ინგლისი

ინგლისი England ინგლისი
დროშა
დევიზი: (ფრ.): „Dieu et mon droit“ „ღმერთი და ჩემი უფლება“
ჰიმნი: „God Save the King“
ინგლისის მდებარეობა
დედაქალაქი (და უდიდესი ქალაქი)		ლონდონი 51°30′ ჩ. გ. 0°07′ ა. გ.
ოფიციალური ენა		ინგლისური
მთავრობა		საპარლამენტო მმართველობა კონსტიტუციური მონარქია
-	მონარქი	ჩარლზ III
-	პრემიერ-მინისტრი	რიში სუნაკი
მოსახლეობა
-	2007 შეფასებით	50,762,900
-	სიმჭიდროვე	395[1] კაცი/კმ^2
ვალუტა		ფუნტი სტერლინგი (GBP)
ქვეყნის კოდი		GBP
Internet TLD		.uk
სატელეფონო კოდი		44

ინგლისი

ინგლისი (ინგლ. England [ˈɪŋɡlənd]) — გაერთიანებული სამეფოს ისტორიული და ადმინისტრაციული ოლქი,^[2][3][4] რომელიც იკავებს დიდი ბრიტანეთის კუნძულის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილს, მას ჩრდილოეთიდან ესაზღვრება შოტლანდია, ხოლო დასავლეთიდან უელსი. რაც შეეხება გეოგრაფიულ საზღვრებს, ინგლისის ტერიტორიას აღმოსავლეთიდან საზღვრავს ჩრდილოეთის ზღვა, დასავლეთიდან კელტების და ირლანდიის ზღვები, ხოლო სამხრეთიდან ინგლისის არხი, სწორედ ამ არხის მეშვეობით ხდება დაკავშირება კონტინენტურ ევროპასთან. ინგლისის შემადგენლობაში შედის სანაპირო ზოლის სიახლოვეს არსებული ასამდე მცირე კუნძული, მათგან განსაკუთრებით აღსანიშნავია კუნძულები: სილლი და უაიტი.

ინგლისის ტერიტორიაზე ადამიანი უძველესი დროიდან იყო დასახლებული, აქ ადამიანის აქტიური დასახლება 35,000 ათასი წლის წინ დაიწყო. ქვეყნის სახელწოდება მომდინარეობს აქ არსებული ანგლური ტომისგან. ისინი ამ ტერიტორიაზე ჯერ კიდევ ძვ. წ. V და VI საუკუნეებში დასახლდნენ. ინგლისი გაერთიანდა 927 წელს. XV საუკუნეში დაწყებული დიდი გეოგრაფიული აღმოჩენების შემდეგ, ინგლისის გავლენა დანარჩენ მსოფლიოზე მნიშვნელოვნად გაიზარდა^[5]. მრავალ ქვეყანაში გავრცელდა ინგლისური ენა და ანგლიკანური ეკლესია. ინგლისური კანონმდებლობა სხვადასხვა ქვეყნის სამართლებრივი სისტემის საფუძველი გახდა^[6]. XVIII საუკუნეში სწორედ ინგლისში დაიწყო ინდუსტრიული რევოლუცია.

ინგლისის რელიეფი, ძირითადად, შედგება გორაკებისგან რომელიც ძირითადად ქვეყნის ცენტრალურ და სამხრეთ ნაწილში მდებარეობს, ჩრდილოეთისკენ რელიეფი კი უფრო მთიანი ხდება. აღმოსავლეთი ნაწილი ძირითადად მოიცავს დაჭაობებულ ტერიტორიებს, რომლებიც სასოფლო-სამეურნეო მიზნებისთვის ძირითადად ამომშრალია. ინგლისის ადმინისტრაციული ცენტრი ლონდონი მდებარეობს სამხრეთ ნაწილში. ეს ქალაქი წარმოადგენს არა მარტო ამ რეგიონის არამდე მთელი გაერთიანებული სამეფოს უდიდეს დასახლებას და უდიდეს ურბანულ არეს. ინგლისის მოსახლეობა შეადგენს 51 მილიონ კაცს (მთელი ქვეყნის 84%). მოსახლეობის ძირითადი ნაწილი სამხრეთ ნაწილში ცხოვრობს.

