Oddur Gottskálksson

Oddur Gottskálksson (1495/1496 – 1556) var meðal siðaskiptamanna í Skálholti og sá sem þýddi Nýja testamentið á íslensku. Síðar varð hann lögmaður.

Foreldrar hans voru Gottskálk „grimmi“ Nikulásson biskup á Hólum og Guðrún, laundóttir Eiríks slógnefs Loftssonar, Guttormssonar. Oddur var sendur til föðurfjölskyldu sinnar í Björgvin í Noregi, um það bil sex ára að aldri, og ólst þar upp. Þaðan hélt hann til náms í Þýskalandi þar sem hann kynntist hugmyndum mótmælenda og er talið að hann hafi meðal annars verið í Wittemberg og hlýtt þar á Martein Lúter og Melankton samstarfsmann hans. Hann sneri aftur til Íslands fyrir 1535 og var ráðinn af Ögmundi biskupi sem skrifari. Í Skálholti kynnist hann Gissuri Einarssyni og fleiri siðaskiptamönnum og hófst handa við að þýða Nýja testamentið, að eigin sögn úti í fjósi:

„Jesús, lausnari vor, var lagður í einn asnastall en nú tek ég að útleggja og í móðurmál mitt að snúa orði hans í einu fjósi.“

Hann mun einkum hafa stuðst við þýska þýðingu Lúters frá um 1530 en einnig latneskar þýðingar. Hafði hann lokið við þýðingu Mattheusarguðspjalls þegar hann hvarf frá Skálholti, hugsanlega vegna þess að upp um hann komst. Hann lauk svo við þýðinguna og hélt til Danmerkur þar sem hann fékk leyfi konungs til að láta prenta hana eftir að fræðimenn við Kaupmannahafnarháskóla höfðu lagt blessun sína yfir verkið. Prentuninni lauk 12. apríl 1540. Nýja testamentisþýðing Odds er fyrsta bókin sem prentuð var á íslensku.

Oddur þykir hafa unnið stórvirki með þýðingu sinni, sem seinna var tekin nær óbreytt inn í Guðbrandsbiblíu og hefur líklega haft veruleg áhrif á þróun íslenskrar tungu. Stíllinn þykir lipur og þjáll, orðaforðinn auðugur og málfarið ótrúlega gott, ekki síst miðað við það að Oddur ólst að mestu leyti upp erlendis. Hann hafði að sjálfsögðu heldur engar orðabækur eða önnur hjálpartæki að styðjast við. Oddur hélt svo áfram að þýða aðra trúarlega texta og var sumt af því prentað. Nýja testamenti Odds kom þó ekki út aftur sem sjálfstætt rit fyrr en 1988.

Um sama leyti var Gissur Einarsson, vinur Odds, sem var líka heitbundinn Guðrúnu systur hans, í Kaupmannahöfn að taka biskupsvígslu og urðu þeir samferða heim til Íslands um sumarið. Næstu árin bjó Oddur á Reykjum í Ölfusi og fékkst aðallega við þýðingar og fræðistörf en kemur lítið við sögu siðaskiptanna. Páll Hvítfeldur hirðstjóri setti Orm Sturluson af sem lögmann 1552 og var Oddur þá kjörinn lögmaður norðan lands og vestan í hans stað en er þó ekki talinn hafa tekið við embættinu fyrr en 1554. Hann bjó lengst af á Reykjum en síðast á Reynistað í Skagafirði. Þegar Oddur var á leið til Alþingis snemma sumars 1556 var hann nærri drukknaður á Norðlingavaði í Laxá í Kjós, komst þó á land en dó næstu nótt.

Oddur var sagður hæglátur maður og friðsamur og virðist fremur hafa viljað sinna fræðistörfum en sækjast eftir mannvirðingum. Fylgikona hans var Þuríður stóra Einarsdóttir, sem áður hafði fylgt Þórði Einarssyni (d. 1530) presti í Hítardal og síðan Sigmundi Eyjólfssyni (d. 1537), sem kjörinn var 1536 til að taka við Skálholtsstól af Ögmundi biskupi, móðurbróður sínum, og tók vígslu en lést áður en hann tók við stólnum. Þau Oddur áttu einn son sem fluttist til Noregs og dó þar barnlaus.

Heimildir

• Safn til sögu Íslands. 2. bindi, Kaupmannahöfn 1886.
• „Nýja testamenti Odds. Morgunblaðið 17. febrúar 1989. Gagnasafn mbl.is“.
• „Oddur norski og Nýja testamentið 1540. Ritmennt. Ársrit Landsbókasafns Íslands 10, 2005, 133–150“.
• „Biblían á íslensku. Af vef Hins íslenska biblíufélags. Sótt 29. janúar 2010“.

Fyrirrennari: Ormur Sturluson

Lögmaður norðan og vestan (1554 – 1556)

Eftirmaður: Eggert Hannesson