Քրդական անջատողականությունը Իրանում

Քրդական անջատողականությունը Իրանում^[1] կամ քուրդ-իրանական հակամարտությունը^[2][3] շարունակական^[4], անջատողական պայքար է Արևմտյան Իրանում քրդական ընդդիմության և Իրանի կառավարության միջև, որը շարունակվում է 1918 թվականից ՝ Ռեզա շահ Փեհլևիի հայտնվելուց ի վեր։

Մեր ժամանակներում ամենավաղ քրդական անջատողական գործողությունները վերաբերում են ներկայիս Արևմտյան Ադրբեջան նահանգում Իրանի Կայսերական պետության ցեղային ապստամբություններին, որոնք սկսվել են երկու համաշխարհային պատերազմների ժամանակներից։ Դրանցից ամենախոշորները ղեկավարում էին Սիմկո Շիկակը, Ջաֆար Սուլթանը և Համա Ռաշիդը։ Շատերը, սակայն, մեկնակետ են դնում 1943 թվականին կազմակերպված քրդական քաղաքական-ազգայնական անջատողականությունը, երբ Կոմալան (դրանից կարճ ժամանակ անց Իրանի Քրդական դեմոկրատական կուսակցությունը ՝ ԻՔԴԿ) սկսեց իր քաղաքական գործունեությունն Իրանում ՝ ձգտելով մասնակի կամ ամբողջական ինքնակառավարման հասնել քրդական շրջաններում։ Իրանում ցեղայինից քրդական քաղաքական պայքարի անցումը տեղի է ունեցել Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, երբ ԻՔԴԿ-ն 1946 թվականի Իրանական ճգնաժամի ժամանակ հիմնադրել է Մահաբադի Հանրապետությունը։ ԽՍՀՄ-ի աջակցությամբ Արևմտյան Իրանում քրդական պետություն ստեղծելու փորձը ձախողվել է^[5]։ Ավելի քան տասը տարի անց սկսվել են ծայրամասային ցեղերի ապստամբությունները, որոնք սկսվել են ԻՔԴԿ-ի աջակցությամբ 1966-1967 թվականներին։ Հակամարտության ամենադաժան հատվածում ավելի քան 30 000 քրդեր են զոհվել 1979 թվականի ապստամբության և դրան հաջորդած ապստամբության ժամանակ։ Թեև ԻՔԴԿ-ի զինված պայքարն ավարտվել է 1996 թվականի վերջին, 2000-ականների սկզբին Իրանում հայտնվեց ևս մեկ քրդական զինված կազմակերպություն^[6]։

Իրանը երբեք քրդական բնակչության նկատմամբ նույնպիսի դաժանություն չի կիրառել, բայց միշտ վճռականորեն հանդես է եկել քրդական անջատողականության դեմ^[7]։

Նախապատմություն

Հավելյալ տեղեկություն՝ Դիմդիմի ճակատամարտը

Պատմություն

Տրայբալիզմ և վաղ շրջանի ազգայնականություն

Սիմկոյի առաջին ապստամբությունը (1918-1922)

