ქართლ-კახეთის სამეფო

ქართლ-კახეთის სამეფო
სამეფო
←
 
←
 1762 — 1801 →
გერბი

ქართლ-კახეთის სამეფოს ტერიტორია
დედაქალაქი ტფილისი
უდიდესი ქალაქები ტფილისი, გორი, თელავი, სიღნაღი
ენა ქართული
რელიგია მართლმადიდებლობა
დინასტია ბაგრატიონები

ქართლ-კახეთის სამეფო — ქართლისა და კახეთის სამეფოების გაერთიანების შედეგად შექმნილი ფეოდალური სახელმწიფო 1762-1801 წლებში.

ისტორია

ქართლის მეფის თეიმურაზ II-ის გარდაცვალების (1762) შემდეგ მისი ძე, კახეთის მეფე ერეკლე II, შეერთებული ქართლ-კახეთის სახელმწიფოს მეფე გახდა.

ქართლ-კახეთის სამეფოს მოხარკენი იყვნენ განჯის, ერევნისა და ნახჭევანის სახანოები. ქართლ-კახეთის სამეფოს შემადგენლობაში შედიოდა ყაზახისა და ბორჩალოს ყოფილი სახანოები, რომლებსაც მეფის მოურავები განაგებდნენ და შამშადილი. ქართლ-კახეთის სამეფოში ფეოდალური ურთიერთობა განვითარების მესამე — გვიანდელი ფეოდალიზმის პერიოდში იმყოფებოდა. გაბატონებული კლასის პროგრესულ ნაწილს შეგნებული ჰქონდა თავისუფალი, დაქირავებული შრომის უპირატესობა ბატონყმურ იძულებითს შრომასთან შედარებით. ახალშექმნილ მანუფაქტურული ტიპის სახელმწიფო და კერძო საწარმოებში (ოქრო-ვერცხლისა და სპილენძის ქარხნები ახტალაში, ალავერდსა და შამბლუღში; სამღებროები, ზეთსახდელი, აგურის, მარილის, მინის, თოფ-იარაღისა და თოფისწამლის და სხვა საწარმოები) დაქირავებულ შრომასაც იყენებდნენ. ხელოსნები თავიანთ პროდუქციას უმთავრესად ბაზარზე გასაყიდად ამზადებდნენ. ფართოვდებოდა საშინაო და საგარეო ვაჭრობა, გაჩნდა ახალი ქალაქები (ანანური, დუშეთი, სიღნაღი). გახშირდა გლეხების ყმობიდან თავდახსნა, გაჩნდნენ პირადად თავისუფალი გლეხები. გაღრმავდა გლეხთა ქონებრივი დიფერენციაცია, გახშირდა გლეხთა ანტიფეოდალური გამოსვლები (177 წლის აჯანყება ფშავში, გლეხთა მღელვარებანი 177 წელს ქსნის საერისთავოში, 1786 — კახეთში და სხვა). ქალაქებში ძლიერდებოდა ბრძოლა ერთი მხრივ, ვაჭრებსა და მევახშეებს და, მეორე მხრივ, ქალაქის ღარიბ მოსახლეობას შორის 80-იანი წლების მეორე ნახევრიდან მტერთა განუწყვეტელმა შემოსევებ,ა და შინაფეოდალური რეაქციის გაძლიერებამ გამოიწვია ქართლ-კახეთის სამეფოს ეკონომიკური და პოლიტიკური დაქვეითება, რისაც რთული საერთაშორისო ვითარების პირობებში სამეფოს გაუქმება მოჰყვა. 60-იან წლებში ერეკლე II მოხერხებულად სარგებლობდა ირანში შექმნილი ვითარებით. ამ დროს ირანში ხელისუფლებისათვის მებრძოლთა შორის ჰაძლიერდა ნადირ-შაჰის ერთ-ერთი ყოფილი სარდალი ქერიმ-ხან ზენდი, რომელიც თითქმის მთლ სპარსეთს დაეუფლა. მას აღმოსავლეთ საქართველოში სპარსეთის ბატონობის აღდგენა სურდა, მაგრამ გაძლიერებულ ქართლ-კახეთის სამეფოსთან ურთიერთობის გამწვავებაზე თავს იკავებდა. 1763 წელს ერეკლემ მას გადასცა ერთ-ერთი ძლიერი მოწინააღმდეგე აზატ-ხანი, რომელიც 1760 წლიდან ერეკლე II ჰყავდა დატყვევებული. ამ დროიდან სპარსეთსა და ქართლ-კახეთის სამეფოს შორის მშვიდობიანი ურთიერთობა დამყარდა — ქერიმ-ხანი შეურიგდა ქართლ-კახეთის გაერთიანებას და სომხეთისა და აზერბაიჯანის სახანოების ვასალურ დამოკიდებულებას ერეკლესადმი. ვენტრალური ხელისუფლების განმტკიცებისაკენ მიმართული თანამიმდევრული პოლიტიკა ერეკლე II-ისა დიდგვაროვან ფეოდალთა ერთი ნაწილის უკმაყოფილებას იწვევდა. ისინი მეფის წინააღმდეგ იოყენებდნენ იმ ფაქტს, რომ ქართლის ტახტის კანონიერი მემკვიდრეები ვახტანგ VI-ის შთამომავლები იყვნენ. 1765 წელს ერეკლეს წინააღმდეგ მოეწყო შეთქმულება, რომლის მიზანი ქართლში ვახტანგ VI-ის უკანონო შვილის პაატას გამეფება იყო. შეთქმულება გამომჟღავნდა და მისი მონაწილენი სასტიკად დასაჯეს. (იხ. მარკოზაშვილის დარბაზი). 