Ընկույզ

Շագանակներ

Սովորական ընկույզներ

Ընկույզ, որոշ բույսերի, առավելապես ծառերի կամ թփերի պտուղ՝ հիմնականում ուտելու համար պիտանի միջուկով և կարծր կեղևով։ Բույսերը, որոնց պտուղները կոչվում են ընկույզներ, ավելի ճշգրիտ են բնորոշվում այն բանից, թե ինչ տեսանկյունից են դրանք քննարկվում։

Բուսաբանության մեջ գոյություն ունի երկու բնորոշում.

• Ընկույզ ( պտղի տեսակ է, լատիներեն՝ nux) ՝ չոր չբացվող սինկարպ ստորին պտուղ փայտե միաշաքիլով (օրինակ պնդուկենին), ինչի ներսում տեղադրված է մեկ (հազվադեպ երկու) ազատ տեղաբաշխված սերմ։ Ընկույզը շրջապատված է մեկ կամ ավելի ծաղկակոթի տերևներով, որոնք էլ կազմում են փաթաթան։ Այդպիսի պտուղ է, որպես օրինակ կաղինը կամ պնդուկը։ Ինչպես և մյուս պտուղները, ընկույզները կարող են օգտագործվել մարդու սննդի մեջ և խթանել տարածվածությանը (օրինակ, կոկոսյան ընկույզը կարող է ծլել հոսող գետում եռամսյա ուղևորությունից հետո)։
• Ընկույզ՝ ընկուզազգիների (Juglandaceae) ներկայացուցիչ։ Այդ հասկացության մեջ մտնում է և ընկույզի (Juglans, օրինակ ընկուզենին) և հաճարենիների (Fagales) ներկայացուցիչները։ Ընդ որում ընկուզազգիների ընտանիքի պտուղը չի հանդիսանում ընկույզ առաջին իմաստով, դա կորիզապտուղ է ( ավելի ճիշտ՝ ստորին կորիզապտուղ)․ կորիզը և նրա մեջ գտնված սերմը սխալմամբ անվանում են ընկույզ։ Ընկույզի բնափայտը արժեքավոր է, և նրա տարբեր կոմպոնենտները կարող են օգտագործվել դեղամիջոցների պատրասման մեջ։

Մյուս «ընկույզները» բուսաբանների տեսակետով չեն հանդիսանում իսկական ընկույզ կամ էլ պարզապես սխալմամբ կոչվում են ընկույզ։ Օրինակ գետնանուշը հանդիսանում է լոբազգինների խոտաբույս^[1]։

• Խոհարարություն մեջ և հաճախ սովորական առօրյայում ընկույզ կոչվածը համարվում է այն ամենը, ինչն ունի ուտելի միջուկ՝ պատված կեղևով (փափուկ կամ կարծր)։ Ընկույզներից կարելի է մուրաբա պատրաստել, հրուշակեղեն (տորթ, հալվա, կարկանդակներ), օգտագործել որպես աղցանների հավելում^[2]։
• Գյուղական համայնքում այդպիսի պտուղներով բույսերը կոչում են ընկուզապտղային կուլտուրաներ։ Բացի ընկույզներից, բուսաբանական իմաստով ընկույզների թվին են պատկանում նաև մայրեկաղին, կոկոսյան ընկույզը և այլն։

Ընկուզենու միջուկը նման է ուղեղին և դրա պատճառով Բաբելոնում նրանց օգտագործումը արգելվել է (համաձայն Հերոդոտոսի, քրմերը համարում էին, որ ուտելով այդ ընկույզները մարդը կարող է արագ իմաստանալ)։ Պլատոնը «Ատլանտիդայի մասին երկխոսությունում» ասում է, որ այդ ընկույզները մտածում են և թաքնվում են և տեղափոխվում են նրանց հավաքողներից, իսկ Հեդին Սվենը՝ շվեդական ճանապարհորդը, պնդում էր, որ պոկած անհաս ընկույզները լացում և ծվծվում են^[2]։. Խորհարարական գործիքը, որի միջոցով ջարդում են ընկույզները կոչվում է «ճրթան», «ճրթճրթան»։

Ընկույզների տեսակներ

Հաճարենիների կարգի բույսերի պտուղներ (Fagales)

Ոչ բոլոր ընկույզներն են վերաբերում այդ կարգին։ Ուտելի պտուղներն են համարվում այդ կարգից հետևյալները.