Հիմնական հոդված՝ Սիմկո Շիկակի ապստամբությունը

Սիմկո Շիկակի ապստամբությունը Օսմանյան կայսրության աջակցությամբ^[8][9] քրդական զինված ապստամբություն էր Իրանի Խաջարների դինաստիայի դեմ 1918-1922 թվականներին^[10], որը ղեկավարում էր քուրդ առաջնորդ Սիմկո Շիկակը։ Այս ցեղային ապստամբությունը երբեմն դիտվում է որպես Իրանում անկախ քրդական պետության ստեղծման առաջին խոշոր փորձ, սակայն փորձագետները համարում են ապստամբությունը որպես հզոր ցեղային առաջնորդի փորձ ՝ հաստատելու իր անձնական իշխանությունը ողջ իրանական Քուրդիստանում կենտրոնական կառավարության նկատմամբ^[11]։ Թեև այս շարժումը ներառում էր քրդական ազգայնականության տարրեր, պատմաբանները համակարծիք էին, որ նրանք հազիվ թե բավականաչափ հստակ ձևակերպված լինեին, որպեսզի արդարացնեին այն պնդումը, որ քրդական ինքնության ճանաչումը Սիմկոյի շարժման հիմնական խնդիրն էր, և նա ստիպված էր հիմնականում ապավինել ավանդական ցեղային շարժառիթներին։ Այնտեղ բացակայում էր որևէ վարչական կազմակերպություն, և Սիմկոն առաջին հերթին հետաքրքրվում էր թալանով։ Կառավարական զորքերն ու ոչ քրդերը միակը չեն եղել, ովքեր տուժել են այդ հարձակումների հետևանքով, քանի որ քուրդ բնակչությունը նույնպես ենթարկվել է կողոպուտի և հարձակումների։ Սիմկոյի մարդիկ, կարծես թե, այլ քրդերի հետ միասնության կամ համերաշխության ոչ մի զգացում չեն ունեցել։ Պատմաբան Էրվանդ Աբրահամյանը Սիմկոյին նկարագրում է որպես հազարավոր ասորիների «տխրահռչակ» մարդասպան և դեմոկրատների «հետապնդմամբ» զբաղվող^[12]։ Այնուամենայնիվ, որոշ քրդեր այսօր Սիմկոյին ընդունում են որպես անկախության շարժման հերոս^[13]։

1926 թվականի Սիմկոյի ապստամբությունը Իրանում

Հիմնական հոդված՝ Շիկակի ապստամբությունը (1926)

1926 թվականին Սիմկոն վերականգնել է իր ցեղի նկատմամբ վերահսկողությունը և սկսել նոր բացահայտ ապստամբություն պետության դեմ։ Երբ բանակը մարտնչեց նրա հետ, նրա զորքերի կեսը անցավ ցեղի նախորդ առաջնորդի կողմը, իսկ Սիմկոն փախավ Իրաք^[14]։

Ջաֆար Սուլթանի ապստամբությունը

Հևրամանի շրջանից ծագում ունեցող Ջաֆար Սուլթանը իր վերահսկողության տակ է վերցրել Մարիվանի և Հալաբջիի միջև ընկած շրջանը և անկախ է մնացել մինչև 1925 թվականը։ Իրանի իշխանության տակ գտնվելու չորս տարիներից հետո ցեղապետն ապստամբեց 1929 թվականին, սակայն ճնշվեց։

Համա Ռաշիդի ապստամբությունը

Համա Ռաշիդի ապստամբությունը վերաբերում է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Իրանում տեղի ունեցած ցեղային ապստամբությանը, որը հետևում էր Իրան անգլո-խորհրդային ներխուժմանը^[15]։ Ցեղերի ապստամբությունը բռնկվել է ողջ Իրանում անարխիայի ընդհանուր մթնոլորտում, և դրա գլխավոր խմբակցությունը ղեկավարել է Մուհամեդ Ռաշիդը։ Այն շարունակվել է 1941 թվականի վերջից մինչև 1942 թվականի ապրիլը, իսկ այնուհետև կրկին բռնկվել 1944 թվականին, ինչը հանգեցրել է Ռաշիդի պարտությանը։ Դա համարվում է այն գործոններից մեկը, որը հանգեցրել են 1945-6 թվականներին քրդական քաղաքական շարժման ստեղծմանը։

