Մանդարին (լեզու)

Մանդարին (լեզու)
Տեսակ	պաշտոնական լեզու, բարբառ և բանավոր խոսք
Ենթադաս	դասական չինարեն
Երկրներ	Չինաստան
Գրերի համակարգ	պարզեցված չինարեն
ISO 639-6	cosc

Մանդարին, (չինարեն ավանդ. 普通話, հեշտ. 普通话 , պինին: Pǔtōnghuà), չինարենի ամենատարածված լզվախումբը, որը հանդիսանում է Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության, Թայվանի և Սինգապուրի պաշտոնական լեզուն։

Մանդարինը չինարենի 7-10 բարբառներից ամենամեծն է։ Չինախոսների մոտ 70%-ը խոսում է մանդարինով։ Սա պայմանավորված է նրանով, որ Չինական մեծ հարթավայրում ճանապարհորդելն ավելի հեշտ է՝ համեմատած լեռնային շրջանների հետ, և այդպիսով մանդարինը տարածվել է հենց այդ շրջաններում։

Ավանդական (官話) և հեշտացված (官话) չինարենով գրված է Մանդարին լեզու

Մանդարինի տարբերակներից շատերում առկա է բառերի արտասանության 4 տոն։ Միջին չինարենի բառավերջի դադարը աստիճանաբար վերացել է մանդարինի շատ բարբառներում։

Չինաստանի մայրաքաղաքը վերջին հազարամյակում եղել է Մանդարինի տարածքում, որի շնորհիվ էլ բարբառը բավականին ազդեցիկ է դարձել։ 14-րդ դարից սկսած մանդարինի մի տեսակ ծառայել է որպես ազգային լինգվա ֆրանկա։ 20-րդ դարի սկզբում ազգային լեզու է ընտրվել Պեկինի բարբառի վրա հիմնված մի ստանդարտ տեսակ՝ մանդարինի այլ բարբառներից վերցված տարրերով։ Ստանդարտ չինարենը ՉԺՀ-ի^[1] և Թայվանի^[2] պաշտոնական լեզուն է և Սինգապուրի չորս պաշտոնական լեզուներից մեկը։ Այն նաև ամենատարածված բարբառն է չինական սփյուռքի շրջանում։

Անվանում

Մանդարին բառը սկզբում նշանակել է Մին և Ցին կայսրությունների պաշտոնյա^[3][4]։ Քանի որ նրանց լեզուները փոխհասկանալի էին, այդ կայսրությունների պաշտոնյաները հաղորդակցվում էին՝ օգտագործելով Կոյնե լեզու, որը հիմնված էր հյուսիսային տարբեր բարբառների վրա։ Երբ ճիզվիտ միսիոներները 16-րդ դարում սովորեցին այս ընդհանուր լեզուն, նրանք այն կոչեցին մանդարին, որը գալիս է լեզվի չինարեն անվանումից՝ Guānhuà (官话/官話), որը նշանակում է «պաշտոնյաների լեզու»։

Առօրյա խոսքում մանդարինը վերաբերում է ստանդարտ չինարենին և ուղղակի անվանվում է «չինարեն»։ Ստանդարտ չինարենը հիմնված է մանդարինի մի հատուկ բարբառի վրա, որով խոսում են Պեկինում։ Այն փոքր-ինչ ձևափոխված է, քանի որ այլ բարբառներից կրել է բառպաշարական և շարահյուսական ազդեցություններ։

Այն նաև ծառայում է որպես մայրցամաքային Չինաստանի և Թայվանի դասավանդման լեզու։ Այն ՄԱԿ-ի վեց պաշտոնական լեզուներից մեկն է։ Չինախոսները լեզուն անվանում են հետևյալ ձևերով.

