Tonga esas lando ed insul-grupo en Oceania, jacanta centre-sude de Pacifiko. L'indijena nomo dil insuli esas Tonga o Tongatabu, signifikante 'santa'.
Tonga anke divenis konocita kom Amikal Insuli (en Angla linguo: Friendly Islands) dal navigisto James Cook, pro lua pacema recevo dal nativi kande ilu vizitis l'insuli unesmafoye, en 1773. Il arivis dum ʻinasi, lokala festivalo. Tamen, Cook ne savis ke lokala chefi deziris mortigar lu, ma deskonkordis pri quale facar to[2].
Arkeologiala restaji montris ke l'unesma habitanti di Tonga navigis del arkipelago Santa-Cruz (nun parto del Insuli Salomon) ed arivis en regiono cirkume 6 000 yari ante nun. La maxim anciena populo qua habitis l'insuli esis le Lapita. Li peskis, kultivis planti e facis ceramikajo. La periodo de cirkume 450 aK til 1865 konocesis kom imperio Tui'Tonga, kun centro en l'insulo Tongatapu e chef-urbo en Mu'a.
Dum la 15ma e la 17ma yarcenti, interna militi febligis l'imperio Tui'Tonga. L'unesma Europani arivis en Tonga ante la komenco di la duesma milito. Li esis Nederlandani, Willem Schouten e Jacob Le Maire, qui deskovris l'arkipelago Niuas, en 1616, e havis minora disputo kun Tongana kanoo.[3]
En 1643, Abel Tasman vizitis l'insuli ‘Ata, ‘Eua, Tongatapu e Haʻapai. Diferanta del antea viziteri, la navi Heemskerck e Zeehaen haltis por obtenar aquo e provizuri.[3]
Altra importanta vizitero esis James Cook, en 1773, qua exploris l'insuli Tongatapu ed ‘Eua. James Cook itere rivenis al arkipelago 1777, ed exploris e mapigis ol dum du monati.[3] En 1822 l'unesma misionieri Metodista arivis al arkipelago.[3]
En julio 2010, la lando demarshis decideme por divenar konstitucala monarkio, kande Sialeʻataongo Tuʻivakanō divenis l'unesma chefministro direte elektita dal Legifala Asemblitaro.
Politiko
Parlamento di Tonga en Nuku'alofa.Rejala palaco di Tonga.
Esas desfacila emendar la konstituco: singla emendo mustas lektesar tri foye en la chambro di deputati, pose sendesar a la Privata Konsilistaro dil guvernerio e, mem se la Konsilistaro aprobas ol per unanimeso, ol mustas fine sendesar a la rejulo, e nur efikeskos pos rejala signato. La konstituco emendesis lastafoye en 2016.[4]
La parlamento (Fale Alea) konsistas ek unika chambro kun admaxime 30 membri. Nun esas 26, di qui 17 elektesis direte dal populo, 9 elektesis nedirete dal heredala chefi, e 2 ne elektesis.[4]
La judiciala povo di Tonga konsistas ek la Privata Konsilistaro, la Tribunalo por Apelo, la Supra Judicikorto, tribunali di unesma instanco e la Tribunalo pri Tereni.[5]
Segun determinas lua konstituco, Tonga furnisas gratuita prima skolo por tota habitantaro, liceo por omni kun simbolala preci, e la stato pagas studii en exterlanda universitati, nome por medicino. Tonga anke grantas medikala sokurso por omna habitantaro. Lua konstituco anke protektas privata proprieto: stranjeri ne povas komprar tereni, nur povas lokacar proprieti.
Geografio
Mapo di Tonga.Litoro di Tonga.
Tonga esas arkipelago konsistanta ek 171 insuli, di qui nur 45 habitesas permanante. Ol havas entote 419 km di litoro. La maxim granda insulo esas Tongatapu, qua havas entote 257 km². En Tongatapu jacas la chef-urbo, Nuku'alofa. L'arkipelago distas 1770 kilometri NE de Auckland en Nova-Zelando, e 690 km de Suva, chef-urbo di Fidji.