Քաղաքական անջատողականությունը

Մահաբադի ճգնաժամը

Հիմնական հոդվածներ՝ 1946 թվականի իրանական ճգնաժամը և Մահաբադի Հանրապետություն

Կազի Մուհամադը և Մուստաֆա Բարզանին 1946 թվականի իրադարձությունների ժամանակ

Ժամանակակից Իրանի մասնատման վտանգն ակնհայտ դարձավ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից անմիջապես հետո, երբ Խորհրդային Միությունը հրաժարվեց զիջել օկուպացված հյուսիս-արևմտյան իրանական տարածքը^[7]։ 1946 թվականի Իրանական ճգնաժամն իր մեջ ներառում էր կոմունիստական խմբավորման անջատողական փորձը^[16] ՝ խորհրդային խամաճիկային կառավարություն հաստատելու և իրանական Քրդստանում Մահաբադի Հանրապետությունը հռչակելու (այսօրվա Արևմտյան Ադրբեջան նահանգի հարավային մասը)^[17][18][19]։ Այն ստեղծվել է ադրբեջանական ժողովրդական կառավարության ՝ ևս մեկ խորհրդային խամաճիկային պետության հետ միասին^[7][20]։ Պետությունը շատ փոքր տարածք էր ընդգրկում ՝ Մահաբադը և դրան հարող քաղաքները, որը ի վիճակի չէր ներառել Իրանի Հարավային Քուրդիստանը, որը հայտնվել էր անգլո-ամերիկյան գոտում, և ի վիճակի չէր ցեղերին ներգրավել հենց Մահաբադի սահմաններից դուրս ազգայնական գործի մեջ^[7]։ Արդյունքում, երբ 1946 թվականի դեկտեմբերին խորհրդային զորքերը դուրս եկան Իրանից, կառավարական զորքերը կարողացան անարգել մտնել Մահաբադ^[7]։ Ճգնաժամի ժամանակ զոհվել է մոտ 1000 մարդ։

1946 թվականի Իրանական ճգնաժամը ներառում էր Իրանի Քուրդիստանում Մահաբադի անկախ քրդական հանրապետություն ստեղծելու ԻՔԴԿ-ի փորձը։ Թեև ավելի ուշ մի քանի մարքսիստական խռովություններ շարունակվեցին տասնամյակներ շարունակ ՝ ԻՔԴԿ-ի և Կոմալայի գլխավորությամբ, սակայն այդ երկու կազմակերպությունները երբեք հանդես չեն եկել առանձին քրդական պետության կամ Մեծ Քուրդիստանի օգտին, ինչպես դա արեց Քրդական Բանվորական Կուսակցությունը (ՔԲԿ) Թուրքիայում^{[11][21][22][23]}։

1967 թվականի քրդական ապստամբությունը

Հիմնական հոդված՝ Քրդական ապստամբությունը Իրանում (1967)

1960-ական թվականների կեսերին Արևմտյան Իրանում քրդական ցեղային անկարգությունների շարք է բռնկվել, որոնք պայմանավորված են եղել Իրանի քրդական դեմոկրատական կուսակցության (ԻՔԴԿ) վերածնունդով։ 1967-1968 թվականներին իրանական կառավարական զորքերը ճնշեցին քրդական ապստամբությունը Արևմտյան Իրանում ՝ «լրացնելով» նախորդ քրդական ապստամբությունները Մահաբադ-Ուրումիա (Ուրմիա) շրջանում։

1979 թվականի ապստամբությունը

1979 թվականի քրդական ապստամբությունն Իրանում ապստամբություն էր ՝ ԻՔԴԿ-ի և Կոմալայի ղեկավարությամբ Իրանական Քուրդիստանում, որը դարձավ Իրանի նոր ռեժիմի դեմ ամենալուրջ ապստամբությունը Իսլամական հեղափոխությունից հետո։ Ապստամբությունն ավարտվեց 1982 թվականի դեկտեմբերին, երբ 10 000 մարդ սպանվեց և 200 000-ը տեղահանվեց։

ԻՔԴԿ-ի ապստամբությունը

Հիմնական հոդված՝ ԻՔԴԿ-ի ապստամբությունը (1989–1996)