ისტორია

სტოუნჰენჯი, ნეოლითის ხანის მონუმენტი

ინგლისის ტერიტორიაზე ადამიანი უძველესი დროიდან ცხოვრობდა, ამას ადასტურებს ქვეყნის სხვადასხვა ტერიტორიაზე ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრები. აქ აღმოჩენილი უძველესი ადამიანის ფრაგმენტები 700,000 წლით თარიღდება, ჰომო-ერექტუსის წარმომადგენელთა ჩონჩხები აღმოჩენილი იქნა ნორფოლკის და საფოლკის სიახლოვეს.^[7] ადამიანის ფართოდ დასახლება უკვე 35,000 წლიდან იწყება. უკვე მოგვიანებით ამ ტერიტორიაზე მაცხოვრებლები მნიშვნელოვნად განვითარდნენ, ამას ადასტურებს დაახლოებით ძვ. წ. 2500 წლისათვის აგებული სტოუნჰენჯი და ეივბერი. ბრიტანეთის კუნძულზე უკვე მოგვიანებით სხვადასხვა ტომის წარმოამადგენლები სახლობდნენ. მათგან აღსანიშნავია კელტური წარმოშობის, ბრიტები.

ძვ. წ. 55 წელს ბრიტანეთში იულიუს კეისარი შეიჭრა. ძვ. წ. 43 წელს იმპერატორ კლავდიუსის მმართველობის პერიოდში ეს ტერიტორია უშუალოდ შეუერთდა რომის იმპერიას, აქ შეიქმნა ახალი პროვინცია ბრიტანეთი, პროვინციაში უშუალოდ შედიოდა დღევანდელი უელსი და ინგლისი. 211 წელს იმპერატორი სეპტიმიუს სევერუსი ინგლისში იმყოფებოდა, სწორედ ამ წელს ის ქალაქ იორკში გარდაიცვალა. ინგლისში ქრისტიანობა ჯერ კიდევ I საუკუნიდან იწყებს გავრცელებას. 410 წელს რომაელებმა კუნძული დატოვეს.

რომაული ლეგიონების დახმარების გარეშე ბრიტანეთმა დიდხანს ვეღარ გაუწია წინააღმდეგობა ბარბაროს გერმანელებს, რომლებიც გამოჩნდნენ V-VI საუკუნეებში. საქსებმა და იუტებმა გამარჯვებები მოიპოვეს აქ მცხოვრებ ადგილობრივებზე და მათ, თავიანთ კონტროლს დაუქვემდებარეს ინგლისის აღმოსავლეთი და დასავლეთი ნაწილები.^[8] ქვეყნის ჩრდილოეთით მცხოვრებმა ტომებმაც გააფართოვეს თავიანთი გავლენა. აითვისეს რა ინგლისის ძირითადი ტერიტორია, გერმანელებმა დაიწყეს, ბრიტების შევიწროება უელსისა და კორნუელის მიწაზეც. დროთა განმავლობაში, გერმანელი ტომობრივი გაერთიენებებისგან ჩამოყალიბდა ცალკეული სახელმწიფოები, რომლებიც მთლიანობაში წარმოდგენდნენ „ანგლო-საქსურ ჰეპტარქიას“. VII საუკუნისთვის უკვე ინგლისის ტერიტორიაზე ჩამოყალიბებული სამეფოები იყო: ნორთომბრია, მესია, აღმოსავლეთის ანგების სამეფო, ესექსი, კენტი, სუსექსი და უესექსის სამეფო. შემდგომ ვიკინგებმა დაიპყრეს ინგლისის აღმოსავლეთი ნაწილი.

