Umsagnir; Fyrri rökgreiningar; Síðari rökgreiningar; Almæli; Um sálina; Eðlisfræðin; Frumspekin; Siðfræði Níkómakkosar; Stjórnspekin; Mælskufræðin; Um skáldskaparlistina; Rannsóknir á dýrum; Um tilurð dýra
Helstu kenningar
Umsagnir; Fyrri rökgreiningar; Síðari rökgreiningar; Almæli; Um sálina; Eðlisfræðin; Frumspekin; Siðfræði Níkómakkosar; Stjórnspekin; Mælskufræðin; Um skáldskaparlistina; Rannsóknir á dýrum; Um tilurð dýra
Aristóteles fæddist í borginni Stagíru við austurströnd Kalkidíku (í dag Makedónía skammt frá Þessaloniki). Faðir hans hét Níkómakkos og móðir hans Fæstis.[2] Níkómakkos var líflæknir, þ.e. einkalæknir, Amyntasar III frá Makedóníu. Aristóteles hlaut uppeldi sem var samboðið aðalsstéttinni, 17 ára gamall var hann sendur til Aþenu til að stunda nám við AkademíuPlatons. Þar var Aristóteles í tæpa tvo áratugi. Hann yfirgaf Akademíuna eftir að Platon lést árið 347 f.Kr. Þá ferðaðist hann ásamt Xenokratesi, kennara við Akademíu Platons, og heimsótti meðal annars hirð Hermeiasar frá Atarnevs í Litlu Asíu og dvaldi þar í þrjú ár. Aristóteles ferðaðist um Asíu og grísku eyjarnar ásamt Þeófrastosi, skólafélaga Aristótelesar frá Akademíu Platons. Þeir fóru meðal annars til Lesbeyjar, þar sem þeir stunduðu rannsóknir í grasafræði og dýrafræði. Aristóteles kvæntist frænku (eða dóttur) Hermeiasar, Pyþías. Hún ól honum dóttur sem var nefnd Pyþías eftir móður sinni. Skömmu eftir að Hermeias lést fékk Aristóteles boð um að gerast kennari Alexanders, sonar Filipposar II frá Makedóníu.
Aristóteles varði nokkrum árum í Makedóníu þar sem hann kenndi ekki aðeins Alexandri en einnig tveimur verðandi konungum: Ptólemajosi I Sóter og Kassandrosi. Aristóteles sneri að því loknu aftur til Aþenu og stofnaði hinn fornfræga skóla Lýkeion árið 335 f.Kr. Þar kenndi hann og stundaði rannsóknir næstu tólf árin. Þegar Pyþías, kona hans, lést tók Aristóteles saman við Herpyllis frá Stagíru. Hún ól honum soninn Níkómakkos. Í Suda, grískri alfræðiorðabók um Forn-Grikkland frá tíundu öld, er því haldið fram að Aristóteles hafi átt í kynferðislegu sambandi við ungan strák eins og tíðkaðist á þeim tíma.
Talið er að Aristóteles hafi samið mörg eða flest rita sinna á þessum tíma. Hann samdi fjölmargar samræður en einungis brot eru varðveitt úr þeim. Varðveitt rit hans eru ritgerðir og fyrirlestradrög sem voru ekki ætluð útgáfu. Meðal þeirra mikilvægustu má nefna Eðlisfræðina, Frumspekina, Siðfræði Níkómakkosar, Stjórnspekina, Um sálina, Um skáldskaparlistina og rökfræðiritin sem kallast einu nafni Organon.
Eftir að Alexander lést árið 323 f.Kr. jókst andúð á Makedóníu í Aþenu. Evrymedon nokkur sakaði Aristóteles um að virða ekki guðina. Aristóteles flúði þá borgina og hélt til Evboju. Kvaðst hann ekki leyfa Aþeningum að syndga tvisvar gegn heimspekinni og átti þar við örlög Sókratesar. Hann lést ári síðar úr veikindum. Í erfðaskrá sinni bað hann um að verða grafinn við hlið konu sinnar.
Heimspeki Aristótelesar
Fræðimenn eru ekki allir á einu máli um hvernig heimspeki Aristótelesar þróaðist.[3] Sumir telja að hann hafði í upphafi verið undir meiri áhrifum frá Platoni en hafi síðar orðið ósammála læriföður sínum um flest. Aðrir telja að Aristóteles hafi í upphafi verið um flest á öndverðum meiði við Platon en hafi með tímanum orðið æ meira sammála honum.