1768—1774 წლებში რუსეთ-თურქეთის ომში ქართლ-კახეთის სამეფო იმერეთის სამეფოსთან ერთად რუსეთის მხარეზე იბრძოდა, საქართველოს მეფეები ამ ომში მიზნად ისახავდნენ ყოფილი სამცხე-საათაბაგოს (ახალციხის საფაშო) და ჭარ-ბელაქნის შემოერთებას, დაღესტნელთა განუწყვეტელი შემოსევების ლიკვიდაციას და ცენტრალური ხელისუფლების გაძლიერებას, მოწინააღმდეგე თავადების ალაგმვას. 1769 წელს საქართველოში შემოვიდა რუსეთის ჯარი გენერალ გოტლიბ კურტ ჰაინრიხ ტოტლებენის მეთაურობით. 1770 წელს ახალციხეზე სალაშქროს მიმავალ ერეკლე II ჯარს აწყურთან ტოტლებენი გამოეთიშა. მიუხედავად ამისა, ქართველებმა ბრწყინვალე გამარკვება მოიპოვეს თურქებზე (ასპინძის ბრძოლა), მაგრამ ჯარის სიმცირის გამო ლაშქრობის გაგრძელება შეუძლებელი გახდა. ტოტლებენი დაუკავშირდა ერეკლეს მოწინააღმდეგეებს, დაიკავა ქართლის რამდენიმე ციხესიმაგრე და დაიწყო ხალხის დაფიცება იმპერატორის ერთგულებაზე. ერეკლე II-მ დროული ღნისძიებებით ეს ცდა ჩაშალა და გენერალი იძულებული გახდა იმერეთში გადასულიყო (1770 წლის ივნისი). ტოტლებენმა აქაც სოლომონ I-ის წინააღმდეგ ინტრიგები დაიწყო. ბოლოს იმპერატორი იძულებული გახდა ტოტლებენი საქართველოდან გაეწვია და მის ადგილზე დაენიშნა გენერალი სუხოტინი. 1771 წელს მისი ცდა, აეღო ფოთი, უშედეგოდ დამთავრდა. 1772 წელს რუსეთში გაიწვია თავისი ჯარები საქართველოდან. ამრიგად ერეკლეს პოლიტიკური მიზნები განუხორციელებელი დარჩა. 1772—1773 წლებში ერეკლემ თხოვნით მიმართა რუსეთის მთავრობას დაეწესებინა მფარველობა ქართლ-კახეთის სამეფოზე. ამ დროს რუსეთსა და ოსმალეთს შორის საზავო მოლაპარაკება მიმდინარეობდა. ამიტომ იმპერატორმა თხოვნას უარით უპასუხა. ქართლ-კახეთია სამეფოში მშვიდობია უზრუნველსაყოფად და ძლიერი ხელისუფლების შესაქმნელად საჭირო იყო რეგულარილი ჯარი, მაგრამ ქვეყანას საჭირო სახსრები არ გააჩნდა. 1774 წელს შეიქმნა მორიგე ჯარი. ამ ღონისძიებამ უზრუნველყო ლეკთა თარეშის ალაგმვა, ქვეყნის ეკონომიკური აღმავლობა, მაგრამ ეს საკმარისი მაინც არ იყო. 1774 წელს ერეკლემ კვლავ სთხოვა რუსეთს ფულადი სესხი და რამდენიმე წლით ჯარი, მაგრამ ოსმალეთთან ზავის პირობებში რუსეთმა ერეკლეს თხოვნის დაკმაყოფილება თავისთვის სასარგებლოდ არ ჩათვალა. ერეკლე II თანამიმდევრულად იბრძოდა სამეფო ხელისუფლების გაძლიერება-განმტკიცებისათვის და რეაქციონერ თავადთა უფლებების შეზღუდვისათვის. 1776 წელს მან უვნებელყო მის წინააღმდეგ მიმართული შეთქმულება, 1777 წელ სგააუქმა ქსნის საერისთავი. 70-იან წლებში გამწვავდა ურთიერთობა სპარსეთ-ოსმალეთს შორის — ორივე ომისთვის ემზადებოდა და ცდილობდა ერეკლეს გულის მოგებას. მეფემ ორიენტაცია ოსმალეთზე აიღო — 1776—1777 წლებში დაიდო ხელშეკრულება ქართლ-კახეთისა და ოსმალეთს შორის, რასაც მოჰყვა ურთიერთობის გამწვავება სპარსეთთან. ქერიმ-ხანი საქართველოზე თავდასასხმელად ემზადებოდა. მისი მიზანი იყო ერეკლეს ტახტიდან ჩამოგდება და გამეფება ალექსანდრე ბაქარის ძისა (ვახტანგ VI-ის შვილიშვილი), რომელიც 1767 წლიდან ქერიმ-ხანთან იყო; 1779 ქერიმ-ხანის სიკვდილმა ეს ლაშქრობა ჩაშალა. 1779—1780 ერეკლე II განმდგარი ერევნისა და განჯის სახანოების დასამორჩილებლად იბრძოდა; ამით ისარგებლეს ერეკლე II-ს მოწინააღმდეგებმა, მათ შორის სოლომონ I-იც იყო, რომელიც ქართლ-კახეთისა და ოსმალეთის შეთანხმებაში თავისთვის საფრთხეს ხედავდა. 