Geologiale, existas du tipi di sulo che l'insuli: kalkopetrala sulo de koraliala origino en la maxim multa insuli, e kalkopetrala sulo superpozita a volkanala sulo. Foresti kovras 11% ek tota surfaco. La suli dil insuli esas fertila, ecepte ube volkanal agado esas recenta. Lua maxim alta monto, che l'insulo Kao, esas alta de 1033 metri super la marala nivelo.
Demografio di Tonga (1961 til 2003), segun la FAO, de Unionita Nacioni. Habitantaro en mili.Tongana mulieri.
Segun statistiki de The World Factbook por julio 2018, Tonga havis 106 398 habitanti.[4] La maxim multa (97%) esas Tongani. Mestici di Tongani esas 0,8%, e 2,2% apartenas ad altra etnii, segun la demografiala kontado di 2016.[4] Plu kam 70% de la habitantaro habitas Tongatapu, la maxim granda insulo di arkipelago. Granda parto de la habitantaro havas Polineziana origino, kun mikra mixo di Melaneziani. Cirkume 3 o 4 mil habitanti havas Chiniana origino.
L'oficala lingui di la lando esas Tongana ed Angla. De la habitantaro, 76,8% parolas la du lingui, 10,6% parolas la du plusa altra linguo, 8,7% parolas nur la Tongana, 0,7% parolas nur l'Angla, 1,7% parolas nur altra linguo, e 2,2 ne informis pri lua idiomo.[4]
La religio kun maxim granda nombro di adepti esas protestantismo, praktikata da 64,1% de la habitantaro. Mormoni esas 18,6%, katoliki esas 14,2%, altra religii praktikesas da 2,4%, 0,5% praktikas nula religio, e 0,1% ne informis pri religio.[4]
Skolo esas gratuita ed obliganta por pueri evante 6 til 14 yari, e 98.9% de la Tongani savas lektar e skribar.
Kulturo
Universitatala yuni praktikas danso kailao.
La precipua karakterizivi di la socii Tongana, sive tradicionala, sive nuntempa, esas la stratigo sociala e la hierarkio. En Tonga existas tri sociala grupi: la membri de la rejala familio (Tongane: tu'i ha'a), importanta civitani (hou'eiki, konsistanta ek religiala chefi, aktivisti, artisti famoza, edc.) e l'ordinara individui. Tamen, omna tituli esas heredala, e transmisesas a la decendanti per patrala familio. La konstituco di 1875 kreis nova kategorio, l'aristokratio proprieteri di tereni. La familio en Tonga konsistas ek paro e lua filii qui rezidas en ula domo, o grupo di familii qui vivas en un o plusa vilaji. Kristanismo influas multe la kulturo Tongana. La rejo Taufa'ahau Tupou la 4ma praktikis la Metodista-kredo, qua esas la religio di 40.000 habitanti.
La maxim populara sporto en Tonga esas rugbio. L'esquado Tongana pri rugbio surnomizesas Sea Eagles (marala agli). Depos 1994, l'Asociuro Tongana pri Futbalo esas membro de FIFA. Usana futbalo, Australiana futbalo, boxo e kriketo anke praktikesas. Tonga partoprenis unesmafoye en l'Olimpiala Ludi di 1984. L'unika medalio Olimpiala di Tonga, arjenta, ganesis en 1996 dal boxisto Paea Wolfgramm.
En lua vasta litoro praktikesas multa aquala sporti, exemple surfo*, kitesurf, kayako, ed altri.
↑Mariner, William and Martin, John (1817). An account of the natives of the Tonga islands in the south Pacific ocean: With an original grammar and vocabulary of their language. Compiled and arranged from the extensive communications of Mr. William Mariner, several years resident in those islands, Volume 2
