Վանքասարի հուշարձաններ

Վանքասարի հուշարձաններ, Մարտակերտից Ստեփանակերտ գնացող ճանապարհի աջ կողմում հյուսիսից հարավ իջնող, կրաքարից պատրաստված սապատավոր լեռնաբազուկ։ Անհիշելի ժամանակներից լեռնաշղթան կոչվում է Վանքասար, իսկ ադրբեջաներեն՝ Բեշիկ դաղ։ Այն բնական պատնեշի դեր է խաղում տափաստանային և լեռնային Ղարաբաղի միջև։ Վանասարից հարավ-արևելք տարածվում է Քուռ-Արաքսյան հարթավայրը, իսկ արևմուտքում՝ Հայկական բարձրավանդակը^[1]։

Պատմություն

Վանքասարի հարավային ստորոտում՝ կրաքարային ժայռի տակից, դուրս է ժայթքում Շահ-Բուլաղ վարար աղբյուրը։ Դա սովորական աղբյուր չէ, այլ գետակ։ Խաչենագետը վերին և միջին հոսանքներում ներծծվում է հրաբխային ծակոտկեն և լեռան տակ գտնվող մինչհրաբխային ժամանակաշրջանի գետահովտով դուրս գալիս Շահ-Բուլաղ։ Ջուրը պայման է հանդիսացել, որ այստեղ դարեր շարունակ եղել է բնակավայր։ Ապացույցը հուշարձաններն են, որոնք ըստ ժամանակաշրջանի բաժանված են չորս շերտի։

Հուշարձանների առաջին շերտ

Հուշարձանների առաջին շերտը, որը կառուցվել է ուշ շրջանում, կիսավեր վիճակում է։ Արտաքին շարվածքն ամբողջովին քանդված է։ Աղբյուրից մի փոքր դեպի արևելք երևում են ավերված պարիսպների մասերը և աշտարակների հիմքերը։ Գրավոր փաստերը վկայում են, որ 18-րդ դարի երկրորդ քառորդում Փանահ Ալի-խանը Քաբիրլիի գավառամասի Բայաթ բերդից իր քոչվոր ցեղակիցների հետ տեղափոխվել է այստեղ։ Նա վերականգնել է նախկինում գոյություն ունեցող ամրոցը և մի որոշ ժամանակ բնակություն հաստատել։ Վերակառուցված բերդի մեջ կառուցել է շուկա և մզկիթ։ Երբ խանը տեղափոխվել է Շուշի, աստիճանաբար Շահ-Բուլաղի ամրոցը լքվել է և վերածվել ավերակների։

Հուշարձանների երկրորդ շերտ

Հուշարձանների երկրորդ շերտը վերաբերում է միջնադարին՝ մոտավորապես Համամ Արևելցու ժամանակաշրջանին։

Ըստ պատմաբան Սեդրակ Բարխուդարյանի՝ այս հուշարձանը այն տապանաքարն է, որը դրված է եղել Համամի հարազատի վրա, իսկ բնակավայրը մտել է Համամ իշխանի տիրույթների մեջ^[2]։

Հին հայկական գերեզմանատուն

Հին հայկական գերեզմանատունը տարածվում է աղբյուրի հյուսիսարևելյան կողմում՝ փոքր թեքության վրա։ Դարերի ընթացքում հարյուրավոր տապանաքարեր քայքայվել և իրենց սկզբնական տեսքը կորցրել են։ Դրանց զգալի մասը թաղվել է հողի մեջ, իսկ թեքադիր մասում գտնվողները կիսով չափ ծածկված են հողով։

Վանքասարի ամենաբարձր ժայռի վրա բազմած է քառանկյունի հատակագիծ ունեցող մի եկեղեցի։ Այն կառուցված է գորշագույն կրաքարի տաշած քարերից։ Ծածկը և պատերի մի մասը փլված են։ Դռան հյուսիսային կողմում՝ պատի մեջ տեղադրված խաչքարի վրա, գրված է «Ես Շահան-շահ որդի Աշոտայ կանգնեցի զխաչս հոգոյ իմոյ» արձանագրությունը։