• Ընկուզազգի ընտանիք (Juglandaceae)
  • Ընկուզենի սովորական (Juglans regia)
  • Ընկուզենի սև (Juglans nigra)
  • Ընկուզենի մանջուրական (Juglans mandshurica),
  • Ընկուզենի մոխրագույն (Juglans cinerea),
  • Կարիա Պեկան (Պեկան ընկույզ, կարիա, գիկորի) (Carya illinoensis)
  • Դառը ընկուզենի (Hicoria minima)
• Կեչազգիների ընտանիք (Betulaceae)՝ պտուղները հանդիսանում են իսկական ընկույզներ, պտղի տեսակը նկատի ունենալով։
  • Անտառի ընկույզ (ծառեր՝ Տկողին կամ Տխլենի (Corylus avellana))
  • Արջընկույզ, արջի Տխլենի կամ արջի ընկույզ (ծառ՝ Տխլենի ծառանման (Corylus colurna))
  • Տխլենի կամ Լոմբարդյան ընկույզ (ծառ՝ Տխլենի հսկա (Corylus maxima))
• Հաճարազգիների ընտանիք (Fagaceae)
  • Շագանակ (Castanea sativa)
  • Հաճարենու ընկույզ կամ չինարիկ (Fagus)
  • Խոզակաղին կամ կաղին (Quercus )

Ընկույզներ այլ կարգերից

Պտուղներ, որոնք սովորաբար անվանվում են ընկույզ, սակայն գիտական իմաստով ընկույզ չեն հանդիսանում.

Կորիզավոր և անկորիզ նուշ

• Վարդազգիների ընտանիք (Rosaceae)
  • Նուշ (Amygdalus communis)
• Կնյունազգիների ընտանիք (Cyperaceae)
  • Կատվանուշ (Cyperus esculentus)
• Աղտորազգիների ընտանիք (Anacardiaceae)
  • Կեշյու (Հնդկական ընկույզ, կաժու, ակաժու, անակարդիում արևմտյան (Anacardium occidentale)
  • Խնկենի, պիստակենի, խնկածառ (Pistacia)
• Արենախոտազգիների ընտանիք (Lythraceae)
  • Ջրընկույզ, փնջակոկոռ, ջրաշագանակ (Trapa natans)
• Թիթեռնածաղկավորների ընտանիք (Leguminosae)
  • Գետնանուշ, գետնընկույզ, չինական ընկույզ (Arachis )
  • Շամբալա, հացհամեմ, հունական խոտ (Trigonella foenum-graecum)
• Լեցիտիսազգի ընտանիք (կապկի զամբյուղ) (Lecythidaceae)
  • Բրազիլիական ընկույզ, բերտոլետիա (Bertholletia excelsa)
  • Լեցիտիս, Դրախտընկույզ (Lecythis)

Մակադամիայի ընկույզը

• Պրոտեյազգի ընտանիք (Proteaceae)
  • Մակադամիա, ավստրալիական ընկույզ կամ կինդալ (Macadamia )
  • Անդապոպոք, ավելանյան կամ չիլիական անտառային ընկույզ (Gevuina) (ծառ՝ չիլիական պնդուկ)
• Բուրզերազգի ընտանիք (Burseraceae)
  • Ֆիլիպինյան կանարիում, պիլի ընկույզներ (Canarium ovatum)
• Կոմբրետազգի ընտանիք (Combretaceae)
  • Արևադարձային նուշ (Terminalia spp)
• Փիփերթազգի ընտանիք (Malvaceae)
  • Մալաբարյան շագանակ (Pachira aquatica)
• Էուֆորբազգի ընտանիք (Euphorbiaceae)
  • Մոնգոնգո (Ricinodendron rautanenii)
• Արմավենիների ընտանիք (Arecaceae կամ Palmae)
  • Կոկոսյան արմավենի — (Cocos nucifera)
  • Սեյշելյան արմավենի կամ Լոդոիցեա (Lodoicea maldivica)
• Սոճազգիների ընտանիք (Pinaceae)
  • Մայրի ընկույզներ (Pinus sibirica)
  • Սոճի իտալական կամ Սոճի պինիա (Pinus pinea)

Ընկույզները իբրև սննդամթերք

Ձախ կողմում ընկույզը կճեպով, աջ՝ կճեպահան եղած վիճակով:

