Էստոներեն

Էստոներեն eesti keel ([ˈeːsti ˈkeːl])
Տեսակ	բնական լեզու, մակրոլեզու և կենդանի լեզու
Ենթադաս	մերձբալթա-ֆիննական լեզուներ[1] և ուրալյան լեզուներ[1]
Երկրներ	Էստոնիա  Գերմանիա  Ֆինլանդիա  Ռուսաստան
Շրջաններ	Հյուսիսային Եվրոպա
Պաշտոնական կարգավիճակ	Էստոնիա
Խոսողների քանակ	1 251 770 մարդ (2012)[2]
Վերահսկող կազմակերպություն	Էստոնիայի լեզվի ինստիտուտ
Լեզվակիրների թիվը	1.1 միլիոն [1].
Դասակարգում	Ուրալյան ընտանիք Ուգրո-ֆիննական ճյուղ
Գրերի համակարգ	Լատինական այբուբեն
IETF	et
ԳՕՍՏ 7.75–97	эст 850
ISO 639-1	et
ISO 639-2	est
ISO 639-3	est
Estonian language Վիքիպահեստում

Էստոներենը (էստ․՝ eesti keel) պատկանում է ուրալյան լեզուների ուգրո-ֆիննական լեզվաընտանիք մերձբալթաֆիննական ճյուղին։ Էստոներենը Էստոնիայում և Եվրամիության պաշտոնական լեզու է։ Էստոներենով խոսում են աշխարհում 1 միլիոն հարյուր հազար մարդ։ Գրային համակարգը հիմնված է լատինական այբուբենի վրա։

Լեզվի կոդը՝ et կամ est է (ըստ ISO 639-ի)։

Գրություն

Հիմնական հոդված՝ Էստոներենի այբուբեն

Էստոնական այբուբեն

A a	B b	C c	D d	E e	F f	G g	H h
I i	J j	K k	L l	M m	N n	O o	P p
Q q	R r	S s	Š š	Z z	Ž ž	T t	U u
V v	W w	Õ õ	Ä ä	Ö ö	Ü ü	X x	Y y

Ֆիններենի նման էստոներենում ևս օգտագործվում է լատինական այբուբենը՝ որպես սեփական այբուբենի հիմք, որին ավելացրել են ä, ö, ü, և õ տառերը, այնուհետև որպես ավելի ուշ հավելում՝ š և ž տառերը։ Այբուբենի c, q, w, x և y տառերն սահմանափակվում են միայն օտար բառերի կիրառության դեպքում, իսկ f, z, š, և ž հանդիպում են միայն փոխառյալ և օտար բառերում միայն։ Ö և ü տառերը արտաբերվում են ինչպես իրենց համարժեքները շվեդերենում և գերմաներենում։ Ի տարբերություն գերմաներենի, բայց ֆիններենի և շվեդերենի նմանությամբ (r-ին հաջորդող դիրքում) Ä-ն հնչում է որպես [æ], ինչպես անգլերեն mat բառում։ Ä, Ö և Ü առանձին մաքուր հնչյուններ են և ներհատուկ էստոներենին՝ չնայած տառաձևը եկել է գերմաներենից։ Ձայնավորներից õ-ն արտահայտում է /ɤ/, ոչ շրթնայնացված /o/ կամ փակ-միջին ետին շարքի ոչ շրթնայնացված ձայնավոր։ Այն գրեթե համապատասխանում է բուլղարերեն ъ /ɤ̞/-ին և վիետնամերեն ơ-ին և կիրառվում է ռուսերեն ы-ի տառադարձման ժամանակ։

Հնչյունաբանություն

Ձայնավորներ

Էստոներենում առկա է 9 ձայնավոր մենաբարբառ-հնչյուն՝ 3 ձայնավորական բարձրացումներով, մեծ քանակությամբ երկբարբառներ։ Չկան թուլացող հնչյուններ։

Էստոներենի ձայնավոր հնչյունները

	Առաջնային շարք		Ետին շարք
	Ոչ շրթնայնացված	Շրթնայնացված	Ոչ շրթնայնացված	Շրթնայնացված
Փակ ձայնավոր	i	y		u
Միջին ձայնավոր	e	ø	ɤ	o
Բաց ձայնավոր	æ		ɑ

Առկա են 36 երկբարբառներ (որոնցից 26-ը բնիկ էստոնական են^[3]), բոլոր ինը ձայնավորները կարող են հանդես գալ որպես երկբարբառի առաջին բաղադրիչ, բայց միայն ɑ, e, i, o, u կարող են լինել երկրորդ բաղադրիչ։

