Os soños son manifestacións mentais de imaxes, sons, pensamentos e sensacións nun individuo dormente, e normalmente afastadas da realidade. Para a psicoloxía, os soños son estímulos esencialmente anímicos que representan manifestacións de forzas psíquicas que durante a vixilia se achan impedidas de despregarse libremente. Soñar é un proceso mental involuntario no que se produce unha reelaboración da información almacenada na memoria, xeralmente relacionada con experiencias vividas polo soñante o día anterior. As lembranzas que se manteñen ao espertar poden ser sinxelas (unha imaxe, un son, unha idea etcétera) ou moi elaboradas. Os soños máis elaborados conteñen escenas, personaxes, escenarios e obxectos. Comprobouse que pode haber soños en calquera das fases do durmir humano. Con todo, lémbranse máis soños e eles son máis elaborados na chamada fase REM (Movemento Ocular Rápido [MOR], polas súas siglas en inglés Rapid Eye Movement) que ten lugar no derradeiro tramo do ciclo do sono.
O acto de soñar só foi confirmado no Homo sapiens. Os animais tamén pasan pola fase de soño REM. Semella que os mamíferos son os animais con maior probabilidade de soñar debido ao seu ciclo do soño semellante ao humano. O animal que máis tempo pasa en fase de soño REM é o armadillo (Dasypodidae).
O adxectivo correspondente a ilusión-soño é onírico (do gregoónar, "ilusión"). Por analoxía coa ilusión -que cumpre a miúdo fantasías do dormente- chámase tamén «soño» a calquera anhelo ou ilusión que mobiliza a unha persoa. A disciplina encargada do estudo científico dos soños coñécese como oniroloxía. Cando o soño anticipa eventos futuros ou exhibe eventos pasados descoñecidos pódese falar dunha premonición ou dunha retrocognición respectivamente.
Xeneralidades
Durante o século XX avanzouse moitísimo no estudo científico dos soños, xa que a tecnoloxía facilitou en grande medida o achegamento ao que podería denominarse "enerxía do soño". Sistemas avanzados de escáner detectaron que en numerosas ocasións os soños son bucles de actividade cerebral que se repiten noite tras noite. Sábese que cada suxeito ten unha forma única e irrepetible de soñar, pois a actividade cerebral representada por ondas electromagnéticas nas pantallas deses escáneres presenta gráficas moi similares en cada paciente, e distintas entre dúas deles.
En moitas culturas atribúese un valor profético ao soño, concibido como unha mensaxe cifrada de orixe divina que é necesario desentrañar. Esta crenza atópase, por exemplo, na Biblia (onde Xosé interpreta os soños do Faraón: Xénese 41:1-36). En Grecia a oniromancia foi unha actividade habitual: aínda hoxe consérvase un manual de interpretación de soños, o de Artemidoro, do século II d. C. Con todo, un dos filósofos da Grecia antiga, Heráclito (h.540-h. 480 a.C), sostivo cara ao 480 a. C. que os soños non teñen significado algún fóra dos pensamentos da persoa que os evoca.[1] Neste sentido, Heráclito anticipouse por moitos anos ao pensamento científico que tenta explicar en que consiste o proceso do soño nos organismos humanos e animais.
A principios do século XX, Sigmund Freud retoma a cuestión desde unha perspectiva racionalista coa súa A interpretación dos soños (1900). Esta obra converteuse nun dos libros máis influentes do século XX. Ao principio tropezou cunha enconada resistencia, pois a psicanálise representaba un enorme reto para a tradición occidental. Os traballos de Freud chamaban a atención sobre as zonas marxinais do ser humano: a irracionalidade e o sexo. Freud mostra que o inconsciente (e non a conciencia) é a parte da nosa psique que ordena todo noso pensar e sentir. Segundo as súas palabras: "O eu non é o señor da súa propia casa". A análise dos soños é para el a vía rexia de acceso ao inconsciente. Os psicanalistas posteriores, ortodoxos ou non, persisten neste posicionamento.
Para a psicanálise é importante distinguir nos soños o contido manifesto e o contido latente.
