نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور براساس قانون تأسیس و نحوه اداره کتابخانه‌های عمومی مصوب ۱۳۸۲ متولی قانونی اداره کتابخانه‌های عمومی در ایران است.[۱] پیش از تصویب این قانون کتابخانه‌های عمومی کشور تحت عنوان هیئت امنای کتابخانه‌های عمومی کشور زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اداره می‌شد اما بعد از تصویب این قانون نهاد کتابخانه‌های عمومی به صورت نهاد عمومی غیردولتی و مستقل آغاز به فعالیت کرد.
بر اساس این قانون، غیر از هفت کتابخانه که در تبصره ۲ ماده ۱۱ استثنا شده‌اند، هر کتابخانهای که می‌خواهد به عنوان «کتابخانه عمومی» در ایران فعالیت کند، باید زیر نظر نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور و مطابق با این قانون اداره شود. هفت استثناء این قانون عبارتند از: کتابخانه ملی، کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخانه آستان حضرت معصومه (س)، کتابخانه آستان حضرت عبدالعظیم (ع)، کتابخانه آستان احمدبن موسی (ع) (شاه چراغ شیراز)، کتابخانه آیت‌الله‌العظمی‌مرعشی نجفی و کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
عنوان رسمی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور برای محافل بین‌المللی Iran Public Libraries Foundation است.
این قانون بعد از تصویب لایحه شماره ۳۶۳۰۲/۲۵۸۸۲ مورخ ۲۸/۷/۱۳۸۱ دولت در مورد تأسیس و نحوه اداره کتابخانه‌های عمومی در جلسه علنی روز یکشنبه مورخ ۱۷/۱۲/۱۳۸۲ مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ ۲۵/۱۲/۱۳۸۲ به تأیید شورای نگهبان‌رسیده‌است.[۱] بر اساس این قانون تأسیس، ساخت، تجهیز و بازسازی، توسعه، مدیریت، نظارت و سایر امور کتابخانه‌های عمومی در سراسر کشور به موجب این قانون انجام می‌شود.
بر اساس ماده ۲ این قانون هیئت امنا کتابخانه با ترکیب زیر شکل می‌گیرد:[۱]
الف- وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی (رئیس هیئت امناء).
ب- رئیس شورای عالی استانها.
ج- معاون ذیربط از سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور.
د- یک عضو از کمیسیون فرهنگی به پیشنهاد آن کمیسیون و تصویب مجلس شورای اسلامی به عنوان ناظر.
ه - رئیس کتابخانه ملی ایران.
و- پنج نفر از صاحب‌نظران و شخصیت‌های علمی فرهنگی کشور که حداقل دو نفر آنان را بانوان تشکیل دهند به پیشنهاد وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و با حکم رئیس‌جمهور برای مدت چهارسال انتخاب می‌شوند که یک نفر از آنان به انتخاب وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان دبیرکل هیئت امناء مسئولیت اداره امور دبیرخانه را به عهده خواهد داشت.
ب- رئیس شورای عالی استانها؛ منصور روشنایی
ج- معاون ذیربط از سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور؛ مجتبی صدیقی
د- یک عضو از کمیسیون فرهنگی به پیشنهاد آن کمیسیون و تصویب مجلس شورای اسلامی به عنوان ناظر؛ حجه‌الاسلام و المسلمین رضا آشتیانی عراقی
ه - رئیس کتابخانه ملی ایران؛ سید محمدکاظم موسوی بجنوردی
ب- رئیس شورای عالی استانها.
ه - رئیس کتابخانه ملی ایران؛ علی اکبر اشعری
ب- رئیس شورای عالی استانها؛ مهدی چمران
ج- معاون ذیربط از سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور؛ رحیم مبینی
د- یک عضو از کمیسیون فرهنگی به پیشنهاد آن کمیسیون و تصویب مجلس شورای اسلامی به عنوان ناظر؛ داوود منظور
ه - رئیس کتابخانه ملی ایران؛ اسحاق صلاحی کجور
ه - رئیس کتابخانه ملی ایران؛ رضا صالحی امیری
ب- رئیس شورای عالی استانها؛ علیرضااحمدی
ج- معاون ذیربط از سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور؛ هادی جعفرنژاد
د- یک عضو از کمیسیون فرهنگی به پیشنهاد آن کمیسیون و تصویب مجلس شورای اسلامی به عنوان ناظر؛ محمداسماعیل سعیدی (جایگزین طیبه سیاوشی شاه‌عنایتی)
ه - رئیس کتابخانه ملی ایران؛ اشرف بروجردی
ب- رئیس شورای عالی استانها؛ پرویز سروری.