Rökfræði
Aristóteles fann upp rökfræðina sem fræðigrein.[4] Enda þótt einhverjar framfarir hafi orðið í rökfræði stóumanna á helleníska tímanum var rökfræði Aristótelesar ríkjandi allt fram á 19. öld. Immanuel Kant sagði í Gagnrýni hreinnar skynsemi að rökfræði Aristótelesar væri fullkomin og gæti ekki tekið neinum framförum.
Það sem í dag er kallað aristótelísk rökfræði kallaði Aristóteles sjálfur rökgreiningu (analytike). Rit Aristótelesar um rökfræði eru sex talsins en saman ganga þau undir nafniu Organon (eða Verkfærið). Þau eru:
Umsagnir fjalla um ólíkar gerðir umsagna sem eiga við hverju sinni.[5]Um túlkun skilgreinir meginhugtök eins og nöfn, sagnir, staðhæfingar, játanir, neitanir og setningar og greinir frá meginatriðum háttarökfræðinnar, þ.e. hvernig staðhæfingar (játanir og neitanir) um nauðsyn og möguleika tengjast. Í Fyrri og Síðari rökgreiningunum er að finna ítarlega greiningu á rökhendum og sönnunum. Í Almælum fjallar Aristóteles um meginatriðin í rökræðulistinni (díalektík) og Spekirök fjalla um ýmsar rökbrellur sófistanna sem varast ber. Auk ritanna í Organon fjallar Aristóteles um rökfræðitengd efni í fjórðu bók Frumspekinnar til að mynda sannleikshugtakið, mótsagnarlögmálið[6] og lögmálið um annað tveggja.
Aristóteles aðhylltist ekki frummyndakenninguna en hann gagnrýnir hana harkalega víða í ritum sínum. Frumspeki hans byggðist hugmyndinni um verund og eiginleika.[7] Í Umsögnum segir Aristóteles að verund sé það sem er ekki sagt um neitt annað. Eiginleikar eru hins vegar umsagnir verunda. Auk greinarmunarins á verundum og eiginleikum liggur greinarmunurinn á formi og efni til grundvallar allri frumspeki Aristótelesar. Ítarlegasta rannsókn Aristótelesar á verundum er í 7. bók Frumspekinnar. Þar kemst hann að þeirri niðurstöðu að verund sé eining forms og efnis. Efnið er megund verundarinnar en formið er raungerving hennar.
Siðfræði
Siðfræði Aristótelesar var kerfisbundin dygðasiðfræði.[8] Í mikilvægasta riti sínu um siðfræði Siðfræði Níkomakkosar gerir Aristóteles ítarlega grein fyrir eðli dygðarinnar og ræðir samband dygðar og hamingju eða farsældar (evdæmonía). Aristóteles færði rök fyrir því að dygð væri meðalhóf tveggja lasta;[9] til dæmis væri hugrekki meðalvegur hugleysis og fífldirfsku sem gerandinn velur af réttum ástæðum í samræmi við rétta sálarhneigð. Hann taldi enn fremur að dygðin væri nauðsynleg forsenda farsældar en þó ekki nægjanleg forsenda. Í siðfræði Aristótelesar liggur áherslan ekki á athöfnum manna heldur skapgerð þeirra, ekki á því hvað þeir gera í tilteknum aðstæðum, heldur hvernig menn þeir eru, hvaða kenndir og geðshræringar þeir hafa tilhneigingu til að upplifa, hvaða stjórn þeir hafa á þeim og hvers konar athafnir þeir hafa tilhneigingu til þess að velja. Dygðafræði Aristótelesar hvílir á sálarfræði hans og greiningu hans á sálarlífi manna, til dæmis hvötum, löngunum og skapi, skynjun, skynsemi, geðshræringum og breyskleika.[10]
Stjórnspeki
Í Stjórnspekinni fjallar Aristóteles um borgríkið og tengslin milli einstaklings og ríkis.[11] Aristóteles heldur fram lífhyggju um borgríkið og er (ásamt Platoni) talinn einn fyrsti málsvari slíkrar kenningar. Hann taldi að borgríki væru eins og lífverur fremur en eins og vélar og að stjórnmál gætu ekki gengið fyrir sig án þess að allir hlutar borgríkisins virkuðu sem skyldi. Aristóteles taldi að borgríkið væri náttúrulegt samfélag og mönnum eðlilegt að búa í borgríki. Hann sagði að menn væru að eðlisfari borgríkisdýr (zoon politikon). Hann taldi enn fremur að borgríkið væri meiri undirstöðustofnun en fjölskyldan og fjölskyldan lægi á sama hátt til grundvallar lífi einstaklingsins. Aristóteles taldi þess vegna ekki að tilurð ríkisins ætti rætur að rekja til tilraunar til þess að forðast ranglæti eða til að tryggja efnahagslegt öryggi heldur urðu borgríki til af því að það er eðlilegt ástand mannsins að búa í samfélagi af ákveðinni stærð með öðrum mönnum og þannig yrðu til ákjósanleg og raunar nauðsynleg skilyrði þess að maður gæti lifað hinu góða lífi.