ინგლისის პირველი მეფე გახდა უსექსების წარმომადგენელი ალფრედ დიდი. მისი შვილიშვილი ათელსტანი, 927 წელს გაერთიანებული ინგლისის მეფე იყო. ნორმანდიის ჰერცოგი უილიამი, 1066 წელს ჰასტინგთან ბრძოლაში მოპოვებული გამარჯვების შემდეგ ინგლისის მეფე გახდა.^[9] უილიამ დამპყრობელმა ინგლისში გადმოიტანა ფრანგული ფეოდალური სისტემა. 1154 წელს ინგლისის ტახტზე ავიდა უილიამ დამპყრობელის შვილიშვილი ჰენრი II, რომლის მამა ჯოფრუა პლანტაგენტი საფრანგეთის ერთ-ერთი საგრაფოს ანჟუს გრაფი იყო. ამ დინასტიას პლანტაგენეტების სახელი ეწოდა. ჰენრის და მისი მემკვიდრეების მმართველობის პერიოდში მნიშვნელოვნად განვითარდა ვაჭრობა. XIII საუკუნის ბოლოს ინგლისმა საბოლოოდ დაიპყრო და შეიერთა მეზობელი სამთავრო, უელსი^[10]. XIV საუკუნეში მიმდინარეობდა ომი ინგლსსა და საფრანგეთს შორის, ამ ომმა ას წელს გასტანა. ამ პერიოდში ინგლისში გავრცელდა შავი ჭირის ეპიდემია, რამაც მრავალი ინგლისელი შეიწირა. 1453-1487 წლებში ინგლისში მიმდინარეობდა სამოქალაქო ომი იორკებსა და ლანკასტერებს შორის, ამ ომს ვარდების ომი ეწოდა. საბოლოოდ გამარჯვება იორკებმა მოიპოვეს. ედუარდ იორკის გარდაცვალების შემდეგ ტახტი გადავიდა მისი ძმის რიჩარდ III-ის ხელში. რიჩარდს აუჯანყდა ლანკასტების შორეული ნათესავი ჰენრი ტიუდორი. 1485 წელს გამართულ ბრძოლაში გამარჯვება ჰენრიმ მოიპოვა.

ინგლისსა და უელსში დაიწყო ახალი დინასტიის ტიუდორების მმართველობა. ჰენრი VII-ის გარდაცვალების შემდეგ 1509 წელს, ტახტი დაიკავა ჰენრი VIII-მ. ის თავიდან პიპის მხარდამჭერი იყო. თუმცა 1534 წელს მან პროტესტი გამოთქვა პაპის მიმართ. ინგლისის მმართველმა წრეებმა, მხარი დაუჭირეს ჰენრის დაპირისპრებას რომის პაპთან. ინგლისის პარლამენტმა გამოსცა აქტი, რომლის ძალითაც ჰენრი გახდა ინგლისური ეკლესიის უზენაესი მეთაური. ინგლისის შემდგომმა მმართველმა მერი I-მა სცადა კვლავ აღედგინა ინგლისში კათოლიკობა. ვინაიდან ინგლისის მოსახლეობის უმრავლესობა პროტესტანტი იყო, მერის კათოლიკური პოლიტიკა გადაულახავ წინააღმდეგობას წააწყდა. მას კი „სისხლიანი“ მერი უწოდეს. მერის გარდაცვალების შემედგომ ტახტი დაიკავა ელისაბედ I-მა.

ელისაბედის მეფობის პერიოდში მოხდა ესპანური არმადის დამარცხება. სწორედ ინგლისსა და ესპანეთს შორის მიდიოდა ბრძოლა პირველობისთვი. ამ პერიოდში იწყება ინგლისის როგორც კოლონიური სახელმწიფოს ჩამოყალიბების პროცესი. ინგლისის მიერ ამერიკის კონტინენტზე დაარსებული პირველი კოლონია იყო ვირჯინია. 1603 წელს დედოფალ ელისაბედ I-ის გარდაცვალების შემდეგ ტიუტორებს უშუალო მემკვიდრე არ დარჩენიათ. ინგლისის ტახტი დაიკავა ტიუდორების ნათესავმა, შოტლანდიის მეფე ჯეიმზ I სტიუარტმა.