• Pǔtōnghuà (普通话/普通話, բառացիորեն՝ ընդհանուր լեզու) - մայրցամաքային Չինաստանում,
• Guóyǔ (國語, բառացիորեն՝ ազգային լեզու) - Թայվանում,
• Huáyǔ (华语/華語, բառացիորեն՝ հուա լեզու) - Սինգապուրում, Մալայզիայում, Ինդոնեզիայում և Ֆիլիպիններում։

Լեզվաբանության մեջ «մանդարին» տերմինը նշանակում է հյուսիսային և հարավարևմտյան Չինաստանում խոսվող բարբառներ, որոնք չինացի լեզվաբաններն անվանում են Guānhuà։ Մյուս տերմինը՝ Běifānghuà (北方话/北方話) կամ «հյուսիսային բարբառներ» ավելի քիչ է օգտագործվում չինացի լեզվաբանների շրջանում։ «Հին մանդարին» կամ «վաղ մանդարին» տերմինը լեզվաբաններն օգտագործում են՝ նկատի ունենալով Յուան արքայատոհմի հիշատակած հյուսիսային բարբառները։

Չինախոսները, ովքեր ակադեմիական լեզվաբաններ չեն, չեն տարբերում բարբառները, որոնցով նրանք խոսում են, որպես մանդարինի տարբերակներ։ Չինական սոցիալական կամ մշակութային դիսկուրսում բարբառները ավելի շատ տարբերում են՝ ըստ բնակության վայրի կամ էլ խոսողների մշակութային զանազանության։ Այսպիսով, բարբառները ստանում են տեղանուններին համապատասխան անվանումներ։

Պատմություն

Չինարենի հարյուրավոր ժամանակակից տարբերակներ զարգացել են հին չինարենի և միջին չինարենի տարբերակներից։ Ավանդաբար հայտնի են բարբառների յոթ խոշոր խմբեր։ Մանդարինից բացի մյուս վեց բարբառներն են՝ Վու, Գան և Սիանգ բարբառները Կենտրոնական Չինաստանում և Մին, Հակկա և Յուե բարբառները հարավարևելյան մասում։

Հին մանդարին

Հյուսիսային Սոնգի (959–1126) անկումից հետո և Հյուսիսային Չինաստանում Ցին (1115–1234) և Յուան արքայատոհմերի կառավարման ժամանակ Մեծ Չինական հարթավայրի բարբառների հիման վրա մայրաքաղաքի շուրջ զարգացավ ընդհանուր մի լեզու, որի անվանումը հին մանդարին է։ Գրականության առանձին ժանրեր, այդ թվում բանաստեղծությունները, դրաման և պատմվածքները, հիմնված էին այս լեզվի վրա։

Նոր չափածո գրականության հանգային սովորույթները կոդավորվում էին հանգերի բառարանում, որը կոչվում է Ճոնգյուան Ինյուն (1324)։ Արմատապես հեռանալով հանգային աղյուսակից, որը մի ավանդույթ էր, որ զարգացել էր նախորդ դարերի ընթացքում, այս բառարանը պարունակում է հին մանդարինի հնչյունաբանության մասին բավականին հարուստ տեղեկություն։ Մեկ այլ աղբյուր է Ֆագս-փա գիրը, որը հիմնված է Տիբեթական այբուբենի վրա, որն օգտագործվում էր որպես Մոնղոլական կայսրության մի քանի լեզուների, այդ թվում չինարենի գրային համակարգ։ Հանգերի բառարանները տարբերվում են որոշակի մանրուքներով, սակայն ընդհանուր առմամբ լավ պատկերացում են տալիս ժամանակակից չինարենի բարբառների առանձնահատկությունների մասին, ինչպիսիք են օրինակ՝ բառավերջի պայթական հնչյունների կորուստը և միջին չինարենի տոների վերակազմությունը։

Միջին չինարենում, բառասկզբի դադարները և կիսաշփական հնչյունները ցույց էին տալիս եռակողմանի հակադրություն խուլ շնչեղ, ձայեղ բաղաձայնների և ոչ շնչեղ խուլ դադարների միջև։ Կային չորս տոներ, որոնցից չորրորդը կամ զսպված տոնը բնորոշ էր պայթականներով ավարտվող բառերին։ Ձայնեզ բաղաձայններով սկսվող վանկերը արտասանվում էին ավելի ցածր տոնից։ Հետագայում չինարենի բարբառային խմբերում տոները վերակազմավորվել են տարբեր կերպով։