Vísindi Aristótelesar
Aristóteles var áhugasamur um flest öll svið mannlegrar þekkingar, eins og fram kemur hér að ofan. Í sumum tilvikum fann hann beinlínis upp fræðigreinar sem áttu síðar eftir að verða afar mikilvægar, svo sem rökfræði, líffræði[12] og sálfræði.
Kenningar hans á sviði raunvísinda reyndust sumar rangar, t.a.m. kemur fram í bók hans Um tilurð dýra að konur hafi fleiri tennur en karlmenn. Sömuleiðis hafði hann takmarkaðan skilning á eðlisfræði og taldi massameiri hluti falla hraðar til jarðar, eins og fram kemur í Eðlisfræðinni. Einnig má rekja jarðmiðjukenninguna, sem var víðtekin fram að miðöldum, til skrifa Aristótelesar í Frumspekinni. Kaþólska kirkjan hélt upp skoðunum Aristótelesar, þ.á m. jarðmiðjukenningunni, í margar aldir og taldi það villutrú að efast um þær.
Á hinn bóginn er margt býsna nákvæmt í vísindaritum Aristótelesar, ekki síst í lýsingum hans á hinum ýmsu dýrategundum í líffræðiritum hans.[13]
Líffræði
Í líffræði Aristótelesar gildir almennt að það sem hann gat séð með eigin augum hefur að miklu leyti staðist tímans tönn en það sem hann hefur eftir öðrum hefur oftar reynst rangt. Aristóteles krufði dýr en ekki menn. Af þessum sökum var þekking hans á líffærafræði og lífeðlisfræði dýra talsvert traustari en þekking hans á líffærafræði og lífeðlisfræði mannsins. Hann mun hafa rannsakað rúmlega 500 mismunandi tegundir dýra.
Aristóteles hélt að hugsun mannsins ætti sér stað í hjartanu en að heilinn gegndi því hlutverki að kæla blóðið. Hann hélt einnig að karlar væru heitari en konur og að karldýr (bæði menn og dýr) legðu allt af mörkum í getnaði en að kvendýrin gengju einungis með og nærðu afkvæmin (hann hélt að karlar væru í senn gerandaorsök, formleg orsök og tilgangsorsök en að konur væru einungis efnislegar orsakir afkvæmanna).
Varðveisla ritverka Aristótelesar
Aristóteles gerði sjálfur greinarmun á þeim ritum sínum sem voru ætluð almenningi annars vegar („exóterísku ritin“) og hins vegar þeim sem voru ekki ætluð almenningi („esóterísku ritin“).[14] Að öllum líkindum hafa ritin sem ekki voru ætluð almenningi verið ýmist fyrirlestrarglósur Aristótelesar sem hann las fyrir nemendur sína eða rit sem hann dreifði einungis til náinna vina og samstarfsmanna. Svo virðist sem ritin sem ætluð voru almenningi hafi öll glatast. Mörg þeirra munu hafa verið í formi samræðna, líkt og ritverk Platons og að öllum líkindum eru það þessi rit sem rómverski heimspekingurinn Marcus Tullius Cicero hafði í huga þegar hann lofaði Aristóteles fyrir framúrskarandi stíl sinn.[15] Fræðimenn hafa átt erfitt með að ímynda sér að Cicero hafi átt við eitthvert þeirra rita Aristótelesar sem nú eru varðveitt.[16] Það er þó ekki fullljóst til hvaða rita Cicero er að vísa og sumum hefur þótt knappur stíll Aristótelesar í varðveittum ritum hans ágætur.[17]
Ein spurning sem vaknar um varðveislu ritverka Aristótelesar er hvenær þau ritverka hans sem voru ætluð almenningi týndust og hvernig stendur á því að þau sem varðveitt eru, sem voru að líkindum um fimmtungur eða fjórðungur af heildarverkum Aristótelesar, voru varðveitt.[18] Sagan segir að við dauða Aristótelesar hafi Þeófrastosi, nemanda hans og samstarfsmanni, áskotnast þau.[19] Hann hafi síðan fengið þau Neleifi frá Skepsis sem nam ritin á brott með sér frá Aþenu til Skepsis þar sem erfingjar hans földu þau í helli þar til á 1. öld f.Kr. en þá á Apellikon frá Teos að hafa uppgötvað þau, keypt þau og fært þau aftur til Aþenu. Apellikon á að hafa reynt að gera við skemmdir í handritunum og komu þá inn ýmsar villur í textann. Árið 86 f.Kr. þegar rómverski herforinginn Lucius Cornelius Sulla hertók Aþenu komst hann yfir bókasafn Apellikons og hafði það með sér frá Grikklandi til Rómar. Þar voru ritverk Aristótelesar gefin út um árið 60 f.Kr. fyrst undir ritstjórn málfræðingsins Tyrranions frá Amisus og síðar undir ritstjórn heimspekingsins Andrónikosar frá Ródos. Útgáfa Andrónikosar er undirstaða allrar handritageymdar þeirra ritverka Aristótelesar sem nú eru varðveitt.