O contido manifesto dos soños é a historia ou sucesos tal como o soñante víveos, é un material elaborado a partir das experiencias cotiás e os desexos reprimidos mediante os distintos procesos de elaboración onírica. O contido manifesto non se atopa no nivel do significado, senón do símbolo.
O contido latente é o significado verdadeiro do soño, o psicanalista esfórzase por interpretar o contido manifesto do soño que o paciente lle relata, para revelar o contido latente, o seu significado.
Carl Gustav Jung, discípulo heterodoxo de Freud, sostiña que os soños eran un órgano de información e de control.[2] Os símbolos oníricos son, segundo este autor, transmisores de mensaxes instintivos ás partes racionais da mente do ser humano, e resulta necesario interpretalos para comprender a linguaxe dos instintos.[3] Jung non cría, como si o facía Freud, que os soños fosen unha roupaxe que oculta outra cousa. Os soños eran para Jung información e comunicación de ideas expresadas dentro dos límites dun medio. Tras estudar un oitenta mil soños, chegou á conclusión de que estes son relativos á vida do observador. Leste organiza as súas imaxes oníricas nun centro chamado si mesmo, o cal ten a función de ordenar e lexislar toda a vida psíquica, ora consciente ora inconsciente, a través de numerosos soños que teñen lugar na vida da persoa. Jung interpretaba, pois, o soño como único e relativo ao soñador. Para comprendelo, debía examinarse o cadro onírico como o miolo do estudo e a análise[Cómpre referencia].
Desde unha perspectiva distinta á terapéutica, o surrealismo preconiza tamén a observación dos soños. As revistas do movemento pon de moda a anotación das fantasías nocturnas. Na súa obra Os vasos comunicantes (1932), André Breton expón a súa visión do fenómeno e, ao mesmo tempo que recoñece a achega de Freud, polemiza con el por atopala insuficiente.
O modelo de sistema nervioso que formulou Sigmund Freud está plasmado no seu artigo «Proxecto para unha psicoloxía científica», de 1895, aínda que publicado en 1954. É un aspecto relevante que un artigo tan importante para unha teoría sobre o entendemento humano non fose publicado nos albores mesmos das hipóteses freudianas.
Freud subscribía a crenza de que o cerebro pode explicarse a partir, pero non só a partir da súa estrutura física, polo que manifestaba, contrariamente a como adoita crerse, unha postura propensa ao fisicalismo. Característicamente, as hipóteses de Freud tras a interpretación dos soños infírense destes supostos. Consideraba ás neuronas unidades diferenciadas que, cales recipientes de descarga de enerxía provenientes do sistema nervioso, propiciaban os impulsos e desexos descargados mediante unha realización consciente. Conxecturou, entón, que aqueles impulsos non descargados axeitadamente, eran soportados inconscientemente nos soños.
As ciencias cognitivas e a moderna neurociencia negan que este modelo teña validez empírica. En particular, os psiquiatras Allan Hobson e Robert Mc Carley, a partir das evidencias fisiolóxicas a disposición da investigación, propuxeron unha teoría racionalmente plausible. O cerebro, sosteñen ambos os dous científicos, é un xerador de estados oníricos. Cando se activan rexións implicadas nos soños, desencadéase información que o cerebro trata de ordenar a través dun proceso fisiolóxico. A rexión implicada é o pontino. Cando unha persoa soña, células nerviosas do bulbo raquídeo chamadas pons son corenta veces máis activas. Proponse que son as responsables de iniciar o coñecido MOR (Movemento Ocular Rápido) ou REM (en inglés) e as imaxes oníricas (a través da activación dos centros visuais do cerebro).