Որոշ հետազոտությունների համաձայն՝ այն մարդկանց մոտ, որոնք մշտապես օգտագործում են ընկույզներ, կորոնար անբավարարությամբ հիվանդանալու ռիսկը նվազում է^[3]։ Առաջին հետազոտությունը, որը ցույց տվեց այդ հնարավոր կապը, կատարվել է 1993 թվականին^[4]։ Այդ ժամանակից ի վեր բազմաթիվ կլինիկական փորձարկումները ցույց են տվել, որ որոշ ընկույզներ սննդում սպառելով (ինչպես, օրինակ, նուշը և ընկույզը)՝ կարելի է նվազեցնել խոլեսթերինի կոնցենտրացիան արյան մեջ։ Ընկույզներում հայտնաբերվել է մի քանի նյութեր, որոնք դրական են ազդում սրտի աշխատանքի վրա, սակայն ամենակարևոր հայտնաբերված նյութն է համարվում ճարպային թթու Օմեգա 3-ը, որը պատասխանատու է արյան մեջ ճարպերի պրիֆիլի բարելավմանը^[5]։ Ընկույզները, որպես կանոն, ունեն շատ ցածր գլիկեմիկ ինդեքս^[6] և այդ պատճառով նրանց խորհուրդ են տալիս ներառել այն մարդկանց սննդակարգերում, որոնք տառապում են օրինակ շաքարային դիաբետով^[7]։ Մեկ հետազոտություն ցույց է տվել, որ մարդիկ, որոնք պարբերաբար ընկույզներ են օգտագործում, ապրում են միջինը 2-3 տարի ավել նրանցից, որոնք դա չեն անում^[8]։ Սակայն տվյալ դեպքում հնարավոր է լրացուցիչ գործոնների միջամտություն, օրինակ, հնարավոր է մարդիկ, որոնց սննդի մեջ ավելի շատ ընկուզեղեն է առկա, ավելի քիչ թվով դատարկ կալորիաներ են ընդունում^[9]։

Ընկույզների բաղադրության մեջ մտնում են անփոխարինելի ճարպաթթուներ, լինոլենաթթու և լինոլաթթու։ Հիմնականում ընկույզները իրենց մեջ ներառում են չհագեցած ճարպաթթուներ, այդ թվում և մոնոչհագեցած ճարպաթթուներ։ Ամինաթթուներից, որոնք ստացվում են ընկույզներից, առանձնանում է արգինինը, որը մասնակցում է զարկերակային անոթների առաձգականության պահպանման գործին (ինչը նվազեցնում է աթերոսկլերոզի ռիսկը)^[10]։ Շատ ընկույզներ E և B2 վիտամինների աղբյուր են հանդիսանում։ Դրանք հարուստ են նաև սպիտակուցներով, ֆոլատներով, մանրաթելերով և հանքանյութերով, ինչպիսիք են՝ մագնեզիումը, ֆոսֆորը, կալցիումը, պղինձը և սելենը^[11]։

Հակաօքսիդանտնետի կոնցենտրացիան հում ընկուզենու մեջ կրկնակի գերազանցում է նրանց կոնցենտրացիան այլ ընկույզներում^[12]։

Տեսությունը՝ հակաօքսիդանտնետի օգտակարության մասին, վերջերս ենթարկվել է էական փոփոխությունների, և որոշ կլինիկական փորձարկումները ցույց են տվել որ չափից ավելի հակաօքսիդանտների սպառման հետևանքով առողջությանը վնաս է հասցվում^[13][14]։

Բարձր սննդային արժեք ունենալու հատկության շնորհիվ, փորձեր էր կատարվում ստեղծել ընկույզների ավելի բերքառատ սորտեր, որոնք ավելի բարձր սննդարար նյութերի կոնցենտրացիա կպարունակեն (հիմնականում, ամինաթթուներ)^[15]։

Սննդարար նյութերի աղյուսակ[16] (Սննդային արժեքը 100 գ)