Carnes Lord heldur að vinsældir þessarar sögu megi rekja til þess að hún reyni að útskýra á rökréttan hátt þá staðreynd að skyndilega heyrist lítið sem ekkert til aristótelíska skólans eftir miðja 3. öld f.Kr. og að á helleníska tímanum hafi lítið þekkst til tæknilegra ritgerða Aristótelesar og svo skyndilegs blómatíma aristótelískrar heimspeki á 1. öld f.Kr.[20] Lord efast hins vegar um sanngildi sögunnar.
Arfleifð Aristótelesar
Upphaf Eðlisfræðinnar í miðaldahandriti. Áhrif Aristótelesar á miðöldum voru gríðarleg.
Það er skoðun margra að heimspekikerfi Aristótelesar sé eitt það áhrifamesta í sögunni.[21] Auk þess fann hann upp fræðigreinarnar eins og rökfræði, líffræði[12] og sálfræði og hafði þannig óviðjafnanleg áhrif á bæði vestræna heimspeki[22] og vísindi. Að mati sagnfræðingsins Wills Durant hefur enginn annar heimspekingur lagt jafn mikið af mörkum til upplýsingar heimsins.[23] Breska heimspekingnum Bertrand Russell þótti á hinn bóginn heimspeki Aristótelesar ekki rista nægilega djúpt.[24]
Aristótelísk heimspeki átti sér verjendur allt fram á síðfornöld. Síðasti aristótelíski heimspekingurinn, Alexander frá Afródisías, var að störfum um 200 e.Kr. Hann hafði svo töluverð áhrif nýplatonska heimspekinga og ritskýrendur í síðfornöld.
Á miðöldum var Aristóteles oft nefndur einfaldlega „heimspekingurinn“ meðal annars af Tómasi frá Akvínó.[25] Kristnir hugsuðir, með Tómas frá Akvínó fremstan í flokki, tvinnuðu saman kristnar kenningar og heimspeki Aristótelesar. Afleiðingin varð meðal annars sú að á endurreisnartímanum þurftu vísindin að hafa þó nokkuð fyrir því að losa sig undan kennivaldi Aristótelesar.
Sagt hefur verið að þýski heimspekingurinn Friedrich Nietzsche hafi þegið nær alla stjórnspeki sína að láni frá Aristótelesi.[26]Martin Heidegger setti fram nýja túlkun á heimspeki Aristótelesar sem átti að réttlæta afbyggingu hans á skólaspekilegri og heimspekilegri hefð.
Heimspekingurinn og rithöfundurinn Ayn Rand sagði í útvarpsviðtali í þættinum Night Call í mars árið 1969 að einungis Aristóteles hefði haft áhrif á hana þegar hún skrifaði Atlas Shrugged.[28]
Útgáfur og þýðingar
Útgáfur
Fræðileg útgáfa verka Aristótelesar á grísku með handritaskýringum er til í ritröðinni Oxford Classical Texts (Scriptorum Classicorum Bibliotheca Oxoniensis) sem Oxford University Press gefur út.