ج- معاون ذیربط از سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور؛ علیرضا علی احمدی.
د- یک عضو از کمیسیون فرهنگی به پیشنهاد آن کمیسیون و تصویب مجلس شورای اسلامی به عنوان ناظر؛ امیرحسین بانکی پور.
ه - رئیس کتابخانه ملی ایران؛ علیرضا مختارپور قهرودی
ب- رئیس شورای عالی استانها؛ ؟؟؟.
ج- معاون ذیربط از سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور؛ ؟؟؟.
د- یک عضو از کمیسیون فرهنگی به پیشنهاد آن کمیسیون و تصویب مجلس شورای اسلامی به عنوان ناظر؛ ؟؟؟.
ه - رئیس کتابخانه ملی ایران؛ غلامرضا امیرخانی
بر اساس ماده ۵ قانون، منابع مالی اداره امور کتابخانه‌ها به شرح ذیل است:
الف- کمک‌های دولت در بودجه سالیانه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ب- درآمدهای حاصله موضوع ماده (۶) این قانون.
ج- هدایا و کمک‌های مردمی سازمان‌ها، مؤسسات و نهادهای عمومی غیردولتی و بخش خصوصی و مجامع بین‌المللی.
د- موقوفات.
ه - درآمدهای اختصاصی انجمن‌ها و کتابخانه‌های عمومی از محل انجام فعالیت‌های فرهنگی آموزشی مرتبط و دریافت حق عضویت.
ماده ۶- شهرداریها مکلفند همه ساله حداقل نیم درصد (۰٫۵٪) از درآمدهای خود را به منظور اداره امور کتابخانه‌ها در اختیار انجمن‌های کتابخانه‌های عمومی شهر مربوطه قرار دهند.
یکی از منابع مهم اداره کتابخانه‌های عمومی کشور که بخش عمده آن صرف حقوق و دستمزد کتابدارها و تجهیز کتابخانه‌های عمومی می‌شود، کمک‌های دولت در قالب قانون برنامه سالانه است که از طرف دولت به مجلس ارائه می‌شود. این منابع مالی عموماً به «فصل ۵» شناخته می‌شوند. منابع فصل ۵ منابع پایداری نیستند و به دلیل اینکه کمک تلقی می‌شوند، در اولویت دولت‌ها نیستند. مقدار بودجه نهاد در این قالب برای سالهای مختلف به شرح جدول زیر است:
در لایحهٔ بودجهٔ ۱۳۹۵، بخشی از این بودجه به کتابخانه‌های ایران اختصاص یافت اما در این میان سهم کتابخانه ملی تقریباً دو برابر سال گذشته‌اش شد اما در مقابل، بودجه دیگر مراکز مانند نهاد کتابخانه‌های عمومی اندک تغییری، داشته‌است، بودجه کتابخانه ملی که در سال گذشتهٔ آن «۵۰ میلیارد تومان» در نظر گرفته‌شده بود، در این سال به میزان ۹۴ میلیارد و ۴۰۰ میلیون تومان افزایش‌یافته‌است، بنابراین این بودجه تقریباً شاهد افزایش دو برابری رقم بودجه برای این سازمان بو ده است. این در حالی است که نهاد کتابخانه‌های عمومی در سالهای گذشته همواره خواستار افزایش بودجه خود بوده‌است و نوبخت رئیس سازمان برنامه‌وبودجه، در مراسم تقدیر از کتابداران نهاد کتابخانه‌های عمومی، قول افزایش بودجه را داده بود، اما این بودجه تنها ۱۰ درصد نسبت به سال گذشته افزایش داشت. در لایحه بودجه سال ۱۳۹۵ برای کتابخانه مجلس ۱۶ میلیارد و ۵۸۱ میلیون تومان در نظر گرفته شد، همچنین بر اساس گزارش مربوطه، برای کتابخانه آیت‌الله مرعشی که در سال گذشته شش میلیارد و ۱۰۰ میلیون تومان بودجه تصویب‌شده بود، نیز با افزایش، شش میلیارد و ۵۰۸ میلیون تومان در نظر گرفته‌شده‌است.[۲]