ԻՔԴԿ-ի ապստամբությունը տեղի է ունեցել Իրանական Քուրդիստանում 90-ականների սկզբին և կեսերին, որը նախաձեռնվել էր 1989-ի հուլիսին աքսորում նրա առաջնորդի սպանությամբ։ ԻՔԴԿ-ի ապստամբությունն ավարտվել է 1996 թվականին ԻՔԴԿ-ի առաջնորդների նպատակաուղղված սպանությունների և Արևմտյան Իրանում նրանց աջակցության բազաները ճնշելու իրանական հաջող արշավից հետո։ 1996 թվականին ԻՔԴԿ-ն հայտարարել է հրադադարի միակողմանի դադարեցման մասին և այդ ժամանակվանից ի վեր գործել է աննկատ ՝ մինչև 2015 թվականին բախումների վերսկսումը^[24]։

ՔԱԿԿ-ի ապստամբությունը

Հիմնական հոդված՝ Իրան-ՔԱԿԿ հակամարտություն

Իրան-ՔԱԿԿ հակամարտությունը ՔԱԿԿ-ի շարունակվող ապստամբությունն է, որում զոհվել են հարյուրավոր քուրդ զինյալներ և իրանական ուժեր, ինչպես նաև քաղաքացիական անձինք, որոնք պաշտոնապես շարունակվում են 2004 թվականի ապրիլից։ ՔԱԿԿ-ը տեղակայված է Իրաքյան Քուրդիստանի հետ սահմանային գոտում և կապված է Թուրքիայի մարքսիստական ՔԲԿ-ի հետ^[25], թեև ՔԱԿԿ-ը հակված է անտեսել այդ ենթադրյալ կապը։ Չնայած Իրանում շատ քրդերի իրավունքների խախտման համար պահանջների ՝ իրանական լրատվամիջոցները և տարբեր արևմտյան վերլուծաբանները այն համարում են անջատողական^[1][25][26]։ ՔԱԿԿ-ի նպատակը քրդական ինքնավարության ստեղծումն է։ Հաբիբի խոսքով ՝ նրանք լուրջ սպառնալիք չեն ներկայացնում Իսլամական Հանրապետության ռեժիմին^[1]։

Օբամայի վարչակազմի առաջին հայտարարություններից մեկում ՔԱԿԿ-ը հայտարարվել է «ահաբեկչական կազմակերպություն»^[25][26]։ 2011 թվականին ՔԱԿԿ-ի ռազմակայանի վրա իրանական հարձակումից հետո ՔԱԿԿ-ի և Իրանի կառավարությունը պայմանավորվել են հրադադարի մասին։ Հրադադարի մասին համաձայնագրից հետո 2012 թվականին մի շարք բախումներ են տեղի ունեցել ՔԱԿԿ-ի և «Հեղափոխական Գվարդիայի» միջև^[13], իսկ 2013 թվականի կեսերին մարտական գործողությունները վերսկսվել են վիճելի միջադեպերով, որոնք սրվել են 2016 թվականին։

Բախումների վերսկսումը

Էսկալացիան և անկարգությունները

ԻՔԴԿ-ի կռվողները

Հավելյալ տեղեկություն՝ Անկարգություններ Մահաբադում

2014 թվականի հունվարին իրանական զորքերը սպանել էին ԻՔԴ կուսակցության անդամներից մեկին, երբ նա թռուցիկներ էր տարածում^[27]։

2014 թվականի սեպտեմբերին մի շարք բախումներում երկար տարիների ընթացքում ԻՔԴԿ-ն առաջին անգամ «զբաղվել է» իրանական անվտանգության ուժերով ՝ սպանելով առնվազն 6 իրանցի զինվորների^[28]։ Պարզ չէր, թե արդյոք դա Իրանի Քուրդիստանի դեմոկրատական կուսակցության քաղաքականության փոփոխության կամ միջադեպերի մեկուսացված հետևողականության արդյունք էր (որը 1996 թվականից խուսափում էր բռնությունից)։

