Սկսած 19-րդ դարի երկրորդ տասնամյակից, որպես Հայ Եկեղեցու բարեփոխումների շարժում՝ հայ ավետարանական եկեղեցին 1846 թվականին Ստամբուլում վերածվեց անկախ համայնքի։ Այն հետագա տասնամյակներում գրանցեց 60,000 անդամ ամբողջ Օսմանյան կայսրությունում։ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո, երբ հայ բնակչությունը ենթարկվեց ցեղասպանության, իսկ կենդանի մնացած անձինք տեղահանվեցին պատմական հայրենիքից, Միությունը վերակազմավորվեց Սիրիայում և Լիբանանում: Միությունը կազմված է ինքնավար ժողովներից։ Նրա կազմակերպչական օրինաչափությունը մի տեսակ ձևափոխված ժողովականություն է: Միութեան տարեկան համագումարը բարձրագոյն մարմինն է, նախագահութեամբ վերապատուելի Մկրտիչ Կարագյոզյանի։ Համագումարում ընտրված 12 անդամներից բաղկացած կենտրոնական կոմիտեն հանդես է գալիս որպես անդամ եկեղեցիների և եկեղեցական հարակից հաստատությունների գործունեությունը վերահսկող և համակարգող վարչական մարմին:
Հայ Ավետարանական եկեղեցին իր ստեղծման օրվանից շեշտել է կրթության կարևորությունը։ Այժմ այն գործում է ավելի քան 20 դպրոց, որոնցից չորսը ավագ դպրոցներ են, ինչպես նաև սփյուռքի միակ բարձրագույն ուսումնական հաստատություն Հայկազյան համալսարանը, Միջազգային քոլեջների և համալսարանների ասոցիացիայի անդամ-Եվրոպան՝ 650 ուսանողով: Գործում է չորս համաժողով՝ Սիրիայում, Լիբանանում, Իրանում և Թուրքիայում: Արաբալեզու Ավետարանական եկեղեցիների հետ միասին Միությունը ունի և գործող միջնակարգ դպրոցՀալեպում և Մերձավոր Արևելքի աստվածաբանական դպրոցը Բեյրութում (վերջինս աջակցվում է նաև արտասահմանյան միսիոներական գործակալությունների կողմից): Հայ Առաքելական և Հայ Կաթողիկե կաթողիկոսությունների հետ հովանավորում է Հալեպի և Բեյրութի ծերանոցները և Ազունիեի առողջարանը:
Այն զարգացրել է էկումենիկ կապեր մի քանի եկեղեցիների հետ և եղբայրական հարաբերություններ Հյուսիսային Ամերիկայի հայ ավետարանական եկեղեցիների միության, Ֆրանսիայի հայ ավետարանական եկեղեցիների միության և Հայաստանի Հայ Ավետարանական միության հետ։ Չնայած արտագաղթի և հալածանքների լուրջ խնդիրներին, Միությունը շարունակում է գործել իր տարածքներում իր առաքելության աճող գիտակցությամբ: Եկեղեցին բարեփոխված եկեղեցիների համաշխարհային միության անդամ է[2]:
Հիմնադրում
Լիբանանում գործող Մերձավոր Արևելքի Հայ Ավետարանական Միությունը, որը հիմնադրվել է 1924 թվականին, ամենահիններից է Հայ Ավետարանական Եկեղեցին կազմող հինգ Միություններից: Այն երկու տասնյակից ավելի եկեղեցիների և ժողովների միություն է Մերձավոր Արևելքի յոթ երկրներում և մեկ եկեղեցի Ավստրալիայում, քանի որ Սիդնեյի եկեղեցու ծագումը գալիս է Լիբանանից և Սիրիայում: Միության անդամ յուրաքանչյուր եկեղեցի անկախ է իր ներքին գործերում: Ի տարբերություն աշխարհի այլ մասերում ապրողների, Լիբանանի Հայ Ավետարանականները, որպես Լիբանանի Ավետարանական Դավանանքի մաս, հանդիսանում են երկրի աղանդավորական քաղաքական համակարգի պաշտոնապես ճանաչված համայնքներից մեկը: «Միաբանությունը լայն համագործակցություն ունի հայ ավետարանական համայնքի հետ և շատ ավելի մոտ է հայկական միջավայրին,- ասում է Մերձավոր Արևելքի միության նախագահ վերապատվելի Մեգերդիչ Կարագեոզյանը,- բայց իրավական և ֆորմալ առումով մենք Լիբանանի Ավետարանական Միաբանության մաս ենք կազմում»:
Դավանանքով երաշխավորված է մեկ տեղ Լիբանանի խորհրդարանում: 1972-2000-ական թվականներին «բողոքական պատգամավորը» հայ է եղել։ Նախկինում պատգամավորներ են եղել Անդրանիկ Մանուկյանը, Նուրջան Դեմիրճյանը և Աբրահամ Դեդեյանը. ներկայումս Էդգարդ Տրաբուլսին ներկայացնում է Լիբանանի բոլոր Ավետարանականների շահերը[3]։
«Լիբանանի հայերի մոտ հինգ տոկոսը ավետարանականներ են»,- ասում է վերապատվելի Կարագյոզյանը: «Ներկայումս դա հավանաբար մոտ 5-6 հազար անդամ է»: Վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում հազարավոր մարդիկ լքել են Լիբանանը՝ սպառելով եկեղեցու մարդկային և ֆինանսական ռեսուրսները: Հատկապես Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ «մեր միաբանության 50 տոկոսը գաղթեց», ասում է վերապատվելի Կարագեոզյանը:
Միությունը փակեց երկու դպրոց Զահլեում և Տրիպոլիում աշակերտների պակասի և ֆինանսական ծանր պայմանների պատճառով, և երկու այլ դպրոցներ Բեյրութում՝ ներառյալ Հայ Ավետարանական Կերթմենական Վարժարանը (2015)[4][5]։ Սակայն համայնքը շարունակում է կրթել շուրջ 1,350 աշակերտի (17/18 ուսումնական տարվա դրությամբ) Լիբանանի չորս միջնակարգ և մեկ ավագ դպրոցում՝ նվիրատվության միջոցների օգնությամբ[6]: Մինչ պատերազմի սկիզբը Ավետարանական դպրոցներն իրենց դպրոցներում ունեին ավելի քան 5000 աշակերտ։ «Բնակչության տնտեսական բարեկեցությունը խաթարվել է պատերազմի և արտագաղթի պատճառով». Նա բացատրում է, որ համայնքն ակնկալում է, որ միությունը կտրամադրի կրթաթոշակներ և հոգա իրենց դպրոց հաճախող յուրաքանչյուր աշակերտի ծախսերը: «Նախկինում $100 կրթաթոշակը շատ բան էր նշանակում, բայց այսօրy բարձր դասարանի ուսանողն արժե մոտ $2000»,- բացատրում է նա:
Բայց Հայ Ավետարանական եկեղեցու հպարտությունը Հայկազյան համալսարանն է՝ Սփյուռքի միակ բարձրագույն ուսումնական հաստատությունը[7]։