«Ճոնգյուան Ինյուն» բառարանը ցույց է տալիս մանդարինի չորս տոների համակարգը, որը արդյունք է կենտ տոնի տրոհման և զսպված տոնի կորստի։ Ձայնեղ պայթականները և կիսաշփական բաղաձայնները կենտ տոնում դարձել են խուլ շնչեղ բաղաձայններ, որը մանդարինի զարգացման մի մասն է։ Մանդարինը զարգացման ընթացքում ձեռք է բերել նաև բառավերջի «մ», որը նոր բարբառներում ի հայտ է եկել «ն» հնչյունի հետ միասին։

Ժամանակի տարբեր բարբառների գրականությունը պարզ ցույց է տալիս մանդարինի բառապաշարը և շարահյուսությունը։

Առանձին բարբառների գրականություն

Մինչև 20-րդ դարի սկիզբը գրական չինարենում զարգանում էր պաշտոնական գրականությունը, պոեզիան և գեղարվեստական գրականությունը։ Ժամանակի ընթացքում բազմաթիվ բարբառներ սկսեցին տարբերվել գրական չինարենից, որը համընդհանուր կրթության լեզուն էր։

Գրական լեզուն այդքան էլ հարմար չէր գրանցելու համար նյութեր, որոնք պետք է բանավոր ներկայացվեին, ինչպես օրինակ ներկայացումները։ Յուան արքայատոհմի ժամանակից սկսած՝ ներկայացումների, որոնցում պատմվում էր Չինաստանի Ռոբին Հուդերի մասին, Մին արքայատոհմի պատմվածքների շնորհիվ զարգացավ առանձին գրավոր չինարեն գրականություն (白话/白話 báihuà): Շատ դեպքերում այս գրավոր լեզուն արտացոլում էր մանդարինի տարբերակներ, և քանի որ արտասանական տարբերությունները չէին երևում գրավոր լեզվում, այս գրավոր լեզուն միավորիչ դեր խաղաց մանդարինով խոսող մարդկանց համար։

Zhongguo Guanhua (中國官話) կամ Միջին թագավորության ընդհանուր լեզու

Ուշ կայսրության կոյնե լեզուն

Ճոնգգուո գուանհուա-ն  (中國官話-Zhongguo Guanhua), որը թարգմանաբար նշանակում է Միջին թագավորության ընդհանուր լեզու, օգտագործել է վաղ չինարեն քերականության մի գրքի կարևոր տարրեր^[5]։

Մինչև 20-րդ դարի կեսերը, Չինաստանի հարավային մասում ապրող ժողովուրդը խոսում էր միայն իր տեղական բարբառով։ Որպես գործնական միջոց՝ Մին և Ցին արքայատոհմերի պաշտոնյաները շարունակում էին կայսրության կառավարումը՝ օգտագործելով մանդարինի բարբառների հիման վրա ստեղծված ընդհանուր մի լեզու, որը կոչվում էր գուանհուա (中國官話-Zhongguo Guanhua): Այս լեզվի իմացությունը պարտադիր էր պաշտոնյայի կարիերայի համար, սակայն պաշտոնապես այս կանոնը սահմանված չէր։

Պաշտոնյաների արտասանությունը տարբեր էր։ 1728 թվականին Յոնգճենգ կայսրը, անկարող լինելով հասկանալ Գուանդունից և Ֆուցիենից եկած պաշտոնյաների առոգանությունը, հրամանագիր է ստորագրել, ըստ որի՝ նահանգների կառավարիչները պետք է գտնեին ուսուցիչներ, ովքեր կարող էին սովորոցնել պաշտոնյաներին լեզվի ճիշտ արտասանություն։ Չնայած, որ Ճիշտ արտասանության ակադեմիաները (正音書院, Zhèngyīn Shūyuàn) երկար չգոյատևեցին, հրամանագրի շնորհիվ ստեղծվեցին գրքեր, որոնք ընդհանուր գիտելիքներ էին տալիս ճիշտ արտասանության մասին։

