ԽՍՀՄ-ը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքը Եվրոպայում (անիմացիա):

Ի. Վ. Ստալինը, Ֆ. Դ. Ռուզվելտը և Ու. Չերչիլը Թեհրանի կոնֆերանսում, 1943 թվական

Առաջին անգամ Խորհրդային Միությունը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի զինված հակամարտություններին մասնակցել է 1939 թվականի սեպտեմբերի 17-ին, այսպես կոչված, Լեհական ՌԿԿ-ի արշավի ժամանակ, իսկ անմիջականորեն մտել է պատերազմի մեջ՝ 1941 թվականի հունիսի 22-ին, Նացիստական Գերմանիայի և նրա եվրոպական դաշնակիցների զինված ուժերի տարածք ներխուժելուց հետո, ինչը խորհրդային պատմագրության մեջ նշանավորեց Հայրենական մեծ պատերազմի սկիզբը։

Խորհրդային և համաշխարհային պատմագրությունը տարբեր տեսակետներ ունեն Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի (մասնավորապես, ձմեռային պատերազմի) ընթացքում մի շարք ռազմական արշավներ ընդգրկելու վերաբերյալ, սակայն, փորձագետների կարծիքով, հենց ԽՍՀՄ-ն է ամենանշանակալի ներդրումն ունեցել Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում հակահիտլերյան կոալիցիայի երկրների հաղթանակի գործում^[1]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում ԽՍՀՄ-ի կորուստների մասին պաշտոնական տվյալները երկար ժամանակ լռում էին և անընդհատ փոխվում էին տարբեր տարիներին։ ԽՍՀՄ Պետպլանի գաղտնազերծված տվյալների համաձայն՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում Խորհրդային Միության կորուստները կազմում են 41 միլիոն 979 հազար, այլ ոչ թե 27 միլիոն, ինչպես համարվում էր նախկինում^[2]։ Ռազմական գիտությունների թեկնածու, ռազմական գիտությունների ակադեմիայի պրոֆեսոր, գեներալ-գնդապետ Գ. Ֆ. Կրիվոշեևի գնահատմամբ՝ ԽՍՀՄ-ի ընդհանուր ժողովրդագրական կորուստները (որոնք ներառում են օկուպացված տարածքում զոհված խաղաղ բնակչությանը և պատերազմի ձախորդություններից ԽՍՀՄ-ի մնացած տարածքում բարձր մահացությունը) 26,6 միլիոն մարդ է^[3]։ Սակայն, Վուլվերհեմփթոնի համալսարանի միջազգային քաղաքական տնտեսման պրոֆեսոր Մ. Հեյնսի կարծիքով, Գ. Ֆ. Կրիվոշեևի խմբի ստացած թիվը սահմանում է պատերազմում ԽՍՀՄ բոլոր կորուստների միայն ստորին սահմանը։ Պատերազմի հետևանքով ԽՍՀՄ-ի կորուստների իրական ընդհանուր թիվը, որտեղ մահվան պատճառ են դարձել ռազմական բռնությունները, թերսնումները, հիվանդությունները կամ ռեպրեսիաները, տատանվում է 26,6 և 42,7 միլիոն մարդու միջև^[4]։

Հայրենական մեծ պատերազմի նախապատմություն

Համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի արդյունքում՝ 1933 թվականին Գերմանիայում իշխանության եկավ Նացիոնալ-սոցիալիստական գերմանական բանվորական կուսակցությունը՝ Ադոլֆ Հիտլերի գլխավորությամբ, որը ինտենսիվ նախապատրաստական աշխատանքներ էր տանում Առաջին համաշխարհային պատերազմում երկրի պարտության համար ռևանշի համար։

ԽՍՀՄ-ում Մեծ պատերազմի ինտենսիվ նախապատրաստությունը ծավալվել է գրեթե 1930-ական թվականների սկզբից՝ ռազմաքաղաքական լուրջ ճգնաժամից և Մեծ Բրիտանիայի հետ հարաբերությունների սրումից հետո՝ 1927 թվականին։ Արագացված ինդուստրացման շնորհիվ 1930-ական թվականներին ԽՍՀՄ-ում ստեղծվել է հզոր ծանր արդյունաբերություն, որը ստեղծվել է՝ հաշվի առնելով սպառազինությունների արտադրության արագ փոխանցման հնարավորությունը։ Սակայն, պողպատի, չուգունի, ածուխի, էլեկտրաէներգիայի արտադրությամբ, քիմիական արտադրանքի մեծ մասի արտադրությամբ, Խորհրդային Միությունը նույնիսկ զիջում էր միայն Նացիստական Գերմանիային։ Այդ բացը դարձել է ավելի լուրջ այն բանից հետո, երբ Գերմանիայի ձեռքը ընկավ գրեթե ամբողջ Արևմտյան և Կենտրոնական Եվրոպայի արդյունաբերությունը։