ჯეიმზის გარდაცვალების შემდეგ, ტახტზე ავიდა მისი შვილი ჩარლზ I. ურთიერთობა მეფესა და პარლამენტს შორის უკიდურესად დაიძაბა. 1628 წელს პარლამენტმა მიიღო „პეტიცია უფლებათა შესახებ“, მეფემ ეს დოკუმენტი დაამტკიცა იმ იმედით, რომ პარლამენტი მას თანხებს გამოუყობდა, მაგრამ ჩარლზის ვარაუდი არ გამართლდა. ამის გამო მეფემ 1629 წელს პარლამენტი დაითხოვა. 1642–1651 წლებში ქვეყანაში მიმდიანრეობდა სამოქალაქო ომი, რომლის შედეგადაც მეფე ჩამაოგდეს და სიკვდილით დასაჯეს. ჩარლზის სიკვდილით დასჯის შემდეგ ინგლისში რესპუბლიკა დამყარდა. ამ ეგრეთ წოდებული ინტერრეგნუმის პერიოდში (1649-1660 წლები) ინგლისში ფაქტობრივად სამხედრო დიქტატურა დამყარდა. ამ პერიოდში ქვეყანას მართავდა ოლივერ კრომველი. კრომველის სიკვდილის შემდეგ ქვეყანაში არასტაბილური სიტუაცია შეიქმნა. 1660 წელს მოხდა სტიუარდების ხელისუფლების რესტავრაცია. XVII საუკუნის 70-იან წლებში ინგლისში ჩამოყალიბდა ვიგების და ტორების პოლიტიკური პარტიები. 1679 წელს ინგლისის პარლამენტმა ჰაბეას-კორპუს აქტი მიიღო. აქტი ადამიანის უფლებებს იცავდა, სასამართლოს ენიჭებოდა მოქალაქეთა დაპატიმრების კანონიერების შემოწმება. 1685 წელს ჩარლზ II-ის გარდაცვალების შემდეგ, ტახტი დაიკავა მისმა ძმა ჯეიმზ II-მ. 1688 წელს ქვეყანაში მოხდა მშვიდობიანი გადატრიალება, ქვეყნის სათავეში მოვიდა უილიამ III.

1689 წელს მიღებული იქნა „ბილი უფლებათა შესახებ“, ამ კანონით ინგლისის მეფეს თემთა პალატასთან შეთანხმებით უნდა ემოქმედა. ანას გარდაცვალების შემდეგ ინგლისის ტახტი სტიუარტების შორეულ ნათესავ გერმანელ ჰანოვერთა დინასტიას გადაეცა. სწორედ ამ პერიოდში ინგლისში საბოლოოდ დამკვიდრდა კონსტიტუციური მონარქია.

ქვეყანაში დაიწყო ინდუსტრიული რევოლუცია.

გეოგრაფია

ტბა ვესტვათერი მდებარეობს ტბების ოლქში

გეოგრაფიულად ინგლისი მოიცავს დიდი ბრიტანეთის კუნძულის ორ-მესამედს, ეს რეგიონი მდებარეობს კუნძულის ცენტრალურ და სამხრეთ ნაწილში. ინგლისის შემადგენლობაში შედის სანაპირო ზოლის სიახლოვეს არსებული კუნძულები. ინგლისის საზღვარი გადის ჩრდილოეთით შოტლანდიასთან ხოლო დასავლეთით უელსთან. გაერთიენებული სამეფოს ეს ადმინისტრაციული ერთეული, გაცილებით უფრო ახლოსაა კონტინენტურ ევროპასთან, ვიდრე დიდი ბრიტანეთის დანარჩენი მხარეები. ინგლისის სანაპირო ზოლიდან 34 კილომეტრში მდებარეობს საფრანგეთი^[11] ამ ორ ქვეყანას ერთმანეთთან აკავშირებს ინგლისის არხი, რომელიც ქალაქ ფოლკსტონის სიახლოვეს მდებარეობს.^[12][13] ინგლისი გარშემორტყმულია ზღვებით, ესენია დასავლეთიდან ირლანდიის და კელტების ხოლო აღმოსავლეთიდან ჩრდილოეთის.