Հնագույն հուշարձաններ

Հնագույն հուշարձանները թաղված են հողի տակ և գրավում են ընդարձակ տարածություն։ Այս հնավայրը արցախյան Տիգրանակերտ քաղաքն է^[3]։ Տիգրան Մեծ թագավորն իր անունով կառուցել է տվել չորս Տիգրանակերտ։ Դրանցից ամենամեծը Աղձնիքում էր։ Մյուս քաղաքները կառուցվեցին Արցախում, Ուտյաց աշխարհում և Գողթն գավառում։ Այս չորս Տիգրանակերտներից առաջինը կառուցվել է Արցախում։ Տիգրանակերտը Արցախի ամենահին քաղաքն է եղել։ Այն հաստատվում է Մովսես Կաղանկատվացու աշխատությունում։ Պատմիչը խոսում է 8-րդ դարի սկզբին Պարտավի եկեղեցական ժողովի մասին, որտեղ ներկա է եղել նաև «Տկռակերտի Պետրոս վանականը»։ Ապա երևում է, որ 10-րդ դարում ապրած Սևադային նվիրած վիմագիր արձանագրությունից այդ քաջ ու խելացի իշխանը մասնակցել է Տիգրանակերտի համար մղված կռիվներին։ Սեբեոսը նույնպես հիշատակում է Տիգրանակերտ անունը։ Արդեն 10-րդ դարում Արցախի Տիգրանակերտն ավերակ էր։

Ուսումնասիրություններ

19-րդ դարի 90-ական թվականներից սկսած՝ հնադարյան այդ հուշարձանները երկարատև ուսումնասիրությունների առարկա դարձան Շուշվա ռեալական ուսումնարանի ուսուցիչ Էմիլ Ռյոսլերերի և վարդապետ Խաչիկ Դադյանի համար։ Տարբեր ժամանակներում հուշարձանների ուսումնասիրությամբ զբաղվել են հնագետներ Ռուդոլֆ Վիրխովը, Իվանովսկին, Սմբատ Տեր-Ավետիսյանը, Մեսչանինովը, Հումմելը, Թաշչյանը, Քուշնարյովան, Մինկևիչ-Մուստաֆաևան և ուրիշներ։ Պեղումները կատարվել են հիմնականում մարզի կենտրոնական մասում՝ Կարկառ և Խաչեն գետերի միջին հոսանքներում՝ Առաջաձոր, Խոջալու, Ստեփանակերտ բնակավայրերի շրջակայքում։

Բրոնզեդարյան հուշարձանները դամբանաբլուրների տեսքով ամբողջական տեսքով տեղավորված են գետերի ափերին կամ հին ճանապարհների եզրերին։ Դրանց տարածման գոտին սկսվում է Ղարաբաղի դաշտավայրից և ձգվում դեպի Լեռնային Ղարաբաղի խորքերը, իսկ տեղ-տեղ՝ լեռնանցքներով, Թարթառ, Խաչեն և Իշխանիկ գետերի հովիտներով՝ մեկը դեպի Սյունիք, իսկ մյուսը՝ Սևանի ավազանը։ Մարտակերտի հատվածում կա 15 դամբանաբլուր, որոնցից 8-ը գտնվում է իրար կողքի՝ մի գծի վրա։ Շահ-Բուլաղ ամրոցի կամ հին արցախյան Տիգրանակերտի ավերակների մոտակայքում՝ ճանապարհի ուղղությամբ, սկսվում են դամբանաբլուրների փոքր խմբեր, որոնք վերջանում են վիթխարի դամբանաբլրով։

Ծանոթագրություններ

1. Մկրտչյան, Շահեն (1985). Լեռնային Ղարաբաղի պատմաճարտարապետական հուշարձանները. Երևան: Հայաստան. էջեր 77–80. ISBN 4902020000. {{cite book}}: Check |isbn= value: checksum (օգնություն)
2. (PDF) https://web.archive.org/web/20171214071614/http://basss.asj-oa.am/2425/1/1964%2D1(61).pdf. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ դեկտեմբերի 14-ին. {{cite web}}: Missing or empty |title= (օգնություն)
3. Ղաֆադարյան, Կարո (1975). Աշխատություններ Հայաստանի պետական պատմական թանգարանի. Երևան: ՀՍՍՌ ԳԱ. էջ 151.