Ընկույզ Տիզենի Նշենի Գետնանուշ Կեշյու Սիսեռ Մակադամիա Շագանակ Պիստակ Կոկոսյան ընկույզ Էներգիական արժեք, kkal 654 628 575 567 553 364 718 245 562 354 Հիմնական բաղադրիչներ, % Սպիտակուցներ 15.23 14.95 21.22 25.8 18.22 19.3 7.91 3.17 20.27 3.33 Ճարպեր 65.21 60.75 49.42 49.24 43.85 6.04 75.77 2.2 45.39 33.49 Հագեցված ճարպէր 6.126 4.464 3.731 6.834 7.783 0.626 12.061 0.414 5.556 29.698 Մոնոչհագեցած Ճարպեր 8.933 45.652 30.889 24.429 23.797 1.358 58.877 0.759 23.82 1.425 Պոլիչհագեցած Ճարպեր 47.174 7.92 12.07 15.559 7.845 2.694 1.502 0.869 13.744 0.366 Խոլեսթերին 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Ածխաջրեր 13.71 16.7 21.67 16.13 30.19 60.65 13.82 52.96 27.51 15.23 Շաքար 2.61 4.34 3.89 3.97 5.91 10.7 4.57 10.6 7.66 6.23 Սննդային մանրաթել 6.7 9.7 12.2 8.5 3.3 17.4 8.6 5.1 10.3 9 Ջուր 4.07 5.31 4.7 6.5 5.2 11.53 1.36 40.48 3.91 46.99 Մոխիր 1.78 2.29 2.99 2.33 2.54 2.48 1.14 1.2 2.91 0.97 Վիտամիններ, մգ Վիտամին A 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 α-կարոտին 0 0.003 0 0 0 0 0 0 0 0 β-կարոտին 0.012 0.011 0.001 0 0 0.04 - 0.014 0.249 0 Վիտամին B1 0.341 0.643 0.211 0.64 0.423 0.477 1.195 0.243 0.87 0.066 Վիտամին B2 0.15 0.113 1.014 0.135 0.058 0.212 0.162 0.175 0.16 0.02 Վիտամին B3 1.125 1.8 3.385 12.066 1.062 1.541 2.473 1.342 1.3 2.54 Վիտամին B4 39.2 45.6 52.1 52.5 - 95.2 - 1.5 - 12.1 Վիտամին B5 0.57 0.918 0.469 1.767 0.864 1.588 0.758 0.554 0.52 0.3 Վիտամին B6 0.537 0.563 0.143 0.348 0.417 0.535 0.275 0.497 1.7 0.054 Վիտամին B9 0.098 0.113 0.050 0.24 0.025 0.557 0.011 0.07 0.051 0.026 Վիտամին B12 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Վիտամին C 1.3 6.3 0 0 0.5 4 1.2 26 5.6 3.3 Վիտամին D 0 0 0 0 0 0 0 0 0.0008 0 Վիտամին E 0.7 15.03 26.22 8.33 0.9 0.82 0.54 0.5 0 0.24 Վիտամին K 0.0027 0.0142 0 0 0.0341 0.009 - 0.0078 0 0.0002 Լիկոպին 0 0 0 0 0 0 - 0 1.405 0 Միներալներ, մգ Կալցիում, Ca 98 114 264 92 37 105 85 29 105 14 Երկաթ, Fe 2.91 4.7 3.72 4.58 6.68 6.24 3.69 0.91 3.92 2.43 Մագնեզիում, Mg 158 163 268 168 292 115 130 33 121 32 Ֆոսֆոր, P 346 290 484 376 593 366 188 107 490 113 Կալիում, K 441 680 705 705 660 875 368 592 1025 356 Նատրիում, Na 2 0 1 18 12 24 5 2 1 20 Ցինկ, Zn 3.09 2.45 3.08 3.27 5.78 3.43 1.30 0.57 2.2 1.1 Պղինձ, Cu 1.586 1.725 0.996 1.144 2.195 0.847 0.756 0.507 1.3 0.435 Մանգան, Mn 3.414 6.175 2.285 1.934 1.655 2.204 4.131 1.18 1.2 1.5 Սելեն, Se 0.0049 0.0024 0.0025 0.0072 0.0199 0.0082 0.0036 0.0012 0.007 0.0101 Ամինաթթուներ, մգ Տրիպտոֆան 170 193 214 250 287 185 67 35 271 39 Թրեոնին 596 497 598 883 688 716 370 113 667 121 Իզոլեյցին 625 545 702 907 789 828 314 125 893 131 Լեյցին 1170 1063 1488 1672 1472 1374 602 188 1542 247 Լիզին 424 420 580 926 928 1291 18 188 1142 147 Մեթիոնին 236 221 151 317 362 253 23 75 335 62 Ցիստեին 208 277 189 331 393 259 6 101 355 66 Ֆենիլալանին 711 663 1120 1337 951 1034 665 134 1054 169 Թիրոզին 406 362 452 1049 508 479 511 88 412 103 Վալին 753 701 817 1082 1094 809 363 178 1230 202 Արգինին 2278 2211 2446 3085 2123 1819 1402 227 2012 546 Հիստիդին 391 432 557 652 456 531 195 88 503 77 Ալանին 696 730 1027 1025 837 828 388 212 914 170 Ասպարգին 1829 1679 2911 3146 1795 2270 1099 549 1803 325 Գլուտամինաթթու 2816 3710 6810 5390 4506 3375 2267 410 3790 761 Գլիցին 816 724 1469 1554 937 803 454 164 946 158 Պրոլին 706 561 1032 1138 812 797 468 167 805 138 Սերին 934 735 948 1271 1079 973 419 159 1216 172