1779 წელს მან ალექსანდრე ბაქარის ძე თავისთან გადაიყვანა. ერეკლე II სწრაფად მობრუნდა ერევნის ლაშქრობიდან და ჩაშალა სახელმწიფო გადატრიალების მოწყობის ცდა. 80-იანი წლების დასაწყისიდან ქართლ-კახეთის სამეფოს პოლიტიკური მდგომარეობა რეაქციონერი თავადების მეცადინეობით გაუარესდა. მორიგე ჯარის სისტემა მოიშალა. ოსმალეთთან კავშირი ქართლ-კახეთის სამეფოს გასაძლ;იერებლად უშედეგო აღმოჩნდა. ასევე უშედეგო იყო ერეკლეს ცდა მიეღო ფინანსური დახმარება ევროპის ქვეყნებიდან. აზერბაიჯანში ყუბის ხანის ფათალას გაძლიერება საფრთხეს უქმნიდა ქართლ-კახეთის სამეფოს გავლენას განჯისა და ერევნის სახანოებზე. ამ დროს გააქტიურდა რუსეთის მთავრობის პოლიტიკა კავკასიაში, რაც ყირიმის შეერთების განხორციელებას უკავშირდებოდა. რუსეთ-თურქეთის მოსალოდნელი ომის ვითარებაში დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა საქართველოს სამეფოებისა და სომხების პოზიციას შავი და კასპის ზღვების სანაპიროებზე რუსეთის გაბატონებისათვის. რუსეთის მთავრობამ წინადადებით მიმართა ერეკლეს კავშირის შეკვრის შესახებ მოლაპარაკების დაწყების თაობაზე, რასაც ერეკლე სიხარულით შეხვდა. მას წინადადება მისცეს ოფიციალურად ეთხოვა რუსეთის იმპერატორის მფარველობა. 1782 წლის 21 დეკემბერს ერეკლემ ითხოვა რუსეთის მფარველობაში შესვლა სამეფო ტახტზე მისი და მისი მემკვისრეების ცნობის, განჯა-ერევნის სახანოებზე მისი უფლებების აღიარების, საქართველოს ისტორიული ტერიტორიების (სამცხე-საათაბაგო, აღმოსავლეთი კახეთი) დაბრუნების საქმეში დახმარების პირობით. ამ საფუძველზე 1782 წლის 24 ივლისს გეორგიევსკის ციხესიმაგრეში (ჩრდილოეთ კავკასია, ახლანდელი სტავროპოლის მხარე) დაიდო ხელშეკრულება რუსეთსა და ქართლ-კახეთის სამეფოს შორის „მეგობრობითი ტრაქტატი“ — მეგობრული ხელშეკრულება კავშირისა და მფარველობის შესახებ. 1784 წლის 23 იანვარს ერეკლემ იმპერატორის ერთგულების ფიცი მიიღო, ხოლო 24 იანვარს თავისი ხელმოწერით დაამტკიცა ტრაქტატი (გეორგიევსკის ტრაქტატი 1783). ტრაქტატმა, რომელიც მახლობელ აღმოსავლეთში ცარიზმის გაბატონების ერთ-ერთი საფუძველი იყო, დიდი უკმაყოფილება გამოიწვია როგორც აღმოსავლეთის, ისე დასავლეთის ქვეყნებში. ოსმალეთის პროტესტის გამო რუსეთი იძულებული გახდა უარი ეთქვა მსგავსი ტრაქტატის დადებაზე იმერეთის სამეფოსთან. ოსმალეთი აქტიურ ზომებს იღებდა ქართლ-კახეთის სამეფოსა და რუსეთის წინააღმდეგ ჩრდილოეთ კავკასიის, სომხეთ-აზერბაიჯანისა და ირანის სახანოების დასარაზმავად. ოსმალეთს აქეზებდნენ და ხელს უწყობდნენ საფრანგეთი და ინგლისი. ახალი ძალით განახლდა დაღესტნელ ფეოდალთა თავდასხმები ქართლ-კახეთზე, ერეკლეს განუდგნენ ერევნისა და განჯის სახანოები. სამეფო მოსახლეობისაგან იცლებოდა. ერეკლემ დახმარებას სთხოვდა მფარველს, მაგრამ დახმარება არ ჩანდა. 1787 წლის ივლისში ოსმალეთმა რუსეთს მოსთხოვა საქართველოდან ჯარის გაყვანა (რომელიც 1783 წლის 3 ნოემბერს შემოვიდა ტრაქტატის ძალით) და ქართლ-კახეთის სახელმწიფოს ოსმალეთის ვასალად ცნობა, აგვისტოში კი ომი გამოუცხადა რუსეთს. იმავე წლის სექტემბერში რუსეთმა მოულოდნელად გაიწვია ჯარი საქართველოდან. ეს ტრაქტატის დარღვევა იყო. ერეკლე უშედეგოდ მოითხოვდა რუსეთის მთავრობისგან პასუხს — აპირებდა თუ არა ის ტრაქტატის დაცვას. რუსეთ-თურქეთის 1787—1791 წლების ომის დროს საქართველოს პროგრესულმა მოღვაწეებმა სცადეს ქართლ-კახეთის სახელმწიფოსა და იმერეთის სამეფოების გაერთიანება, ეს ვერ მოხერხდა, მაგრამ 1790 წელს საქართველოს სამეფო-სამთავროებს შორის დაიდო ხელშეკრულება საერთო მტრების წინააღმდეგ ერთობლივი ბრძოლის შესახებ (საქართველოს სამეფო-სამთავროების ტრაქტატი 1790).