Մոլոտովը և Ռիբենտրոպը ԽՍՀՄ-ի և Գերմանիայի միջև բարեկամության և սահմանի մասին խորհրդային-գերմանական պայմանագրի ստորագրումից հետո

1930-ական թվականների վերջի նախապատերազմական շրջանում ԽՍՀՄ-ի և Գերմանիայի միջև հաստատվել են տնտեսական ակտիվ փոխհարաբերություններ և առևտուր։ 1940 թվականին բանակցություններ էին ընթանում «Առանցքի երկրների» («չորս տերությունների պակտին») ԽՍՀՄ-ի հնարավոր անդամակցության շուրջ, սակայն 1941 թվականին սկսված պատերազմը ԽՍՀՄ-ի և Գերմանիայի միջև, բնականաբար, դադարեցրեց երկու կողմերի ցանկացած փոխադարձ համագործակցությունը և կանխորոշեց ԽՍՀՄ-ի միացումը հակահիտլերյան կոալիցիայի դաշինքին՝ Ֆրանսիայի, ԱՄՆ-ի և Մեծ Բրիտանիայի հետ միասին։

Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտ

Հիմնական հոդված՝ Խորհրդա-գերմանական պայմանագիր (1939)

1939 թվականի օգոստոսի 23-ին ԽՍՀՄ կառավարության ղեկավար Վյաչեսլավ Մոլոտովը և Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարար Յոախիմ ֆոն Ռիբենտրոպը Մոսկվայում պայմանագիր կնքեցին չհարձակման մասին։ Պայմանագրին կցվում էր Եվրոպայում ստորագրող պետությունների ազդեցության ոլորտները սահմանազատող գաղտնի արձանագրությունը։ Փաստաթուղթը նախատեսում էր ԽՍՀՄ շահերի ոլորտում Լատվիայի, Էստոնիայի, ինչպես նաև Բեսարաբիայի և Արևելյան «Լեհաստանի շրջանների» ընդգրկումը։ Լիտվան և Լեհաստանի արևմտյան տարածքները դասվել են Գերմանիայի շահերի ոլորտ։ Արդեն 1939 թվականի սեպտեմբերին սանձազերծվեցին Գերմանիայի և ԽՍՀՄ համատեղ մարտական գործողությունները Լեհաստանի դեմ, որոնք սկիզբ դրեցին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին։

Մարտեր Խալխին Գոլում

Գարնանից մինչև 1939 թվականի աշուն Խալխին Գոլ գետի մոտ տեղի է ունեցել զինված հակամարտություն (չհայտարարված պատերազմ), որը շարունակվել է Մոնղոլիայի տարածքում՝ Մանջոու-Գոյի սահմանից ոչ հեռու, ԽՍՀՄ-ի և Ճապոնիայի միջև։ Եզրափակիչ ճակատամարտը տեղի է ունեցել օգոստոսի վերջին օրերին և ավարտվել է Ճապոնիայի 6-րդ առանձին բանակի լիակատար ջախջախմամբ։ ԽՍՀՄ-ի և Ճապոնիայի միջև զինադադարը կնքվել է 1939 թվականի սեպտեմբերի 15-ին։

Կարմիր բանակի լեհական արշավը

Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմի սկսվելուց և Լեհաստանի արևմտյան շրջաններ Նացիստական Գերմանիայի ներխուժումից հետո Խորհրդային Միությունը 1939 թվականի սեպտեմբերի 17-ին սկսեց իր ռազմական գործողությունը Լեհաստանի արևելյան շրջաններում (որոնք դրա կազմում էին մտել 1921 թվականի Ռիգայի հաշտության պայմանագրի արդյունքներով) և Վիլենի երկրամասում (որը գտնվում էր Լեհաստանի ղեկավարության ներքո 1923 թվականից)։ Գործողությանը մասնակցել են Կիևի Օվո և Բելառուսական Օվո ՌԿԿԱ բանակային խմբավորումները։

Հրամատարական կազմը իջեցնում է Ֆինլանդիայի դրոշը, 1940 թվականին

Խորհրդային-ֆիննական պատերազմ (1939-1940)

Հիմնական հոդված՝ Խորհրդա-ֆիննական պատերազմ (1939-1940)

1939 թվականի նոյեմբերի 30-ից մինչև 1940 թվականի մարտի 13-ն ընկած ժամանակահատվածում Խորհրդային Միության և Ֆինլանդիայի միջև տեղի է ունեցել ռազմական հակամարտություն, որը ստացել է 1939-1940 թվականի խորհրդային-ֆիննական պատերազմը կամ «ձմեռային պատերազմը» (ֆիններեն՝ Talvisota)^[5]: Մի շարք արտասահմանյան պատմաբանների կարծիքով, ըստ էության, սա Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Ֆինլանդիայի դեմ ԽՍՀՄ հարձակողական գործողությունն է^[6]։ Խորհրդային և ռուսական պատմագրության մեջ այդ պատերազմը դիտարկվում է որպես առանձին երկկողմանի լոկալ հակամարտություն, որը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մաս չի կազմում, ինչպես նաև Խալխին-Գոլում չհայտարարված պատերազմ։ Արդյունքում ԽՍՀՄ-ը հայտարարվեց ռազմական ագրեսոր և հեռացվեց Ազգերի լիգայից^[7][8]։ 1940 թվականի մարտի 12-ին կնքված պատերազմի ավարտի խաղաղության պայմանագրի համաձայն, փոխվեց խորհրդային-ֆիննական սահմանը, որը նախկինում սահմանված էր Տարտուի խաղաղ պայմանագրով (1920), որի արդյունքում Լենինգրադը դադարեց սահմանամերձ քաղաք լինելուց։

Խորհրդային-ֆիննական պատերազմ (1941-1944)

Մարշալ Մաներգեյմը և նախագահ Ռյուտին ստուգում են զորքերը Էնսոյում (այժմ Սվետոգորսկ), 1944 թվականի հունիսի 4

Խորհրդային պատմագրության մեջ ԽՍՀՄ-ի և Ֆինլանդիայի միջև ռազմական գործողությունները 1941-1944 թվականներին համարվում են Հայրենական մեծ պատերազմի ռազմական գործողությունների թատրոններից մեկը, նույն կերպ Գերմանիան տարածաշրջանում իր գործողությունները դիտարկում էր որպես Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի բաղկացուցիչ մաս։ Ֆիննական պատմագրության մեջ այդ ռազմական գործողությունների անվան համար առավելապես օգտագործվում է «պատերազմ-շարունակություն» (ֆիններեն՝ Jatkosota) տերմինը, ինչն ընդգծում է նրա վերաբերմունքը այդ խորհրդային-ֆիննական պատերազմից (1939-1940 թվականներ) քիչ առաջ ավարտված պատերազմի նկատմամբ։

Հայրենական մեծ պատերազմի սկսվելու հետ միաժամանակ սկսված մարտական գործողություններն իրենց արդյունքը տվեցին բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակի հաղթանակը և 1944 թվականի սեպտեմբերի 19-ին Մոսկվայի զինադադարի ստորագրումը։

Խաղաղ նավատորմի խորհրդային նավաստիները դրոշ են իջեցնում Պորտ-Արթուրի վրա, 1945 թվական

Խորհրդա-ճապոնական պատերազմ

Հիմնական հոդված՝ Խորհրդա-ճապոնական պատերազմ (1945)

Խորհրդա-ճապոնական պատերազմը դիտվում է որպես տրամաբանական շարունակություն Հայրենական մեծ պատերազմի. 1945 թվականի օգոստոսի 9-ից սեպտեմբերի 2-ը տևած խորհրդա-ճապոնական պատերազմն ավարտվեց ԽՍՀՄ հաղթանակով՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Ճապոնիայի հետ պատերազմող հակահիտլերյան կոալիցիայի երկրների ընդհանուր հաղթանակի և Ճապոնական կայսրության կապիտուլյացիայի շրջանակներում։ ԽՍՀՄ-ն իրեն վերադարձրեց Հարավային Սախալինն ու Կուրիլյան կղզիները։

Ծանոթագրություններ

1. Бжезинский З. Ещё один шанс: Три президента и кризис американской сверхдержавы / Пер. с англ. Ю. В. Фирсова. — М.: Международные отношения, 2007. — 237 с. — ISBN 978-5-7133-1298-5.
   Точная цитата выглядит так:
2. ««Патриотическое воспитание граждан России: «Бессмертный полк»». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 28-ին. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 18-ին.
3. Россия и СССР в войнах XX в. Потери вооружённых сил: Статистическое исследование / Под общей редакцией Г. Ф. Кривошеева. — М.: Олма-пресс, 2001. — 608 с. — (Архив). — ISBN 5-224-01515-4.Արխիվացված 2011-11-26 Wayback Machine
4. Haynes M. Counting Soviet Deaths in the Great Patriotic War. — Europe-Asia Studies. 2003. — 2, 2003. — P. 303—309.
5. Das WikipediA Lexikon in einem Band. MOHN Media. Mohndruck GmbH. Gütesloch. 2008 ISBN 978-3-577-09102-2
6. См. например: Trotter, William A Frozen Hell: The Russo-Finnish Winter War of 1939—1940
   Jowett, Philip et al. Finland at War 1939 — 45 (Elite)
   Gilber, Martin The Second World War: A Complete History
   Churchill, Winston The Second World War
   Keegan, John The Second World War
   Condon, Richard. Traducido por López-Pozas Carreño, Carlos (1976), Guerra de invierno: Rusia contra Finlandia
   Russian president B. Yeltsin in a press conference with his Finnish counterpart M. Ahtisaari «Архивированная копия». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 2-ին.
7. (անգլ.)League of Nations' expulsion of the U.S.S.R. Արխիվացված 2015-06-24 Wayback Machine, 14 декабря 1939
8. (անգլ.)wikisource:League of Nations' expulsion of the USSR