაჩქარი

მთიანი ყარაბაღი და მისი მომიჯნავე ტერიტორიები ისტორიულად არცახს მიეკუთვნება და სომხური არქიტექტურის ღია ცისქვეშა საანძურადაც მოიხსენიებენ.^[2][3] მთლიანი ყარაბაღის ტერიტორიაზე რამდენიმე ათასი არქიტექტურული არტეფაქტი და ისტორიული ძეგლია: რელიგიური ძეგლები, სამოქალაქო არქიტექტურის ნიმუშები, ანტიკური ციხესიმაგრეები და ხაჩქარები.^[4]

მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკის ხელოვნება და არქიტექტურა საუკუნეთა განმავლობაში ვითარდებოდა.^[5] შუა საუკუნეების არცახის ეკლესიასტიკური არქიტექტურა ძირითადად ტაძრებს, კათედრალებსა და სამლოცველოებს მოიცავდა. ამ პერიოდის ხელოვნების ნიმუშები, მათ შორის მანუსკრიპტები, ხაჩქარები და ნახატები ძირითადად არცახის მცხოვრებთა რელიგიურ ცხოვრებას, განსაკუთრებით კი სომხური სამოციქულო ეკლესიის ბუნებას ასახავს.^[6][7]

წინაქრისტიანული ეპოქის ისტორიული ძეგლები

მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკის უძველესი ძეგლები წინაქრისტიანული ხანით თარიღდება, როდესაც რელიგიის ყველაზე გავრცელებული ფორმა პოლითეიზმი იყო.^[8] ამ პერიოდის ყველაზე ღირსშესანიშნავი ძეგლები ხაჩენისა და ჯრაბერდის აღმოსავლეთ დაბლობებზე აღმოჩენილი დიდი ანთროპომორფული ქვებია, რომლებიც რკინის ხანით თარიღდება.

მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკის ჩრდილო-აღმოსავლეთით და აღმოსავლეთით საჰმანაქერებია აღმოჩენილი.^[9][10] ისინი არტაშესიანთა დინასტიის (ძვ.წ. 190 წ. - ა. წ. 53 წ.) მმართველობის დროს შეიქმნა, რომლებიც წარწერებიან ქვებს მოგზაურთათვის სამეფო საზღვრის საჩვენებლად იყენებდნენ. არცახის ტერიტორიაზე საზღვრების საჰმანაქერებით მონიშვნის ტრადიცია შუა საუკუნეებამდე გაგრძელდა. შუა საუკუნეების ყველაზე დიდი საჰმანაქერი ქალაქ მათაღისის მახლობლადაა აღმოჩენილი, მარდაკერტის რაიონში.^[8][11]

მონასტრები, ტაძრები და სამლოცველოები

სომხური წარწერა განძასარის მონასტრის კედელზე

ადრეულ შუა საუკუნეებში არცახი და მისი მოსაზღვრე პროვინციები, რომლებიც სომხეთის აღმოსავლეთ პრეფექტურის სახელით იყო ცნობილი, სომეხთა გამოჩენილი რელიგიური ლიდერების მისიონერული მოღვაწეობის არეალად იქცა.^[11] რელიგიურ ლიდერებს შორის იყო გრიგოლ განმანათლებელიც, რომელმაც 201 წელს სომხეთი გააქრისტიანა და მესროპ მაშტოცი, რომელმაც სომხური დამწერლობა შექმნა.^[12]

მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკის ტერიტორიაზე უძველესი პერიოდის არაერთი ქრისტიანული ტაძარი და სამლოცველო მდებარეობს. მოვსეს ხორენაცის თქმით, ამარასის მონასტერი IV საუკუნეში დააარსა გრიგოლ I-მა.^[13] ამარასის მონასტერი სომხეთის სამოციქულო ეკლესიას მიეკუთვნება და დღემდე ფუნქციონირებს.

მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკის ტერიტორიაზე მდებარეობს ციცერნავანქის მონასტერი, რომლის წმ. გევორქის ბაზილიკა არა მხოლოდ მნიშვნელოვანი რელიგიური ძეგლია, არამედ სამნავიანი სომხური ბაზილიკების ყველაზე კარგად შემონახული მაგალითიცაა.^[14] ბაზილიკა V-VI საუკუნეებით თარიღდება.^[15] ძველად მონასტერი ტათევის ეპარქიას მიეკუთვნებოდა და XIII საუკუნის ისტორიკოსი, სტეფანოს ორბელიანი და XVII საუკუნი ეპისკოპოსი, თოვმა ვანადეცი მას მნიშვნელოვან რელიგიურ ცენტრად მოიხსენიებენ.^[16]

სამოქალაქო არქიტექტურის ძეგლები

ციცერნავანქის მონასტერი

XVII-XVIII საუკუნეებიდან რეგიონში სომეხი მელიქების სასახლეების მშენებლობა დაიწყეს, მათ შორის იყო მელიქ ბეგლარიანის სასახლე გიულისტანში, მელიქ ავანიანის სასახლე თოღში, მელიქ მნაძაკანიანის სასახლე, მელიქ ჰაიკაზიანის სასახლე, მელიქ დოლუხანიანის სასახლე, ყარაბაღის ხანის სასახლე ქალაქ შუშაში და სხვ.^[17]