90-იანი წლების დასაწყისიდან ქართლ-კახეთის სახელმწიფოს დიდი საფრთხე შეექმნა სპარსეთში გაძლიერებული აღა-მაჰმად-ხანის მხრივ. ერეკლემ რუსეთის იმპერატორს ტრაქტატით გათვალისწინებული ჯარის გამოგზავნა სთხოვა. 1793—1794 წლებში ერეკლემ რამდენიმეჯერ მიმართა რუსეთის მთავრობას ასეთივე თხოვნით, მაგრამ ეს უკანასკნელი ყურადღებას არ აქცევდა ქართლ-კახეთის სამეფოს კარზე მომდგარ რეალურ საფრთხეს. 1795 წელს აღა-მაჰმად-ხანი სამეფოს შემოესია, აიღო, გაძარცვა და გადაწვა თბილისი, გაანადგურა ქართლის სოფლები და ქალაქები, დაქხოცა და დაატყვევა მოსახლეობა (კრწანისის ბრძოლა 1795). 1795 წლის დეკემბერში სამეფოში რუსეთის 2 ბატალიონი შემოვიდა, მაგრამ უკვე გვიან იყო. სამეფომ კატასტროფული მარცხი განიცადა. 1796 წელს რუსეთმა საქართველოს აოხრებისათვის აღა-მაჰმად-ხანის დასჯის საბაბით სპარსეთს ომი გამოუცხადა, რომლის ნამდვილი და უპირატესი მიზანი რუსეთის ეკონომიური და პოლიტიკური ამოცანების გადაწყვეტა იყო (რუსეთ-ირანის, სპარსეთისა და რუსეთ-ინდოეთის ვაჭრობის ინტერესების დაცვა, სპარსეთის შაჰის ტახტზე სასურველი კანდიდატურის დასმა). რუსეთის ჯარებმა აიღეს დარუბანდი, შემახა, ბაქო. ქართლ-კახეთის სამეფოს მდგომარეობა გაუმჯობესდა, კერძოდ, განჯა კვლავ მოხარკე გახდა, მაგრამ ეკატერინე II-ის გარდაცვალებასთან (1796) ერთად ყველაფერი შეიცვალა. 1797 პავლე I-მა ომი შეწყვიტა და თავისი ჯარები უკანვე გაიწვია. აღა-მაჰმად-ხანმა ეს ფაქტი თავის გამარჯვებად მიიჩნია და ერეკლეს კატეგორიულად მოსთხოვა დამორჩილება, წინააღმდეგ შემთხვევაში იგი სამეფოს განედგურებით იმუქრებოდა. ქართლ-კახეთის სამეფოს შემთხვევამ იხსნა — 1797 წელს აღა-მაჰმად-ხანი შეთქმულებმა მოკლეს. იმავე წლის სექტემბერში იმპერატორმა ქართლ-კახეთის სამეფოდან გაიწვია ის 2 ბატალიონიც, რომელიც ტრაქტატის ძალით აქ მუდმივად უნდა ყოფილიყო. ასეთ ვითარებაში, 1798 წლის 11 იანვარს ერელე II გარდაიცვალა. ტახტზე ავიდა მისი შვილი — ავადმყოფი გიორგი XII. იმავე წელს ახალი შაჰმა ბაბა-ხანმა (აღა-მაჰმად-ხანის ძმისწულმა) გიორგის დამორჩილება სთხოვა. გიორგი იძულებული გახდა მოლაპარაკება დაეწყო შაჰთან. ამავე დროს მან რუსეთის მთავრობას აცნობა, რომ თუ ის ტრაქტატის პირობებს არ დაიცავდა და არ დაეხმარებოდა, დამოუკიდებელი საგარეო პოლიტიკის გზას დაადგებოდა. იმპერატორმა ტრაქტატის აღდგენა გადაწყვიტა — 1799 წელს მან გიორგი დაამტკიცა მეფედ, ხოლო მისი შვილი დავითი — მემკვიდრედ. ამასთან ტრაქტატით გათვალისწინებული ჯარიც გამოგზავნა. ამას მოჰყვა გიორგის მოწინააღმდეგე ბატონიშვილთა აჯანყების, ალექსანდრე ბატონიშვილი (ერეკლეს ძე) ბაბა-ხანთან გაიქცა. გამოუვალ მდგომარეობაში მყოფმა მეფე გიორგიმ რუსეთის მთავრობის უფრო დასაინტერესებლად 1799 წლის 7 სექტემბრის გეორგიევსკის ტრაქტატის შესწორება ითხოვა — ქართლ-კახეთის სამეფოს რუსეთის ქვეშევრდომობაში შედიოდა, იგი როგორც საგარეო, ისე საშინაო საქმეებში რუსეთის მთავრობის მორჩილი იქნებოდა, ოღონდ გიორგისა და მის მემკვიდრეებს მეფის წოდება უნდა შეენარჩუნებინათ. ამის საფუძველზე ქართველ ელჩებმა — გ. ჭავჭავაძემ, გ. ავალიშვილმა და ე. ფალავანდიშვილმა — 1800 წლის 24 ივნისს რუსეთის მთავრობას წარუდგინეს ნოტა ახალი ხელშეკრულების საფუძვლების შესახებ. ხელშეკრულების პროექტი 1800 წლის 19 ნოემბერს მოიწონა იმპერატორმა და 23 ნოემბერს სიგელით აცნობა ამის შესახებ გიორგი XII-ს. გიორგის მიერ პროექტის დამტკიცების შემდეგ უნდა მომხდარიყო ახალი ხელისუფლების საბოლოო გაფორმება. ამ მიზნით ქართლ-კახეთის სახელმწიფოში გამოგზავნეს ქართველი ელჩები გ. ავალიშვილი და ე. ფალავანდიშვილი. ამავე დროს რუსეთის მთავრობას მისთვის ხელსაყრელი საერთაშორისო ვითრების პირობებში (საფრანგეთ-რუსეთის დაახლოება) გადაწზვეტილი ჰქონდა ქართლ-კახეთის სახელმწიფოს გაუქმება და მისი რუსეთთან შეერთება. 18 დეკემბერს პავლე I-მა ხელი მოაწერა სათანადო მანიფესტს, რომელსაც ჯერ საიდუმლოდ ინახავდნენ. 28 იანვარს მანიფესტი პეტერბურგში გამოაქვეყნეს. თბილისში 1801 წლის იანვარში ჩამოსული ზემო აღნიშნული ელჩები წარუდგნენ დავით გიორგის ძეს, რომელიც მამის გარდაცვალების შემდეგ მართავდა სამეფოს. მან ისინი ხელშეკრულების გასაფორმებლად პეტერბურგს გაგზავნა, მაგრამ მათ პავლე Iცოცხალი აღარ დახვდათ (იგი შეთქმულებმა მოკლეს 1801 წლის 11 მარტს). ქართველმა რწმუნებულებმა რუსეთის მთავრობას წარუდგინეს ნოტა, რომელსაც საფუძვლად დაედო 1800 წლის 19 ნოემბერი პავლე I-ის მიერ მოწონებული ხელშეკრულების პროექტი. ნოტის თანახმად ქართლ-კახეთის სახელმწიფოს მმართველად უნდა დანიშნულიყო მეფის ერთ-ერთი შვილი, რომელიც იმპერატორის მოადგილე იქნებოდა საკანონმდებლო ხელისუფლებას მოკლებული მეფის ტიტულით, მისი თანაშემწე უნდა ყოფილიყო რუსეთის მთავრობის მიერ დანიშნული დიდმოხელე, რომელიც მეორე პირი იქნებიდა მეფის შემდეგ. ფაქტობრივად, რუსეთის მთავრობამ ქართველი ელჩები 1800 წლიდან საქმეს ჩამოაშორა და მათ თხოვნას ანგარიშს არ უწევდა. ფორმალური ხასიათის ღონისძიებათა გატარების შემდეგ 1801 წლის 12 სექტემბერს გამოქვეყნდა ალექსანდრე I-ის მანიფესტი ქართლ-კახეთის სახელმწიფოს გაუქმებისა და მისი რუსეთთან შეერთების შესახებ. იმავე დღეს იმპერატორმა დაამტკიცა დებულება ახალშეერთებული ქვეყნის მმართველობის შესახებ. ამ დებულებამ მოქმედება დაიწყო 1802 წლის მაისში.