ინგლისი მდიდარია ჰიდროგრაფიული ქსელი, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მდინარეთა სისტემა. ინგლისის მნიშვნელოვანი ქალაქები: ლონდონი, ლივერპული და ნიუკასლი გაშენებულები არიან ტემზის, მერსის და ტაინის სანაპირო ზოლში.^[14] ეს მდინარეები გამორჩეულები არიან თავიანთი მრავალფუნქციონირებით, ამ მდინარეებს საპორტო დანიშნულებაც აკისრიათ. გაერთიანებული სამეფოს უგრძესი მდინარეა 324 კილომეტრიანი სევერნი, ამ მდინარეს გააჩნია მრავალი შენაკადი, სევერნია ჩაედინება ინგლისის დასავლეთ არსებულ ბრისტოლის ყურეში. სიგრძით ინგლისში მეორე მდინარეა ტემზა (346 კმ). დიდი ბრიტანეთის უდიდესი ადმინისტრაციული ერთეულის ტერიტორიაზე არის საკმაოდ ბევრი ტბა, თუმცა აქ არსებული ტბები არ გამოირჩევიან თავანთი სიდიდით, მათი დიდი ნაწილი მდებარეობს ტბების ოლქის ტერიტორიაზე, ფართობის მხრივ უდიდესია უინდერმერი.

დევონი

პენინის მთები ცნობილია როგორც „ინგლისის ხერხემალის“ სახელით, ეს არის უძველესი მთათა სისტემა ინგლისში, რომლის საბოლოო ჩამოყალიბების პროცესი ჯერ კიდევ პალეოზოური ერაში 300 მილიონი წლის წინ დასრულდა.^[15] პენინის მთების სიგრძე შეადგენს 400 კილომეტრს, ეს მთები გაიმოირჩევა თავისი დაბალი სიმაღლით, მთათა სისიტემის უმაღლესი წერტილი არის კროს-ფელის, მისი სიმაღლე შეადგენს 893 მეტრს. დერბიშირის და იორკშირის საგრაფოების სიახლოვეს არის კარსტული მღვიმეები. ინგლისის ჩრდილოეთ ნაწილში არის სამი ეროვნული პარკი. პენინის მთების სამხრეთით არის დაბლობების ტერიტორია.

ინგლისი მოქცეულია ზომიერ კლიმატურ სარტყელში. სტატისტიკურად აქ ზამთრის ტემპერატურა ყოველწლიურად 0 °C-ზე დაბლა არ დადის ხოლო ზაფხულის მაქსიმალური ტემპერატურა 32 °C-ს არ აჭარბებს.^[16] ამინდი აქ ხშირად ცვალებადია. ჩვეულებისამებრ ინგლისში ყველაზე ცივი თვეებია იანვარი და თებერვალი, ეს თვეები განსაკუთრებით ცივია ინგლისის სანაპირო ზოლში, ხოლო ყველაზე ცხელი თვეა ივლისი. კლიმატზე უდიდეს გავლენას ახდენს ატლანტის ოკეანიდან შემოსული ჰაერის მასები.

ადმინისტრაციული დაყოფა

გაერთიანებული სამეფოს ადმინისტრაციული ერთეული ინგლისი იყოფა ცხრა რეგიონად, ესენია: დიდი ლონდონი, სამხრეთ-აღმოსავლეთი ინგლისი, სამხრეთ-დასავლეთი ინგლისი, უესტ-მიდლენდსი, ჩრდილო-დასავლეთი ინგლისი, ჩრდილო-აღმოსავლეთი ინგლისი, იურკშირი და ჰამბერი, ისტ-მიდლენდი და დასავლეთი ინგლისი. თითოეულ ამ რეგიონს ინგლისის ცხოვრებაში განსაკუთრებული ფუნქციები აკისრია. XX საუკუნისთვის ინგლისის ტერიტორიაზე არსებობდა 39 საგრაფო, 1965 წელს დაარსდა დიდი ლონდონი. ქვეყანაში არსებობს შვიდი მეტროპოლიური ქალაქი: დიდი ლონდონი (ცენტრი ლონდონი), დიდი მანჩესტერი (მანჩესტერი), მერსისაიდი (ლივერპული), სამხრეთ იორკშირი (დონკასტერი), თაინი და ვეირი (ნიუკასლი), დასავლეთ მიდლენდი (ბირმინგემი), დასავლეთ იორკშირი (ლიდსი). ამგვარ გაერთიენებებში მთავარი ქალაქის გარდა შედის დამატებით მის აგლომერაციაში არსებული დასახლებებიც.