منبع دوم تأمین هزینه کتابخانه‌های عمومی ماده ۶ قانون تأسیس و نحوه اداره کتابخانه‌های عمومی است که حداقل نیم درصد از درآمد شهرداریها را شامل می‌شود. ماده ۶ این قانون صراحتاً شهرداریها را مکلف کرده‌است که حداقل نیم درصد از درآمد خود را به منظور اداره امور کتابخانه‌ها در اختیار انجمن‌های کتابخانه‌های عمومی شهر مربوطه قرار دهند.[۱] با این حال سالهای متمادی پس از تصویب قانون شهرداریها از این موضوع سرباز می‌زدند یا اینکه با مبالغی بسیار اندک، با مدیران کتابخانه‌های عمومی کنار می‌آمدند. همان‌طور که در این قانون تصریح شده‌است این منابع مالی باید در اختیار انجمن کتابخانه عمومی شهر قرار گیرد. اما در سال ۱۳۹۱ این منابع در حساب ستاد نهاد کتابخانه‌های عمومی تجمیع شد که بر اساس اعلام مجلس غیرقانونی تشخیص داده شد[۳] مجموعه‌ای از چالش‌های اینچنین باعث شد که تبصره‌ای به شرح ذیل در تاریخ ۱۱ آذر ۱۳۹۳ توسط مجلس به ماده ۶ قانون اضافه شود: «تبصره- در صورت امتناع هر یک از شهرداریها از تأدیه نیم درصد (۵/۰٪) مذکور، وزارت امور اقتصادی و دارایی (خزانه‌داری کل کشور) مکلف است بر اساس فهرست اعلامی از طرف دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، مبالغ مربوطه را از سر جمع اعتبارات مربوط به درآمد شهرداریها (سازمان شهرداریها و دهیاریهای کشور) یا درآمد موضوع مواد(۳۸) و (۳۹) قانون مالیات بر ارزش افزوده از سهم همان شهر کسر و نسبت به پرداخت آن در وجه کتابخانه‌های عمومی همان شهر اقدام نماید.[۴]»
بر اساس قانون، دبیرخانه هیئت امنای نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور زیر نظر هیئت امنا فعالیت می‌کند. دبیرخانه هیئت امنا متشکل از سه معاونت و چند اداره کل مستقل و ادارات کل استانی است.
۱- حوزه دبیرکل
۱–۱- دفتر دبیرکل
۲–۱- دفتر ارزیابی عملکرد، بازرسی و پاسخ گویی به شکایات
۳–۱- اداره‌کل روابط عمومی و امور بین‌الملل
۱-۳-۱- اداره تبلیغات و اطلاع‌رسانی
۲-۳-۱- اداره ارتباطات و امور رسانه‌ها
۳-۳-۱- اداره تشریفات و مناسبت‌ها
۴–۱- اداره‌کل حراست
۱-۴-۱- اداره حفاظت کارکنان و تعیین صلاحیت
۲-۴-۱- اداره حفاظت اسناد و مدارک
۳-۴-۱- اداره حفاظت فیزیکی
۵–۱- هسته گزینش
۶–۱- اداره‌کل امور عمرانی
۱-۶-۱- اداره برنامه‌ریزی و GIS
۲-۶-۱- اداره طراحی
۳-۶-۱- اداره نظارت
۷–۱- اداره‌کل امور مجلس و استانها
۱-۷-۱- اداره امور مجلس
۲-۷-۱- اداره امور استانها
۲- معاونت برنامه‌ریزی، پژوهش و فناوری اطلاعات
۱–۲- دفتر برنامه‌ریزی
۱-۱-۲- گروه آمار و اطلاعات
۲-۱-۲- گروه برنامه‌ریزی
۳-۱-۲- گروه تدوین استانداردها
۲–۲- دفتر پژوهش و آموزش