მოსახლეობა

1770 წლის ცნობის მიხედვით ქართლ-კახეთის სამეფოში ითვლებოდა 54 400 კომლი. მოსახლეობის 36%-ს შეადგენდნენ ქართველები, 37,7%-ს ელები, 16% სომხები, 8,2%-ს ოსები. მოსახლების დიდ ნაწილს შეადგენდა იორის პირსა და ყაზახ-ბორჩალოში დასახლებული ელები. თითქმის დაცვლილი იყო მოსახლეობისგან ტაშირი, სომხითი და საბარათიანო.[1]

ქართლ-კახეთის მეფეები

ლიტერატურა

  • ქსე-ის ტომში საქართველოს სსრ. ისტორია.

სქოლიო

  1. ↑ კაკაბაძე ს., „საქართველო ერეკლე II-ს დროს“ // შვიდი მნათობი : ჟურნალი, 1919, № 2.
ხ • გ • რ
ისტორიული ქართული სახელმწიფოები
პირველი ქართული სახელმწიფოები
ადრეული შუა საუკუნეები
მაღალი და გვიანი შუა საუკუნეები
XX საუკუნე

Read other articles:

List of Olympic teams by medals won

The United States has placed first overall in the Summer Olympic Games eighteen times, followed by the Soviet Union with six overall victories (not including the 1992 first-place finish by the Unified Team). In the Winter Olympic Games, Norway has placed first overall nine times and the Soviet Union (prior to its dissolution in 1991) had placed first seven times. Summer Olympics List by games Games 1st place med 2nd place med 3rd place med Nations with medals 1896 Athens  United States 1...

 

2008 à Paris

Cet article est une ébauche concernant une chronologie ou une date et Paris. Vous pouvez partager vos connaissances en l’améliorant (comment ?) selon les recommandations des projets correspondants. Chronologies Données clés 2005 2006 2007  2008  2009 2010 2011Décennies :1970 1980 1990  2000  2010 2020 2030Siècles :XIXe XXe  XXIe  XXIIe XXIIIeMillénaires :Ier IIe  IIIe  Chronologies géographiques Afrique Afrique du Sud, Alg...

 

Церковський (значення)

Церковський (болг. Церковски) — село в Бургаській області Болгарії. Цанко Церковський (болг. Церковский (Церковски) Цанко Бакалов; нар. 16 жовтня 1869, Бяла Черква, Великотирновський округ — пом. 2 травня 1926, Софія) — болгарський письменник та громадський діяч, один із засновн...