Այս ընդհանուր լեզուն, որով խոսում էին պաշտոնյաները և որի ճիշտ արտասանությունը այդքան կարևոր դեր ուներ, կոյնե լեզու էր, որը նման չէր որևէ առանձին բարբառի։ Այս լեզուն շարունակում էր մնալ ազդեցիկ մինչև այն ժամանակը, երբ մայրաքաղաքը 1421 թվականին տեղափոխվեց Պեկին, և այս լեզվի համար ի հայտ եկավ նոր հակառակորդ լեզու, որը ստանդարտ չինարենն էր^[6]։

Ստանդարտ չինարեն

Չինաստանի հանրապետության վաղ տարիներին Նոր մշակութային շարժման մտավորականները, այդ թվում Հու Շիշը և Չեն Դուսիուն, մեծ հաջողությամբ պայքարեցին այն բանի օգտին, որ որպես գրավոր լեզու գրական չինարենի փոխարեն օգտագործվի գրավոր բարբառային չինարենը, որը հիմնված էր հյուսիսային բարբառների վրա։ Դրան զուգահեռ մի այլ առաջնահերթություն էր ստանդարտ ազգային լեզվի սահմանումը (Guóyǔ 國語 կամ 国语 ): Հյուսիսային և հարավային բարբառների ներկայացուցիչների միջև շատ վիճաբանություններից հետո Ազգային լեզվի միավորման հանձնաժողովը վերջապես 1932 թվականին որպես պաշտոնական լեզու ընտրեց Պեկինի բարբառը։ Ժողովրդավարական հանրապետությունը, որը հիմնադրվեց 1949 թվականին, պահպանեց այս որոշումը և ընդհանուր լեզուն կոչեց փութոնգհուա (普通话-pǔtōnghuà ), որը թարգմանաբար նշանակում է «ընդհանուր լեզու»։ 1950-ական թվականների սկզբին չինախոսների մոտ 54%-ը հասկանում էր ընդհանուր լեզուն, իսկ 1984 թվականին արդեն բնակչության 91%- ը տիրապետում էր այդ լեզվին։

Ազգային լեզուն այժմ օգտագործվում է կրթության, լրատվության մեջ և պաշտոնական իրադարձությունների ժամանակ։

Մանդարինի ութ ենթախմբերը և Ցին չինարենը, որը, ըստ Չինաստանի լեզվական քարտեզի (1987) և շատ լեզվաբանների մանդարինի ենթատեսակ է

Աշխարհագրական բաժանում և բարբառներ

Հյուսիսային և հարավարևմտյան Չինաստանի Հան չինացիների մեծ մասը խոսում են մանդարինով։ Մեծ չինական հարթավայրը արգելք էր ներգաղթի համար, և դրա շնորհիվ Հյուսիսային Չինաստանի մի լայն հատվածում պահպանվել է լեզվական համատարրությունը։ Ի հակադրություն Հյուսիսային Չինաստանի՝ Հարավային Չինաստանի գետերն ու լեռները 6 հիմնական բարբառային խմբերի առաջացման պատճառ են դարձել։

Այդուհանդերձ, մանդարինով խոսող մարդկանց թիվը հասնում է մեկ միլիարդի, որը բնակչության ծանրակշիռ հատվածն է։ Արդյունքում՝ կան տարածաշրջանային տարբերություններ քերականության, արտասանության, բառապաշարի միջև, և մանդարինի տարբերակները փոխհասկանալի չեն։

Հյուսիսարևելյան Չինաստանի մեծ մասը, բացառությամբ Լիաոնինգի, մինչև 18-րդ դարը բնակեցված չի եղել Հան չինացիների կողմից, որի արդյունքում հյուսիսարևելյան մանդարինը շատ քիչ է տարբերվում Պեկինի բարբառից։ Այս տարածաշրջանի Մանչու ժողովուրդը այժմ բացառապես խոսում է այս բարբառներով։ Հյուսիսարևմտյան Չինաստանի սահմանամերձ տարածքը այդ նույն ժամանակահատվածում գաղութացվել է մանդարին բարբառով խոսողների կողմից, և այդտեղ ապրող մարդկան բարբառը խիստ նման է մանդարինի տարածման հիմնական շրջանի բարբառին։ Հարավ-արևմուտքը ավելի վաղ է բնակեցված եղել, բայց 13-րդ դարում անհասկանալի պատճառներով բնակչության թիվը կտրուկ նվազել է և չի վերականգնվել մինչև 17-րդ դարը։ Այս շրջանի բարբառներն այժմ համեմատաբար միանման են։ Սակայն, Պեկինին մոտ գտնվող երկարամյա քաղաքները, ինչպիսիք են օրինակ Տյանցզինը, Բաոդինը, Շենյանը և Դալյանը, ունեն բավականին տարբեր բարբառներ։