Þýðingar
Enskar þýðingar
Heildarútgáfa á verkum Aristótelesar er fáanleg hjá:
Barnes, Jonathan (ritstj.), The Complete Works of Aristotle: The Revised Oxford Translation 2 bindi (Princeton: Princeton University Press, 1995). ISBN 0-691-09950-2
Þýðingar á stökum verkum:
Aristotle, Categories and De Interpretatione. J.L. Ackrill (þýð.) (Oxford: Clarendon Press, 1962). ISBN 0-19-872086-6
Aristotle, De Anima : Books II and III (With Passages From Book I) D.W. Hamlyn og Cristopher Shields (þýð.) (Oxford: Clarendon Press, 1993). ISBN 0-19-824085-6
Aristotle, Metaphysics : Books Z and H. David Bostock (þýð.) (Oxford: Clarendon Press, 1995). ISBN 0-19-823600-X
Aristotle, Nicomachean Ethics. Sarah Broadie og Cristopher Rowe (þýð.) (Oxford: Oxford University Press, 2002). ISBN 0-19-875271-7
↑Díogenes Laertíos, V.1. Um ævi og störf Aristótelesar, sjá inngang Svavars Hrafns Svavarssonar að Aristótelesi, Siðfræði Níkomakkosar (Reykjavík: Hið íslenzka bókmenntafélags, 1995), einkum bls. 19-69. Sjá einnig Barnes (2000): 1-13; Randall (1960): 9-31; Ólaf Pál Jónsson, „Hver var Aristóteles?“Geymt 21 apríl 2005 í Wayback Machine, Vísindavefurinn 21.6.2004. (Skoðað 8.8.2007); og „Aristotle (384-322 BCE): General Introduction“ í The Internet Encyclopedia of Philosophy (2006) (Skoðað 8.8.2007).
↑Greinargott yfirlit yfir heimspeki Aristótelesar er að finna hjá Ackrill (1981) og Barnes (2000). Ítarlegri umfjöllun er að finna hjá Guthrie (1981) og Lear (1988).
↑Um rökfræði Aristótelesar, sjá Robin Smith, „Aristotle's Logic“, Stanford Encyclopedia of Philosophy (2007) (Skoðað 21.9.2008).
↑Um Umsagnir, sjá Paul Studtmann, „Aristotle's Categories“, Stanford Encyclopedia of Philosophy (2007) (Skoðað 21.9.2008).
↑Um umfjöllun Aristótelesar um mótsagnarlögmálið, sjá Paula Gottlieb, „Aristotle on Non-contradiction“, Stanford Encyclopedia of Philosophy (2007) (Skoðað 21.9.2008).
↑Um siðfræði Aristótelesar, sjá Bostock (2000); Broadie (1993); Kraut (1991); Urmson (1988); og Rorty (1980). Einnig, Richard Kraut, „Aristotle's Ethics“, Stanford Encyclopedia of Philosophy (2007) (Skoðað 9.8.2007); og Joe Sachs, „Aristotle (384-322 BCE.): Ethics“, The Internet Encyclopedia of Philosophy (2006) (Skoðað 9.8.2007).
↑Sjá Cooper (1986); og Kraut (1991). Um umfjöllun Aristótelesar um breyskleika, sjá Richard Kraut, „Aristotle's Ethics: 7. Akrasia“, Stanford Encyclopedia of Philosophy (2007) (Skoðað 23.9.2008).
↑Um líffræði Aristótelesar, sjá James Lennox, „Aristotle's Biology“, Stanford Encyclopedia of Philosophy (2006) (Skoðað 23.9.2008).
↑Jonathan Barnes, „Life and Work“ hjá Jonathan Barnes (ritstj.) The Cambridge Companion to Aristotle (1995): 12. Sbr. Aristóteles, Siðfræði Níkómakkosar 1102a26-27.
↑„flumen orationis aureum fundens Aristoteles“. Sjá Cicero, Academica 2.38.119.
Ackrill, J.L., Aristotle the Philosopher (Oxford: Clarendon Press, 1981). ISBN 0-19-289118-9
Barnes, Jonathan, Aristotle: A Very Short Introduction (Oxford: Oxford University Press, 1982/2000). ISBN 0-19-285408-9
Barnes, Jonathan (ritstj.), Articles on Aristotle: Psychology and Aesthetics (Duckworth Publishing, 1979). ISBN 0-7156-0932-7
Barnes, Jonathan (ritstj.), The Cambridge Companion to Aristotle (Cambridge: Cambridge University Press, 1995). ISBN 0-521-41133-5
Bostock, David, Aristotle's Ethics (Oxford: Oxford University Press, 2000). ISBN 0-19-875265-2
Broadie, Sarah, Ethics With Aristotle (Oxford: Oxford University Press, 1993). ISBN 0-19-508560-4
Cooper, John M., Reason and Human Good in Aristotle (Inianapolis: Hackett, 1986). ISBN 0-87220-022-1
Gotthelf, Allan og Lennox, James G. (ritstj.), Philosophical Issues in Aristotle's Biology (Cambridge: Cambridge University Press, 1987). ISBN 0-521-31091-1
Guthrie, W.K.C., A History of Greek Philosophy, Vol 6: Aristotle: An Encounter (Cambridge: Cambridge University Press, 1981). ISBN 0-521-38760-4
Hughes, Gerard, Routledge Philosophy Guidebook to Aristotle on Ethics (London: Routledge, 2001). ISBN 0-415-22187-0