Ընկույզը իբրև ալերգեն

Ընկույզները պատկանում են ալերգենավտանգ բույսերի խմբին^[17][18]։ Ամենաալերգիկ ընկույզներն են՝ ընկուզենին, գետնանուշը, շագանակն ու նուշը^[19]։ Մեկ հետազոտություն՝ 32 մահվան ելքով բազայի վրա, որոնց մեջ բավականին շատ տվյալներ կային ալերգենի ներկայության հաստատման համար, ցույց է տվել հետևյալը. № 1 խմբում 21 մահվան ելքից՝ 14 (67 %) մարդ մահացել էին գետնանուշից ալերգիայից և 7(33 %) մարդ ընկույզից։ № 2 խմբում 11 մահվան ելքից՝ 6 (55 %) մարդ մահացել էին գետնանուշի ալերգիայից, 3 (27 %) մարդ ընկույզից, 1 (9 %) ՝ կաթից և, 1 (9 %) ՝ ձկանից^[20]։

Խոհարարության մեջ

Կան հիմքեր ենթադրելու, որ ընկույզները սննդի կարևոր բաղադրիչն էին հանդիսանում արդեն իսկ նախնադարյան մարդկանց մոտ։ Հայտնաբերվել են յոթ տեսակի ուտելի ընկույզների և գործիքների մնացորդներ, որոնք նույնականացվել են որպես ընկուզաջարդիչներ, որոնք թվագրվել են Պլեյստոցենյան ժամանակաշրջանին՝ 780 000 տարեկան։ Հայտնաբերված ընկույզները՝ նուշ, էվրիալա երկյուղալի, խոզակաղին, պիստակ և շագանակ^[21]։ Aesculus californica ընկույզը կիրառվում էր Կալիֆորնիայի հնդիկների կողմից սննդի մեջ սովի ժամանակաշրջանում, սակայն դրա օգտագործումը պահանջում էր որոշակի հմտություններ, քանի որ այս ընկույզի մեջ առկա են թույնավոր բաղադրամասեր։ Ժամանակակից խոհանոցում ընկույզները օգտագործվում են հում կամ շիկացրած տեսքով։ Շիկացրած ընկույզները և շագանակները կարող են ինքնուրույն ուտեստներ լինել, բայց ընկույզների հիմնական կիրառումը խոհարարության և հրուշակեղենի գործում՝ ուտեստին ընկույզի բնորոշ համը հաղորդելն է։ Մշկընկույզը հանդիսանում է համեմունքների կարևորագույն աղբյուրներից մեկը^[22]։ Մշկընկույզի բուժիչ հատկությունները նկարագրել է անգամ Ավիցենը իր «Կանոն բժշկության» գրքում։

Հետաքրքիր փաստեր

• Ամենամեծ պտուղը, որը կրում է ընկույզ անվանումը, սեյշելյան արմավենու պտուղն է՝ «սեյշելյան ընկույզը»։ Այս ընկույզի քաշը հասնում է 30 կգ^[23], իսկ հասունացման ժամանակահատվածը՝ 10 տարի է։
• Աֆրիկյան երաժշտական գործիք՝ ախոկո պատրաստված է ընկույզներից, որոնք կապված են փայտե ձողին։
• Ավստրալիական ընկույզ մակադամիան, որը ծառայել է տեղական բնիկների երբեմնի կարևոր սննդի աղբյուր, այժմ համարվում է դելիկատես և աշխարհում զբաղեցնում է առաջին տեղը իր գնային արժեքով (մոտ 30 դոլար 1 կգ-ի համար)։ Մակադամիայի ընդհանուր բերքատվությունը կազմում է շուրջ 40 հազար տոննա։ Բացի Ավստրալիայից,մակադամիան մշակվում է Բրազիլիայում, ՀԱՀ-ում և ԱՄՆ-ում (հարավային նահանգներում և Հավայան կղզիներում)։