Muséum d'Histoire naturelle de La Rochelle

You can help expand this article with text translated from the corresponding article in French. (March 2014) Click [show] for important translation instructions. View a machine-translated version of the French article. Machine translation, like DeepL or Google Translate, is a useful starting point for translations, but translators must revise errors as necessary and confirm that the translation is accurate, rather than simply copy-pasting machine-translated text into the English Wikipedi...

 

Ferdinand Puissant d'Agimont d'Heer et Herlette

Jacques André Ferdinand Marie Puissant d'Agimont d'Heer et Herlette (Charleroi, 8 maart 1785 - 27 maart 1833) was een Belgisch senator en burgemeester. Levensloop Puissant was een zoon van de eigenaar van hoogovens Jean Puissant en van Marie-Catherine d'Heusy. Hij trouwde met Marie-Philippine Licot uit Nismes (1782-1837), ook Licot de Nismes genoemd, en ze hadden drie zoons en een dochter die kloosterzuster werd. In 1829, onder het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, verkreeg hij opname in ...

 

Le Cong Dinh

Artikel ini sebatang kara, artinya tidak ada artikel lain yang memiliki pranala balik ke halaman ini.Bantulah menambah pranala ke artikel ini dari artikel yang berhubungan atau coba peralatan pencari pranala.Tag ini diberikan pada Desember 2022. Lê Công Định (lahir 1 Oktober 1968) adalah seorang pengacara Vietnam yang membela kasus-kasus hak asasi manusia tingkat tinggi di Vietnam. Ia mengkritik penambangan bauksit di dataran tinggi tengah Vietnam.,[1] dan ditangkap oleh pemerint...

Et je t'aime encore

2004 single by Celine DionEt je t'aime encoreSingle by Celine Dionfrom the album 1 fille & 4 types B-sideApprends-moiReleased16 February 2004 (2004-02-16)Recorded2–11 May 2003StudioDigital Insight (Las Vegas)GenrePopLength3:26LabelColumbiaSongwriter(s)Jean-Jacques GoldmanJ. KaplerProducer(s)Erick BenziCeline Dion singles chronology Have You Ever Been in Love (2003) Et je t'aime encore (2004) Je ne vous oublie pas (2005) Music videoEt je t'aime encore on YouTube Et je t'ai...

 

William Scholl

William M. SchollBornWilliam Mathias Scholl(1882-06-22)June 22, 1882La Porte, IndianaDiedMarch 29, 1968(1968-03-29) (aged 85)Chicago, IllinoisResting placePine Lake Cemetery, La PorteAlma materChicago Medical School (M.D., 1922)[1]OccupationMedical DoctorKnown forfounding Dr. Scholl's footwear William M. Scholl (June 22, 1882 – March 29, 1968) was a pioneer of foot care and the founder of Dr. Scholl's, a brand of foot care products. Dr. Scholl's historical marker (264...

 

Multiple independently targetable reentry vehicle

Ballistic missile payload containing multiple warheads which are independently targetable For the band, see M.I.R.V. This article needs additional citations for verification. Please help improve this article by adding citations to reliable sources. Unsourced material may be challenged and removed.Find sources: Multiple independently targetable reentry vehicle – news · newspapers · books · scholar · JSTOR (June 2014) (Learn how and when to remove this t...

List of U.S. states by non-Hispanic white population

Proportion of Americans who are Non-Hispanic White Alone in each U.S. state, the District of Columbia, and Puerto Rico as of the 2020 United States Census This is a list of U.S. states by Non-Hispanic whites population. The United States Census Bureau defines non-Hispanic white as white Americans who are not of Hispanic or Latino ancestry (i.e., having ancestry from Spain or Latin America).[1] At 191.6 million in 2020, non-Hispanic whites comprise 57.8% of the total U.S. population.&#...

 

Dictatorship

Form of government Part of the Politics seriesBasic forms of government List of forms of government Source of power Democracy (rule by many) Demarchy Direct Liberal Representative Social Socialist Others Oligarchy (rule by few) Anocracy Aristocracy Gerontocracy Kleptocracy Kritarchy Meritocracy Noocracy Particracy Plutocracy Stratocracy Technocracy Theocracy Autocracy (rule by one) Despotism Dictatorship Military dictatorship Tyranny Anarchy (rule by none) Anarchism Free association Stateless...

