Dende finais do século XIX o País Valenciano estruturouse tradicionalmente nunhas demarcacións territoriais denominadas comarcas. A pesar disto, non foi até as primeiros dos anos 60 do século XX cando empezan a proliferar descricións concretas de delimitacións comarcais, das cales destacaron especialmente dúas: a proposta de Vicenç Maria Rosselló, de 1964, e a de Joan Soler i Riber, de 1974.
En 1987, a Generalitat Valenciana publicou unha proposta oficial de Demarcacións Territoriais Homologadas (Demarcacions Terriotorials Homologades en valenciano) (DTH) de tres graos, onde o primeiro grao coincide en grande medida co concepto territorial de comarca. A consecuencia práctica desas demarcacións, até agora, limitouse como referencia para a descentralización administrativa dos diferentes servizos ofrecidos pola Generalitat, como o ensino, a sanidade, ou a agricultura. De feito, non hai unha disposición legal necesaria para que estas DTH finalmente teñan a "incidencia territorial" prevista, é dicir, órganos políticos ou administrativos de nivel comarcal. Pola contra, as competencias compartidas entre varios municipios están a articularse mediante a mancomunidade.
Proposta oficial
Demarcacións territoriais homologadas pola Generalitat Valenciana.
As primeiras formulacións sobre a estruturación territorial baseada en comarcas xorden nos anos 30 do século XX dende sectores do Nacionalismo valenciano. O obxectivo é atopar a maneira de cohesionar os territorios con entidade histórica, de forma que servise de contrapeso ante o centralismo administrativo español. Así mesmo, este debate non tiña lugar unicamente no País Valenciano, senón tamén noutros países do Estado onde se reivindican tradicionalmente cotas de autogoberno cada vez máis amplas. De feito, cando xurdiu a primeira proposta en 1933 de Felip Mateu i Llopis, poucos meses antes Pau Vila expuxera a súa primeira proposta comarcal para Cataluña. Un ano despois, en 1934, Emili Corderoüt i Belenguer expuxo nunha conferencia outra proposta comarcal, pero a súa difusión resultou ser moi limitada, e non se publicaría até 1970 en Xeografía elemental do Reino de Valencia.
Por outra banda, os anteproxectos de autonomía valenciana na II República, contemplaban xa a estruturación territorial do País Valenciano en comarcas. O estalido da guerra civil española en 1936 truncou o proxecto autonomista valenciano e, con isto, o emerxente valencianismo político e o seu debate territorial. Con todo, durante a ditadura de Franco seguiron expóndose propostas comarcais, aínda que só desde unha óptica exclusivamente fisiográfica, histórica, e lingüística. Atendido o cariz político do réxime franquista de entón, non se permitían expor divisións administrativas diferentes á provincial. Así, durante esta época xurdiron as propostas de Querol Rosso en 1946, a de Vicenç M. Rosselló en 1964, e a de Manuel Sanchis i Guarner en 1966.
Aínda que todas estas propostas non influíron demasiado no ámbito social e político, si tiveron unha significativa importancia no ámbito xeográfico e toponímico. De feito, foron unha base importante para as propostas posteriores a 1970, xa de carácter un pouco máis funcional e tendo en conta tamén o criterio demográfico, comunicativo e, polo tanto, administrativo, como a proposta do xeógrafo Antonio López Gómez en 1970, a de Joan Soler i Riber, do mesmo ano, ou a de Pérez Puchal en 1979. Finalmente, é a proposta de Joan Soler, que se fixo coa colaboración de Sanchis Guarner e López Gómez, a proposta que logra máis difusión e popularidade durante os anos 70 do século XX, dende os ámbitos políticos, culturais, académicos, educativos, e editoriais do País Valenciano.
Con todo, durante a crispada tradición autonómica valenciana, a principios dos anos 80, o blaverismo tacha de pancatalanista a proposta co argumento de que superaba os límites provinciais estabelecidos para estabelecer outros no marco dos Países Cataláns. En consecuencia, o blaverisme utiliza a proposta de Emili Corderoüt, dez anos tras ser publicado polo Lo Rat Penat (o presidente do cal era o mesmo Corderoüt), en contraposición á proposta de Joan Soler. Paradoxalmente, a proposta orixinal de Corderoüt de 1934 difire lixeiramente da publicada en 1971, de forma que na proposta orixinal as comarcas tamén obvian os límites provinciais coma, por exemplo, a comarca da Calderona, ou a Serrania d'Alcoi.