სპორტი

ლონდონის ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში არსებული უემბლის საფეხბურთო სტატიონი^[17]

ინგლისს გააჩნია დიდი სპორტული ტრადიციები, XIX საუკუნეში აქ ჩამოყალიბდა სხვადასხვა სპორტული სახეობა, რომლებიც დღეს მთელ მსოფლიოში პოპულარობით სარგებლობს. სწორედ აქ ჩამოყალიბდა ფეხბურთი, კრიკეტი, რაგბი, ჩოგბურთი, ბადმინტონი, კრივი და სხვა სპორტული სახეობები. ინგლისს ყველა ამ სპორტულ სახეობებში გააჩნია თავისი გუნდი, რომელიც მონაწილეობას იღებს მსოფლიოს ისეთ მნიშვნელოვან ჩემპიონატებში, როგორებიცაა: ფიფა-ს მსოფლიო საფეხბურთო ჩემპიონატი, რაგბის მსოფლიო ჩემპიონატი, თანამეგობრობის თამაშები და სხვა. თუმცა ოლიმპიურ თამაშებზე ინგლისი გაერთიანებული სამეფოს სახელით გამოდის.

ქვეყანაში ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული სპორტული თამაშია ფეხბურთი. ინგლისის ეროვნული საფეხბურთო ნაკრები 1966 წელს მსოფლიო ჩემპიონი გახდა. ფეხბურთის მმართველი ორგანოა ფეხბურთის ასოციაცია. ინგლისის ტერიტორიაზე დაარსებული ყველაზე ძველი საფეხბურთო კლუბია შეფილდი, ის დაარსდა 1857 წელს. სხვადასხვა ინგლისური საფეხბურთო კლუბი, არაერთხელ გამხდარა უეფა-ს ჩემპიონთა ლიგის გამარჯვებულები.

რესურსები ინტერნეტში

• ვიქსიკონში განმარტებულია სიტყვა: ინგლისი
• Official website of the United Kingdom Government დაარქივებული 2007-01-23 საიტზე Wayback Machine.
• English Heritage
• Natural England
• Enjoy England

სქოლიო

1. Mason, Chris. (2008-09-16) England 'most crowded in Europe'. BBC News. ციტირების თარიღი: 2010-06-05.
2. Office for National Statistics. The Countries of the UK. statistics.gov.uk. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2002-03-29. ციტირების თარიღი: 2009-02-01.
3. Countries within a country. number-10.gov.uk. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2008-02-09. ციტირების თარიღი: 2009-02-01.
4. Changes in the list of subdivision names and code elements (Page 11) (PDF). სტანდარტიზაციის საერთაშორისო ორგანიზაცია. ციტირების თარიღი: 2009-02-01.
5. England – Culture. britainusa.com. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2008-05-16. ციტირების თარიღი: 2009-02-01.
6. „Country profile: United Kingdom“. BBC News. news.bbc.co.uk. 2009-10-26. ციტირების თარიღი: 2009-02-01.
7. „Bone find may rewrite history“. BBC News. 2002-06-04. ციტირების თარიღი: 2009-09-05.
8. Anglo-Saxons. BBC News. ციტირების თარიღი: 2009-09-05.
9. 1000 Years Ago. historyofengland.net. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-10-28. ციტირების თარიღი: 2009-09-21.
10. Edward I (r. 1272–1307). Royal.gov.uk. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2008-06-24. ციტირების თარიღი: 2009-09-21.
11. English Channel. Encyclopædia Britannica. britannica.com (2009). ციტირების თარიღი: 2009-08-15.
12. History. EuroTunnel.com. ციტირების თარიღი: 2009-09-05.
13. Kent. TravelBritain.com. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-03-16. ციტირების თარიღი: 2009-09-05.
14. Geography of England. Univerzita Hradec Králové. ციტირების თარიღი: 2009-09-05.
15. Pennines. Smmit Post. ციტირების თარიღი: 2009-09-08.
16. What is the Climate like in Britain?. Woodlands Kent. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2010-01-14. ციტირების თარიღი: 2009-09-05.
17. „Wembley kick-off: Stadium is ready and England play first game in fortnight“. Daily Mail. London. 3 March 2007. ციტირების თარიღი: 2009-09-05.