2015 թվականի մայիսին իրանական ենթադրյալ հարձակումը (ենթադրաբար քողարկված ԻՔԴԿ գրոհայինների կողմից) Քրդստանի իրանա–իրաքյան սահմանին ՔԱԿԿ-ի ուժերի վրա հանգեցրել է 6 մարդու մահվան ՝ 2 ՔԲԿ-ի և 4 ԻՔԴԿ—ի (կամ ենթադրաբար իրանական գործակալների)^[29]։

2015 թվականի մայիսի 7-ին էթնիկ քրդերը անկարգություններ էին կազմակերպել Իրանի Մահաբադ քաղաքում ՝ 2015 թվականի մայիսի 4-ին հյուրանոցի 25-ամյա քուրդ աղախին Ֆարինազ Խոսրավանի առեղծվածային մահից հետո։ Անկարգություններն ու բռնությունները տարածվել են նաև Իրանի քրդական այլ քաղաքների վրա, ինչպիսիք են Սարդաշը, որտեղ 2015-ի մայիսի 9-ին ոստիկանությունը բախվել է հարյուրավոր ցուցարարների հետ^[30]։ Ըստ ՔԱԿԿ-ի հաղորդման ՝ որ բախումների ընթացքում մեկ ցուցարար է սպանվել, և որ, բացի այդ, քրդական ՔԱԿԿ ապստամբական խմբավորումը հարձակվել է իրանական հսկիչ-անցագրային կետի վրա ՝ սպանելով երկու իրանցի զինծառայողների^[31]։ Ըստ այլ աղբյուրների ՝ մայիսի 11-ի դրությամբ զոհերի թիվը հասել է 6-ի^[32]։ Այս միջադեպերը կտրուկ արձագանք են գտել նաև քրդական մյուս ընդդիմադիր կուսակցությունների, այդ թվում ՝ Քրդստանի ազատության կուսակցության և ԻՔԴԿ-ի կողմից։

2015 թվականի հունիսին Հեղափոխական գվարդիայի ուժի վրա ԻՔԴԿ-ի հարձակման հետևանքով, Ինչպես հաղորդվում է, զոհվել է 6 մարդ^[33]։

Ցածր մակարդակի բախումներ (2016-ից մինչև հիմա)

Հիմնական հոդված՝ Բախումներ Արևմտյան Իրանում (2016–ից մինչև հիմա)

Արևմտյան Իրանում ռազմական բախումները^[34] վերաբերում են քրդական ապստամբական կուսակցության ՝ Իրանական Քուրդիստանի Դեմոկրատական կուսակցության (ԻՔԴԿ) և Իրանական Հեղափոխական գվարդիայի միջև շարունակվող ռազմական բախումներին, որոնք սկսվել են 2016 թվականի ապրիլին։ Քուրդիստանի ազատության կուսակցությունը (ՊԱԿ) և Կոմալան նույնպես իրենց աջակցությունն են հայտնել քրդական ազգայնական գործին ՝ բախվելով իրանական անվտանգության ուժերին համապատասխանաբար 2016 և 2017 թվականներին։ Զուգահեռաբար իրանական ձախ քրդական ապստամբական ՔԱԿԿ խմբավորումն Իրանի դեմ ռազմական գործողությունները վերսկսել է 2016 թվականին ՝ փակուղուց դուրս գալուց հետո։

2016-ի բախումները եղել են այն մակարդակին, որ ԻՔԴԿ-ն այն բնութագրել է որպես «Ռոջհելաթում դժգոհության աճ»^[35]։ ՊԱԿ-ի ռազմական թևի հրամանատարը նկարագրել է, որ իրենց մասնակցությունը և ռազմական գործողությունների հայտարարումը Իրանի կառավարության դեմ եղել է այն պատճառով, որ «իրավիճակն Արևելյան Քրդստանում (Իրանական Քուրդիստան) անտանելի է դարձել, հատկապես քրդերի դեմ ամենօրյա կամայական մահապատիժները»^[36]։