შუა საუკუნეების არცახში მოსასვენებელ ობიექტებს სომხურად სომხ. իջևանատուն ეწოდებოდა და სამოქალაქო შენობების ცალკე კატეგორიას წარმოადგენდა. ყველაზე კარგად შემონახული ნაგებობა ქალაქ ჰანდუტის მახლობლად მდებარეობს.^[18]

XIX საუკუნეში შუშა კავკასიის ერთ-ერთი უდიდესი ქალაქი გახდა. ქალაქის არქიტექტურა სოფლის ხუროთმოძღვრებისა და ევროპული არქიტექტურის ნეო-კლასიკურ ელემენტებს შეიცავდა. შუშის ადმინისტრაციულ შენობებს შორის გამორჩეული იყო: სამეფო კოლეჯი (1875), ეპარქიის კოლეჯი (1838), ტექნიკური სკოლა (1881), მერიის ზაფხულისა (1886 და ზამთრის 1901 კლუბები, ჟამჰარიანის საავადმყოფო (1900), ხანდამირიანის თეატრი (1891), ქალთა კოლეჯი (1864) და მარიან ღუკასიანის თავადაზნაურთა უმაღლესი სკოლა. ამ შენობათაგან 1920 წელს ქალაქში თუქ-მუსლიმთა შემოტევას მხოლოდ სამეფო კოლეჯი და ჟამჰარიანის საავადმყოფო გადაურჩა.^[19]სოფლის სამოქალაქო არქიტექტურის ყველაზე კარგად შემონახული ნიმუშები ბანანცის, გათეშანის, ჰარდუტისა და თოღის ტერიტორიაზე მდებარეობს.^[20]

ბიბლიოგრაფია

• Armenia: 1700 years of Christian Architecture. Moughni Publishers, Yerevan, 2001
• Tom Masters and Richard Plunkett. Georgia, Armenia & Azerbaijan, Lonely Planet Publications; 2 edition (July 2004)
• Nicholas Holding. Armenia with Nagorno Karabagh, Bradt Travel Guides; Second edition (October, 2006)

რესურსები ინტერნეტში

• Armenica.org

სქოლიო

1. This article uses materials produced by nkrusa.org; NKR Office in the USA releases the rights to use the content of the original article found here [1] for any user of Wikipedia. For all inquires please contact: NKR Office in the USA 1140 19th Street, NW, Suite 600 Washington, DC 20036 phone: [phone] e-mail: [e-mail] www.nkrusa.org
2. A. L. Yakobson. From the History of Medieval Armenian Architecture: the Monastery of Gandzasar. In: "Studies in the History of Culture of the Peoples in the East." Moscow-Leningrad. 1960. pp. 140-158 [in Russian].
3. Jean-Michel Thierry. Eglises et Couvents du Karabagh, Antelais: Lebanon, 1991, p. 4-6
4. Jean-Michel Thierry. Eglises et Couvents du Karabagh, Antelais: Lebanon, 1991. p. 4
5. Jean-Michel Thierry. Eglises et Couvents du Karabagh, Antelais: Lebanon, 1991. p. 4
6. Rev. Hamazasp Voskian. The Monasteries of Artsakh, Vienna, 1953, chapter 1
7. Volume 17: Gandzasar. Documents of Armenian Art Series. Polytechnique and the Armenian Academy of Sciences, Milan, OEMME Edizioni; 1987, ISBN 978-88-85822-25-2
8. ↑ Jean-Michel Thierry. Eglises et Couvents du Karabagh, Antelais: Lebanon, 1991, p. 11
9. Murad Hasratian. Early Modern Christian Architecture of Armenia. Moscow, Incombook, 2000, p. 5
10. Paul Bedoukian. Coinage of the Artaxiads of Armenia, London, 1978, p. 2-14
11. ↑ Walker, Christopher J: "The Armenian presence in mountainous Karabakh," in Transcaucasian Boundaries, John F Wright, Suzanne Goldenberg, Rochard Schofield (eds), (New York, St Martin's Press, 1996), 89-112
12. Movses Dasxuranci (1961). The History of the Caucasian Albanians (translated by C. F. J. Dowsett). London: (London Oriental Series, Vol. 8).
13. |History of Armenians by Movses Khorenatsi. Translated from Old Armenian by R. W. Thomson, English translation, 1978 (Harvard, ISBN 978-0-674-39571-8)
14. Volume 21.: Tzitzernavank. Documents of Armenian Art/Documenti di Architettura Armena Series. Polytechnique and the Armenian Academy of Sciences, Milan, OEMME Edizioni; 1989
15. Cuneo, P. 'La basilique de Tsitsernavank (Cicernavank) dans le Karabagh,' Revue des Etudes Armeniennes
16. Samvel Karapetian. Armenian Cultural Monuments in the Region of Karabakh, Yerevan: Gitutiun Publishing House, 2001, chapter: Tzitzernavank
17. Boris Baratov. Paradise Laid Waste: A Journey to Karabakh, Lingvist Publishers, Moscow, 1998, p. 79-83
18. Raffi Kojian, Brady Kiesling. Rediscovering Armenia Guidebook. CD-Rom. HAY-013158. Chapter: Hadrut-Fizuli
19. Shahen Mkrtchian. Treasures of Artsakh, Yerevan: Tigran Mets Publishing House, 2002. pp. 3-6
20. Samvel Karapetian. Northern Artsakh. Yerevan: Gitutiun Publishing House, 2004