Դասակարգում

Չինարենի բարբառների դասակարգման խնդիրը առաջ է եկել 20-րդ դարում։ Վաղ շրջանում դրանք դասակարգվում էին ըստ նահանգների սահմանների կամ էլ աշխարհագրական առանձնահատկությունների։ 1936 թվականին Վանգ Լին ստեղծեց առաջին դասակարգումը՝ ըստ հնչյունաբանական չափանիշների։ Նրա ստեղծած մանդարինի խումբը ներառում էր Հյուսիսային և Հարավարևելյան Չինաստանի բարբառները, ինչպես նաև Հունանի և Ցզյանսիի բարբառները։ 1937 թվականին Լի Ֆան-Կուեիի դասակարգումը առանձնացնում էր վերջին երկու խմբերը որպես Սիան և Գան, մինչդեռ մանդարինի մնացած բարբառները՝ հյուսիսային, Ստորին Յանցզիի և հարավարևմտյան մանդարինի խմբերի։ Ամենաընդունվածը 1960 թվականին Յուան Ցիահուայի դասակարգումն է 7 խմբերով, որոնք են՝ հյուսիսային, հյուսիսարևմտյան, հարավարևմտյան և Ցիան-Հուաի ենթախմբերը և առանձին Սիան և Գան խմբերը։

Յուանի դասակարգած մանդարինի 4 ենթախմբերից ամենատարբերը հյուսիսարևմտյան բարբառներն են, մասնավորապես Շանսի նահանգում։ Լեզվաբան Լի Ռոնգը առաջարկեց, որ Շանսիի և հարևան տարածքների հյուսիսարևմտյան բարբառները, որ պահպանել են Միջին չինարենի զսպված տոնի հագագային դադարը, փոխարինեն Ցին բարբառային խմբին՝ որպես առանձին մեծ խումբ։ Նա 1987 թվականին հրատարակած իր «Չինաստանի լեզվական քարտեզ»-ի մեջ օգտագործել է հենց այս դասակարգումը։ Շատ այլ լեզվաբաններ այս բարբառներն ընդգրկում են մանդարին բարբառային խմբի մեջ՝ նշելով, որ Ստորին Յանցզիի բարբառները նույնպես պահպանել են նշված առանձնահատկությունը։

Մանդարինի շրջանի հարավային սահմանը՝ կենտրոնական Վու, Գան և Սիան խմբերով, թույլ է սահմանված, քանի որ կրել է հյուսիսային առանձնահատկությունների ազդեցությունը։ Խմբերը ըստ սահմանների առանձնացնելու դեպքում առաջանում են դժվարություններ տարածաշրջանների առանձնահատկությունները միախառնվում են, և դժվարանում է դրանք տարբերելու գործընթացը։

Հնչյունաբանություն

Վանկերը բաղկացած են առավելագույնը սկսվող բաղաձայնից, կիսաձայնավորից, ձայնավորից, վերջավորությունից և տոնից։ Ոչ բոլոր վանկերը, որոնք կառուցված են այս ձևաչափին համապատասխան, գոյություն ունեն մանդարինում, քանի որ լեզվում կան կանոններ, որոնց համաձայն մի հնչյունը մյուսի հետ չի կարող գործածվել։