Տես նաև

• Քրդերն Իրանում
• Իրանական Քուրդիստան
• Քուրդ ժողովուրդ
• ԻՔԴԿ-Կոմալա հակամարտություն
• Քուրդ-թուրքական հակամարտություն
• Քուրդ-իրաքյան հակամարտություն
• Քուրդ-սիրիական հակամարտություն

Ծանոթագրություններ

1. Habeeb, William Mark; Frankel, Rafael D.; Al-Oraibi, Mina (2012). The Middle East in Turmoil: Conflict, Revolution, and Change. Santa Barbara: Greenwood Publishing Group. էջ 46. ISBN 978-0-313-33914-1. OCLC 753913763. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 1-ին. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 15-ին.
2. Bhutani, Surendra (1980), Contemporary Gulf, Academic Press, էջ 32
3. Near East, North Africa report, 1994
4. Smith, Benjamin, «The Kurds of Iran: Opportunistic and Failed Resistance, 1918‐» (PDF), Land and Rebellion: Kurdish Separatism in Comparative Perspective, Cornell, էջ 10, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ հունիսի 15-ին
5. The Kurdish Warrior Tradition and the Importance of the Peshmerga (PDF), էջեր 27–28, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հոկտեմբերի 29-ին, Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 17-ին {{citation}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (օգնություն); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (օգնություն)
6. Shifrinson, Itzkowitz JR, The Kurds and Regional Security: An Evaluation of Developments since the Iraq War (PDF), MIT, Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 12-ին, Վերցված է 2014 թ․ մարտի 5-ին, «More indicative of the PKK's growing power was its 2004 establishment of the Party for a Free Life in Iranian Kurdistan (PEJAK or PJAK) as a sister organization with the goal of fomenting Kurdish separatism in Iran by fostering Kurdish nationalism therein.»
7. Kreyenbroek, Philip G.; Sperl, Stefan (1992). The Kurds: A Contemporary Overview. London; New York: Routledge. էջ 17. ISBN 978-0-415-07265-6. OCLC 24247652.
8. Bruinessen, Martin (2006). «Chapter 5: A Kurdish warlord on the Turkish-Persian frontier in the early Twentieth century: Isma'il Aqa Simko». In Atabaki, Touraj (ed.). Iran and the First World War: Battleground of the Great Powers. Library of modern Middle East studies, 43. London; New York: I.B. Tauris. էջեր 18–21. ISBN 978-1-86064-964-6. OCLC 56455579.
9. Allen, William Edward David; Muratoff, Paul (1953). Caucasian battlefields: A History of the Wars on the Turco-Caucasian border, 1828–1921. Cambridge: Cambridge University Press. էջ 296. OCLC 1102813.
10. Entessar, Nader (2010). Kurdish Politics in the Middle East. Lanham: Lexington Books. էջ 17. ISBN 978-0-7391-4039-0. OCLC 430736528.
11. Kreyenbroek, Philip G.; Sperl, Stefan (1992). The Kurds: A Contemporary Overview. London; New York: Routledge. էջեր 138–141. ISBN 978-0-415-07265-6. OCLC 24247652.
12. Abrahamian, Ervand (1982). Iran Between Two Revolutions. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. էջ 115. ISBN 978-0-691-05342-4. OCLC 7975938.
13. Elling, Rasmus Christian (2013). Minorities in Iran: Nationalism and Ethnicity after Khomeini. New York: Palgrave Macmillan. էջ 312. ISBN 978-0-230-11584-2. OCLC 714725127.
14. Smith B. Land and Rebellion: Kurdish Separatism in Comparative Perspective. [1]
15. Jwaideh, W. The Kurdish National Movement: Its Origins and Development.:p.245.
16. Zabih, Sepehr (December 15, 1992). Communism ii. Արխիվացված 4 Հոկտեմբեր 2013 Wayback Machine. in Encyclopædia Iranica. New York: Columbia University
17. Romano, David (2006). The Kurdish Nationalist Movement: Opportunity, Mobilization and Identity. Cambridge Middle East studies, 22. Cambridge, UK; New York: Cambridge University Press. էջ 227. ISBN 978-0-521-85041-4. OCLC 61425259.