Ao estar esperta unha persoa, os movementos que efectúan os ollos están a mercé de centros máis evolucionados que os pons. Cando se realiza un movemento co ollo, o cerebro é receptor de mensaxes que teñen a función de controlar a percepción. Baixo o soño, as células nerviosas do pontino transmiten información sobre os movementos oculares até os centros principais do cerebro. Agora ben, dita información consistiría, en ocasións, nunha incoherencia para o sistema cerebral que, nunha persoa esperta, comeza o movemento dos ollos. Consiguientemente, concíbese ao soño como unha forma de ordenar información, como unha función biolóxica que tenta outorgar sentido a esa fonte de información incoherente. O absurdo dos soños, teorizan ambos os psiquiatras, é fállaa do cerebro por integrar adecuadamente a súa propia información. O cerebro, tras recibir a información proveniente dos ollos no MOR, tenta comparala coa fonte de datos dispoñibles na memoria a curto prazo.
Os soños na mitoloxía e a arte
Árbore xenealóxica de Morfeo
Os soños supoñen para o ser humano unha pasaxe a mundos non relacionados directamente coa realidade. O primeiro indicio da curiosidade humana polo soño remóntase á Grecia clásica, en cuxa mitoloxía aparece Hipnos como deus do soño, irmán xemelgo da morte non violenta (Tánatos) e irmán das mortes violentas (Keres) e as deusas do destino (Moiras), entre outros. Considerábaselle fillo da noite (Nyx), nacida á súa vez do Caos. O soño aparece, pois, vencellado á morte e a noite.
Máis adiante, en diferentes escritos sobre a mitoloxía grega, aparecen os fillos de Hipnos cunha das Nereidas, (Pasítea), chamados os oniros. Estes encarnaban cada un dos posibles soños, sendo liderados por Morfeo, Fobetor e Fantaso. Morfeo aparecíase só en soños de personalidades con forma humana, a diferenza dos seus irmáns, que representaban animais, plantas ou seres inanimados.
Máis tarde Morfeo pasou a substituír o seu pai, aínda que segundo algúns autores morreu asasinado por Zeus. Morfeo presenta unha temática moi atractiva para a arte: foi esculpido por Jean-Antoine Houdon e pintado por John William Waterhouse e Nicolas Poussin. Ademais, é protagonista de cancións populares, como Míster Sandman das Chordettes, baseada na súa lenda, ou obras escritas como as novelas e cómics creadas polo escritor Neil Gaiman das cales destaca The Sandman.
Notas
↑Así interpreta Isaac Asimov (Historia da Ciencia e os Descubrimentos, Ariel, páx. 49) o fr. 89 D-K: «que para os que están espertos hai un mundo ou ordenación único e común ou público, mentres que dos que están a durmir cada un desvíase a un privado e propio seu» (tr. de A. García Calvo).
↑«Cada soño é un órgano de información e control» (C. G. Jung, Die Praktische Verwendbarkeit der Traumanalyse, 1934, tr. en The Practice of Psychotherapy, 1954. Nova York, Pantheon Books, páx. 153).
↑«[Os soños] son os esenciais transmisores de mensaxes do instintivo ás partes racionais da mente humana, e a súa interpretación enriquece a pobreza da conciencia, de modo que aprende a comprender de novo a esquecida linguaxe dos instintos» (C. G. Jung, «Approaching the Unconscious», en Carl G. Jung, M.-L. von Franz, Joseph L. Henderson, Jolande Jacobi e Abiela Jaffé, Man and His Symbols, Nova York, Dell, páx. 37).
Artemidoro (1989). A interpretación dos soños. Intr., trad. e notas de E. Ruiz García. Rev.: C. García Gual. Madrid: Editorial Gredos. ISBN978-84-249-1393-9.
Freud, Sigmund (1979 (11ª reimpresión)). A interpretación dos soños (I) (1900). Obras completas de Sigmund Freud. tomo IV. Buenos Aires & Madrid: Amorrortu editores. ISBN978-950-518-580-1.
A interpretación dos soños (II) e Sobre o soño (1900-1901). Obras completas de Sigmund Freud. tomo V. Buenos Aires & Madrid: Amorrortu editores. 1979 (2ª edición, 10ª reimpresión). ISBN978-950-518-581-8.
Isaac Asimov (1989). Historia e Cronoloxía da Ciencia e os Descubrimentos. Tradución de Vicente Villacampa. Barcelona: Editorial Ariel. ISBN978-84-344-5344-9.