 

Raja Babu (actor)

Indian actor Raja BabuBornPunyamurthula Appalaraju(1937-10-20)20 October 1937Rajamundry, Madras Presidency, British IndiaDied14 February 1983(1983-02-14) (aged 45)Hyderabad, Andhra Pradesh, IndiaOccupation(s)Actor, comedianSpouseLakshmi AmmaluChildren2RelativesChitti Babu (brother)Ananth Babu (brother)AwardsFilmfare Awards SouthNandi AwardsHonorary doctorate Punyamurthula Appalaraju (20 October 1937 – 14 February 1983), better known by his stage name Raja Babu, was an Indian actor and ...

Gigi Osler

Canadian politician and physician The HonourableGigi OslerFRCSCChair of theCanadian Senators GroupIncumbentAssumed office October 24, 2023LeaderScott TannasPreceded byRobert BlackCanadian Senatorfrom ManitobaIncumbentAssumed office September 26, 2022Nominated byJustin TrudeauAppointed byMary SimonPreceded byMurray SinclairPresident of the Canadian Medical AssociationIn office2018 – 2019 Personal detailsBorn (1968-09-09) September 9, 1968 (age 55)Winnipeg, Manitoba, CanadaPoliti...

 

Lee Adama

Character in Battlestar Galactica For the original 1978 series character, see Captain Apollo. This article has multiple issues. Please help improve it or discuss these issues on the talk page. (Learn how and when to remove these template messages) This article describes a work or element of fiction in a primarily in-universe style. Please help rewrite it to explain the fiction more clearly and provide non-fictional perspective. (March 2011) (Learn how and when to remove this template message)...

 

Gerardo Joseph Colacicco

American priest of the Catholic Church His Excellency, The Most ReverendGerardo Joseph ColaciccoAuxiliary Bishop of New YorkTitular Bishop of ErdoniaArchdioceseNew YorkAppointedOctober 10, 2019InstalledDecember 10, 2019Other post(s)Titular Bishop of ErdoniaOrdersOrdinationNovember 6, 1982by Terence CookeConsecrationDecember 10, 2019by Timothy M. Dolan, Henry J. Mansell, and Gerald Thomas WalshPersonal detailsBorn (1955-09-19) September 19, 1955 (age 68)Poughkeepsie, New YorkMot...

Kurma Purana

Medieval era Sanskrit text, one of eighteen major Puranas A page from the Kurma Purana (Sanskrit, Devanagari) Part of a series onHindu scriptures and texts Shruti Smriti List Vedas Rigveda Samaveda Yajurveda Atharvaveda Divisions Samhita Brahmana Aranyaka Upanishads UpanishadsRig vedic Aitareya Kaushitaki Sama vedic Chandogya Kena Yajur vedic Brihadaranyaka Isha Taittiriya Katha Shvetashvatara Maitri Atharva vedic Mundaka Mandukya Prashna Other scriptures Bhagavad Gita Agamas Related Hindu te...

 

The Pussycat Dolls Tour

Cancelled 2021 concert tour by the Pussycat Dolls The Pussycat Dolls TourTour by the Pussycat DollsThe second promotional poster for the tour, adapted for the new dates after initial dates were postponed due to the COVID-19 pandemicthe Pussycat Dolls concert chronology Doll Domination Tour(2009) The Pussycat Dolls Tour(2020–21; cancelled) The Pussycat Dolls Tour (also informally known as The Unfinished Business Tour) was the planned third concert tour by American girl group the Pussycat Dol...

 

State of Aden

State of Adenوِلْاَيَةْ عَدَنْState of the Federation of South Arabia1963–1967 FlagMap of British Aden (1922)CapitalAdenArea • 192 km2 (74 sq mi)HistoryHistory • Federation of South Arabia established 18 January 1963• State of Aden disestablished 30 November 1967 Preceded by Succeeded by Aden Colony South Yemen Part of a series on the History of Yemen Ancient history Kingdom of Saba Kingdom of Ḥaḑramawt Kingdom of Awsan Kingd...

Ким Ён Гвон

В Википедии есть статьи о других людях с фамилией Ким. В этом корейском имени фамилия (Ким) стоит перед личным именем. Ким Ён Гвон Общая информация Родился 27 февраля 1990(1990-02-27)[1][2][…] (33 года)Чонджу, Южная Корея Гражданство Южная Корея Рост 184 см Позиция защитник Инфо...

 

Расслоение Хопфа

Расслоение Хопфа графически представлено как обобщенная стереографическая проекция S 3 {\displaystyle S^{3}} на R 3 {\displaystyle \mathbb {R} ^{3}} . Рисунок показывает одинаковым цветом точки на S 2 {\displaystyle S^{2}} (справа) и соответствующие им слои-окружности на стереографической проекции S 3 {\displaysty...

 

Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!