18. Chelkowski, Peter J.; Pranger, Robert J. (1988). Ideology and Power in the Middle East: Studies in Honor of George Lenczowski. Durham: Duke University Press. էջ 399. ISBN 978-0-8223-0781-5. OCLC 16923212.
19. Abrahamian, Ervand (1982). Iran Between Two Revolutions. Princeton, N.J.: Princeton University Press. էջեր 217–218. ISBN 978-0-691-05342-4. OCLC 7975938.
20. Chubin, Shahram; Zabih, Sepehr (1974). The Foreign Relations of Iran: A Developing State in a Zone of Great-Power Conflict. Berkeley: University of California Press. էջեր 39–41, 178. ISBN 978-0-520-02683-4. OCLC 1219525.
21. Romano, David (2006). The Kurdish Nationalist Movement: Opportunity, Mobilization and Identity. Cambridge Middle East studies, 22. Cambridge, UK; New York: Cambridge University Press. էջ 240. ISBN 978-0-521-85041-4. OCLC 61425259.
22. Abrahamian, Ervand (1982). Iran Between Two Revolutions. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. էջ 453. ISBN 978-0-691-05342-4. OCLC 7975938.
23. Yodfat, Aryeh (1984). The Soviet Union and Revolutionary Iran. New York: St. Martin's Press. ISBN 978-0-312-74910-1. OCLC 9282694.
24. «A bold move: KDPI Peshmerga enter Iranian Kurdish city, group says». 2015 թ․ սեպտեմբերի 17. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 1-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 23-ին.
25. Katzman, Kenneth (2009). Iraq: Post-Saddam Governance and Security. New York: Nova Science Publishers. էջ 32. ISBN 978-1-61470-116-3. OCLC 756496931.
26. Lovelace, Douglas C. (2009). Terrorism: Documents of International and Local Control. Vol. 110. New York: Oxford University Press. էջ 445. ISBN 978-0-19-539815-1. OCLC 693185463.
27. «Iranian Kurdistan News in brief. January 21, 2014». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հունիսի 4-ին. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 1-ին.
28. «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
29. Piri Medya (2015 թ․ մայիսի 25). «PKK and KDPI clashes erupt on Iran-Iraq border, killing 6». Yeni Şafak. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 26-ին. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 1-ին.
30. «Iranian police attack pro-Mahabad protest in Sardasht». Rudaw. 2015 թ․ մայիսի 10. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 12-ին.
31. «Behind the lines: A tremor is felt in Iranian Kurdistan». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 14-ին. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 14-ին.
32. «Iranian forces suppress Kurdish protesters, kill and arrest dozens – ARA News». 2015 թ․ մայիսի 11. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 18-ին. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 14-ին.
33. «PDKI's Kurdish forces kill six Iranian Revolutionary Guards - ARA News». ARA News. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունիսի 12-ին. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 1-ին.
34. [2] Արխիվացված 23 Հուլիս 2018 Wayback Machine "in recent months, state media has reported that the north-west has been hit by a string of clashes between regime forces and Kurdish separatists and Isis militants"
35. Florian Neuhof (2016 թ․ մայիսի 4). «Iran's forgotten Kurds plot a comeback». Middle East Eye. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 8-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 29-ին.
36. «Kurdish rebels attack Iranian Revolutionary Guards in Sardasht». ARA News. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 10-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 29-ին.

Արտաքին հղումներ

• PJAK website (in Persian, Sorani and English)
• Extract from article about Kurdish Iranian militants 28 June 2006.