Սկզբնատառեր

	Շրթնային	Ապիկալ	Ռետրոֆլեքս	քմային	հետնալեզվային
Պայթական	/p/ ⟨b⟩	/t/ ⟨d⟩			/k/ ⟨g⟩
	/pʰ/ ⟨p⟩	/tʰ/ ⟨t⟩			/kʰ/ ⟨k⟩
Ռնգային	/m/ ⟨m⟩	/n/ ⟨n⟩			/ŋ/
Կիսաշփական		/t͡s/ ⟨z⟩	/ʈ͡ʂ/ ⟨zh⟩	/t͡ɕ/ ⟨j⟩
		/t͡sʰ/ ⟨c⟩	/ʈ͡ʂʰ/ ⟨ch⟩	/t͡ɕʰ/ ⟨q⟩
Շփական	/f/ ⟨f⟩	/s/ ⟨s⟩	/ʂ/ ⟨sh⟩	/ɕ/ ⟨x⟩	/x/ ⟨h⟩
Սոնորային	/w/	/l/ ⟨l⟩	/ɻ ~ ʐ/ ⟨r⟩	/j/

Վերջավորություններ

Մանդարինի բարբառների մեծ մասը ունեն 3 կիսաձայներ՝ /j/, /w/ և /ɥ/: Միջին /w/-ն որոշ տեղերում ընկնում է ապիկալ բաղաձայնից հետո։ Հարավարևմտյան մանդարինում կա /tei/ (աջ) բառը, այնինչ ստանդարտ լեզվում այն դառնում է dui /twei/:

Մանդարինի բարբառներում կան քիչ թվով ձայնավորներ։ Վանկային շփական բաղաձայնները, ինչպես օրինակ zi -ն և zhi -ն հաճախ են հանդիպում մանդարինի բարբառներում։ Միջին չինարենի /j/ և /w/-ն պահպանվել են մանդարինում՝ զիջելով մի քանի երկհնչյունների և եռահնչյունների՝ ի հակադրություն այլ բարբառային խմբերում հանդիպող միահնչյուններին։

Մանդարինի տարբեր բարբառներում միջին չինարենի վերջնական դադարները ենթարկվել են որոշ զարգացումների։ Ստորին Յանցզիի և հյուսիսարևմտյան բարբառներում դրանք դարձել են հագագային դադար։ Ուրիշ բարբառներում դրանք անհետացել են՝ ձայնավորի վրա թողնելով տարբեր ազդեցություններ։ Արդյունքում՝ Պեկինի մանդարինը և հյուսիսարևելյան մանդարինը ենթարկվել են ավելի շատ ձայնավորների միաձուլման քան մանդարինի այլ տարբերակները։ Օրինակ.

Հիերոգլիֆ	Նշանակություն	Ստանդարտ (Պեկինի)		Պեկինի Խոսակցական	Ցզինան	Սիան (Կենտրոնական հարթավայրեր)	Չենդու (հարավարևմտյան)	Յանցզոու (Ստորին Յանցզի)	Միջին չինարեն
		Փինյին	ՄՀԱ
课	դաս	kè	kʰɤ	kʰɤ	kʰə	kʰuo	kʰo	kʰo	kʰɑ
客	հյուր			tɕʰiɛ	kʰei	kʰei	kʰe	kʰəʔ	kʰɰak
果	միրգ	guǒ	kwɔ	kwɔ	kwə	kwo	ko	ko	kwɑ
国	երկիր	guó				kwe	kwe	kɔʔ	kwək

Ծանոթագրություններ

1. «Law of the People's Republic of China on the Standard Spoken and Written Chinese Language (Order of the President No.37)». Chinese Government. 2000 թ․ հոկտեմբերի 31. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 24-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 28-ին. «For purposes of this Law, the standard spoken and written Chinese language means Putonghua (a common speech with pronunciation based on the Beijing dialect) and the standardized Chinese characters.»
2. «ROC Vital Information». Ministry of Foreign Affairs, Republic of China (Taiwan). 2014 թ․ դեկտեմբերի 31. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 28-ին.
3. China in the Sixteenth Century: The Journals of Mathew Ricci.
4. "mandarin", Shorter Oxford English Dictionary. Vol. 1 (6th ed.). Oxford University Press. 2007. ISBN 978-0-19-920687-2.
5. Fourmont, Etienne (1742). Linguae Sinarum Mandarinicae hieroglyphicae grammatica duplex, latinè, & cum characteribus Sinensium.
6. Morrison, Robert (1815). A dictionary of the Chinese language: in three parts, Volume 1. P.P. Thoms. էջ x. OCLC 680482801.

Մեդիա ֆայլեր

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Մանդարին (լեզու) կատեգորիայում։