Էստոներենի երկբարբառները

Ձայնավոր	ɑ	e	i	o	u
ɑ		ɑe	ɑi	ɑo	ɑu
e	eɑ		ei	eo	(eu)
i	(iɑ)	(ie)		(io)	iu
o	oɑ	(oe)	oi		ou
u	(uɑ)	(ue)	ui	uo
ɤ	ɤɑ	ɤe	ɤi	ɤo	ɤu
æ	--	æe	æi	æo	æu
ø	øɑ	øe	øi	–	–
y	yɑ	(ye)	yi	(yo)	–

Բաղաձայններ

Էստոներենի բաղաձայն հնչյունները^[4]

	Շրթնային	Ալվեոլային		Ետալվեոլային	Քմային	Ետնաքիմքային	Կոկորդային
		Պարզ	Քմայնացած
Ռնգային	m	n	nʲ			(ŋ)^1
Պայթական	p	t	tʲ			k
Շփական	f^2 v	s	sʲ	ʃ^2			h
Նեղվածքային ձայնորդ		l	lʲ		j
Թրթռուն		r

Բաղաձայանական հնչյունական համակարգը բնութագրվում է կոշտ և փափուկ բաղաձայն հնչյունների առկայությամբ, ոչ շնչեղացված պայթական բաղաձայններով (առանց շնչեղության արտասանվող p, t, k հնչյունները հակադրվում են գերմաներենին) և կոշտ բաղաձայնների՝ առաջին շարքի ձայնավորների հետ համադրվելու կարողությամբ (օրինակ՝ tee, täht, töö, tüvi բառերում t-ն հնչում է որպես կոշտ բաղաձայն, իսկ i ձայնավորից առաջ բաղաձայնները փափկում են)

Վանկ և շեշտ

Էստոներենում վանկերը շատ հազվադեպ են սկսվում որոշ բաղաձայններով։ Հիմնականում շեշտը գրեթե միշտ ընկնում է առաջին վանկի վրա։ Բարդ բառերում, նաև առաջին վանկում երկբարբառներ կամ երկար ձայնավորներ լինելու դեպքում հանդես է գալիս երկրորդական շեշտ։ Կան մի քանի բացառություններ, որտեղ շեշտը երկրորդ վանկում . օրինակ՝ aitäh «շնորհակալություն», sõbranna «ընկերուհի»։ Փոխառյալ բառերում շեշտը կարող է լինել ինչպես բնօրինակում, այսպես՝ ideaal «իդեալ», professor «պրոֆեսոր»։

Լեզվական օրինակ

Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի հոդված 1-ը էստոներենով.

Kõik inimesed sünnivad vabadena ja võrdsetena oma väärikuselt ja õigustelt. Neile on antud mõistus ja südametunnistus ja nende suhtumist üksteisesse peab kandma vendluse vaim.

(Բոլոր մարդիկ ծնվում են ազատ ու հավասար՝ իրենց արժանապատվությամբ և իրավունքներով։ Նրանք օժտված են բանականությամբ ու խղճով, և պարտավոր են միմյանց նկատմամբ վարվել եղբայրության ոգով)։

Տես նաև

• Պաշտոնական լեզու
• Լեզվաընտանիքների ցանկ

Ծանոթագրություններ

1. Эстонский язык (ռուս.) // Малая советская энциклопедия / под ред. Н. Л. Мещеряков — 2 — Советская энциклопедия, 1936.
2. Ethnologue — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
3. Ross, Jaan; Lehiste, Ilse (2001), The temporal structure of Estonian runic songs, The Hague: Walter de Gruyter
4. Asu, Eva Liina; Teras, Pire (2009), "Estonian", Journal of the International Phonetic Association 39 (3): 367–372

Գրականություն

• Asu, Eva Liina; Teras, Pire (2009), «Estonian», Journal of the International Phonetic Association, 39 (3): 367–372
• Ross, Jaan; Lehiste, Ilse (2001), The temporal structure of Estonian runic songs, The Hague: Walter de Gruyter
• Zuckermann, Ghil'ad (2003), Jones, Charles (ed.), Language Contact and Lexical Enrichment in Israeli Hebrew, Palgrave Studies in Language History and Language Change, Houndmills: Palgrave Macmillan, ISBN 1-4039-1723-X, Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 1-ին, Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 3-ին

Արտաքին հղումներ

• GeoNames
• Ethnologue

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 83)։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Էստոներեն» հոդվածին։