Ծանոթագրություններ

1. М. Аксёнова и др. Бобовые // Энциклопедия для детей. Биология. — 7-е изд. — М.: Мир энциклопедий Аванта+, Астрель, 2010. — С. 319. — 589 с. — ISBN 9785989862658
2. М. Аксёнова и др. Кактусы // Энциклопедия для детей. Биология. — 7-е изд. — М.: Мир энциклопедий Аванта+, Астрель, 2010. — С. 289. — 589 с. — ISBN 9785989862658
3. Kelly JH., Sabaté J. (2006). «Nuts and coronary heart disease: an epidemiological perspective». Br J Nutr. 96: S61–S67. doi:10.1017/BJN20061865. PMID 17125535.
4. Sabaté J.; և այլք: (1993). «Effects of walnuts on serum lipid levels and blood pressure in normal men». Engl J Med. 328 (9): 603–607. doi:10.1056/NEJM199303043280902. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |author= (օգնություն)
5. Rajaram S. et al. Walnuts and fatty fish influence different serum lipid fractions in normal to mildly hyperlipidemic individuals: a randomized controlled study. // Am J Clin Nutr. — 2009. — Vol. 89. — H. 1657S—1663S.
6. Mendosa D. (2002). «Revised International Table of Glycemic Index (GI) and Glycemic Load (GL) Values». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 28-ին. Վերցված է 2007 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
7. Josse AR.; և այլք: (2007). «Almonds and postprandial glycemia — a dose response study». Metabolism. 56 (3): 400–404. doi:10.1016/j.metabol.2006.10.024. PMID 17292730. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |author= (օգնություն)
8. Fraser GE., Shavlik DJ. (2001). «Ten years of life: Is it a matter of choice?». Arch Int Med. 161 (13): 1645–1652. doi:10.1001/archinte.161.13.1645. PMID 11434797.
9. ABC News: The Places Where People Live Longest. Retrieved January 18, 2007.
10. «Eating Nuts: A Healthy Way to Lower Cholesterol». CholesterolAdvice.net. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 28-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 29-ին.
11. Kris-Etherton PM.; և այլք: (1999). «Nuts and their bioactive constituents: effects on serum lipids and other factors that affect disease risk». Am J Clin Nutr. 70 (3 Suppl): 504S–511S. PMID 10479223. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |author= (օգնություն)
12. «Walnuts are the healthiest nut, say scientists». BBC News. 2011 թ․ մարտի 27. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 28-ին.
13. Baillie J.K.; և այլք: (2009). «Oral antioxidant supplementation does not prevent acute mountain sickness: double blind, randomized placebo-controlled trial». QJM. 102 (5)): 341–348. doi:10.1093/qjmed/hcp026. PMID 19273551. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |author= (օգնություն)
14. Bjelakovic G.; և այլք: (2007). «Mortality in randomized trials of antioxidant supplements for primary and secondary prevention: systematic review and meta-analysis». JAMA. 297 (8): 842–857. doi:10.1001/jama.297.8.842. PMID 17327526. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |author= (օգնություն)
15. Sharma N. D.; և այլք: (1985). «Fatty acid and amino acid composition of groundnut mutants». Plant Foods for Human Nutrition. 35 (1): 3–8. doi:10.1007/BF01092011. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |author= (օգնություն)
16. «USDA Nutrient Database». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 29-ին.
17. Аллергены окружающей среды
18. «Common Food Allergens». Food Allergy & Anaphylaxis Network. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 24-ին.
19. Что такое аллергия?.
20. Allan Bock S., Muñoz-Furlong Anne, Sampson Hugh A. (2001). «Fatalities due to anaphylactic reactions to foods». The Journal of Allergy and Clinical Immunology. 107 (1): 191–193. doi:10.1067/mai.2001.112031.
21. «Remains of seven types of edible nuts and nutcrackers found at 780,000-year-old archaeological site». Scienceblog.com. 2002 թ․ փետրվար. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 28-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 13-ին.
22. Сокольский И. Пряности и мировая история. // Наука и жизнь : журнал. — № 3. — 2008. — С. 122—124.
23. «Arkive: Lodoicea maldivica». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 29-ին.