A pesar disto, trala creación do Ente Preautonómico do País Valenciano (Ens Preautonòmic del País Valencià) en 1978 e a súa comunidade autónoma en 1982, a proposta de Soler úsase coma base para a conformación de partidos xudiciais, publicacións estatísticas oficiais, áreas de saúde, mapa escolar etc. Coa aplicación práctica desta proposta por parte da Generalitat Valenciana, póñense de relevo defectos estruturais da causa, principalmente, dunha aplicación abusiva do criterio lingüístico e histórico, con menoscabo de criterios urbanísticos e económicos. Co intento de emendalo, xorden as propostas de Maria José Ribeira e Bernardí Cabrer en 1979, de PREVASA en 1981, ou de José Honrubia en 1982.
Todas estas últimas propostas non reformulan integralmente o concepto tradicional da "comarca" coma unidade territorial, senón que, coinciden nunha perspectiva marcadamente económica, parten fundamentalmente da proposta de Soler, a cal foi adquirindo un cariz case definitivo. Non pasa así con outra proposta, exposta en 1987 por V. M. Rosselló, Josep M. Bernabé e B. Cabrer, en que se define un concepto territorial diferente á comarca tradicional, polo cal, para evitar confusións conceptuais, a unidade denomínase como "governació", evocando unha entidade administrativa que existiu na época foral valenciana. Non contrastando, desgraciadamente, que as delimitacións destas "gobernacións" resultaban ser, a grandes liñas, agrupacións das comarcas propostas por Soler. Aínda que unha división por "gobernacións" teoricamente resultaría ser máis funcional para unha descentralización administrativa, este concepto ten importantes limitacións con respecto a cohesión territorial desde o punto de vista sociopolítico.
Comarcalización en época autonómica
O Estatuto de Autonomía valenciano contempla a creación dunha Lei de Comarcalización, e por isto a Generalitat, nun principio, encargou un estudo a unha comisión formada por expertos xeógrafos e economistas, dende onde se fixesen varias propostas para unha primeira proposta comarcal oficial. Con todo, con estas propostas non se reciben coa suficiente vontade política de levalo a termo por parte dos gobernos autonómicos que se suceden a partir de 1987, con Joan Lerma de President, e a día de hoxe a Lei de Comarcalización segue pendente.
Coma proba disto, no decreto núm. 170 de 28 de outubro de 1985, a Generalitat pide un informe á Consellería de Administración Pública para unha eventual "creación de demarcacións funcionais con incidencia no territorio da Comunidade Valenciana". Este informe publicaríase dous anos máis tarde, en 1987, no que se estabelecían unhas Demarcacións Territoriais Homologadas (DTH) de tres graos. Esta proposta, que non fai en ningún momento ningunha mención a denominación de "comarca" nin de "governació", estabelecen unhas agrupacións de municipios nas DTH de primeiro grao que coinciden coas delimitacións comarcais de Soler con engadidos da proposta de V. M. Rosselló, sobre todo para a Provincia de Alacant. Mentres tanto, a DTH de segundo grao coincide ao grande medida co concepto de "governació" de Rosselló, resultando ser agrupacións das DTH de primeiro grao; e as DTH de terceiro grao, de máis importancia, coinciden coas delimitacións provinciais.
Desgraciadamente, a pesar da publicación desta proposta de demarcacións, dende a Generalitat aínda non se aprobou ningunha Lei de Comarcalización, polo tanto, a consecuencia práctica destas demarcacións, polo momento, limitouse como referencia para a descentralización administrativa dos diferentes servizos da Generalitat, como a educación, a sanidade, ou a agricultura. Non existe aínda, polo tanto, ningunha "incidencia territorial" prevista, é dicir, o establecemento de órganos políticos ou administrativos de nivel comarcal, como acontece a Cataluña cos Consells Comarcals, senón que as competencias compartidas entre varios municipios articúlanse mediante unha mancomunidade, as delimitacións das cales poden superar a comarca, pero non a provincia.
El País Valencià, Felip Mateu i Llopis, Ed. L'Estel, València 1933.
Contribució al nomenclàtor geogràfic del País Valencià, Manuel Sanchis i Guarner, IEC, Barcelona 1966.
L'estructura econòmica del País Valencià, diversos autors. Ed. 3i4, València 1970.
Geografia elemental del Regne de València, Emili Beüt i Belenguer. Lo Rat Penat, València 1971 (Ed. Autor-Editor 12, València 1980, ISBN 84-400-5386-X).
Los desequilibrios espaciales: Una comarcalización del Pais Valenciano, Mª José Ribera Ortún, Bernardí Cabrer Borrás. Edita Institut de Estudios de Administración Local. València, 1979.
Estudios básicos para la ordenación del territorio del País Valenciano, Promociones Económicas Valencianas (PREVASA). València 1981. ISBN 84-7521-000-7.
Proposta de demarcacions territorials homologades, Direcció General d'Administració Local, Valencia, D.L. 1988. Conselleria d'Administracións Públiques. ISBN 84-7579-587-0.
Geografia de les comarques valencianes, Juan Piqueras. Foro Ediciones SL, Valencia 1995. ISBN 84-8186-018-2.
.svg)