۱-۲-۲- گروه پژوهش
۲-۲-۲- گروه انتشارات و ارتباطات علمی
۳-۲-۲- اداره آموزش کارکنان
۳–۲- دفتر فناوری اطلاعات
۱-۳-۲- گروه نرم‌افزار
۲-۳-۲-گروه تحلیل و توسعه سیستم‌ها
۳-۳-۲- گروه سخت‌افزار، شبکه و زیر ساخت‌ها
۳- معاونت توسعه کتابخانه‌ها و ترویج کتابخوانی
۱–۳- اداره‌کل توسعه کتابخانه‌ها و مشارکت‌ها
۱-۱-۳- اداره امور کتابخانه‌ها و فهرست نویسی
۲-۱-۳- اداره نظارت و ارزیابی کتابخانه‌ها
۳-۱-۳- اداره امور انجمن‌ها و مشارکت‌ها
۲–۳- اداره‌کل تأمین منابع کتابخانه‌ها
۱-۲-۳- اداره بررسی، ارزیابی و تأمین منابع
۲-۲-۳- اداره نگهداری و توزیع منابع
۳–۳- اداره‌کل ترویج کتابخوانی و امور فرهنگی
۱-۳-۳-اداره ترویج کتابخوانی
۲-۳-۳- اداره کانون‌های فرهنگی و مخاطبین
۴- معاونت اداری و مالی
مدیر اجرائی صندوق‌های قرض الحسنه و همیاری
۱–۴- اداره‌کل منابع انسانی و امور پشتیبانی
۱-۱-۴- اداره استخدام و برنامه‌ریزی منابع انسانی
۲-۱-۴- اداره امور کارکنان
۳-۱-۴- اداره انتصابات و طبقه‌بندی مشاغل
۴-۱-۴- اداره کارپردازی و انبارداری
۵-۱-۴- اداره امور عمومی
۶-۱-۴- اداره امور رفاهی
۷-۱-۴- اداره اسناد و دبیرخانه مرکزی
۲–۴- اداره‌کل امورمالی و ذیحسابی (خزانه داری)
۱-۲-۴- اداره اعتبارات و تعهدات
۲-۲-۴- اداره دریافت و پرداخت
۳-۲-۴- اداره دفترداری و تنظیم حسابها
۴-۲-۴- اداره رسیدگی و تطبیق اسناد و حسابها
۵-۲-۴- اداره اموال و دارائی‌ها
۶-۲-۴- اداره نظارت بر درآمدها
۳–۴- دفتر امور حقوقی
۱-۳-۴- گروه امور حقوقی
۲-۳-۴- گروه امور املاک و مستغلات
۴–۴- دفتر بودجه، تشکیلات و بهبود مدیریت
۱-۴-۴-گروه بودجه عمومی
۲-۴-۴-گروه بودجه اختصاصی
۳-۴-۴- گروه تشکیلات و بهبود مدیریت
قبل از تغییر ساختار نهاد کتابخانه‌های عمومی این سازمان به نام دبیرخانه هیئت امنای کتابخانه‌های عمومی کشور شناخته می‌شد و زیر نظر وزارت ارشاد فعالیت می‌کرد. رؤسای دبیرخانه هیئت امنای کتابخانه‌های عمومی به قرار زیر بوده‌اند:
در سال ۱۳۸۴ با تغییر ساختار نهاد، محمد حسین ملک احمدی به عنوان اولین دبیرکل آغاز به فعالیت کرد.
سه نوع کتابخانه زیر نظر نهاد کتابخانه‌های عمومی فعالیت می‌کنند: ۱- کتابخانه‌های نهادی، ۲- کتابخانه‌های مشارکتی، ۳- کتابخانه‌های مستقل
تعییرات تعداد و زیربنای کتابخانه‌های نهادی مطابق با جدول زیر است:
بر اساس ماده ۳ قانون تأسیس و نحوه اداره کتابخانه‌های عمومی، یکی از وظایف و اختیارات نهاد تدوین و تصویب دستورالعملهای مورد نیاز برای اداره کتابخانه‌های عمومی است. بر این اساس مجموعه‌ای از دستورالعمل‌ها تهیه و به کتابخانه‌های عمومی ابلاغ شده‌است که به شرح ذیل است [۱] بایگانی‌شده در ۱۳ ژوئن ۲۰۱۸ توسط Wayback Machine:[۵]
یکی از وظایف نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، تدوین برنامه‌ها کوتاه مدت، بلند مدت و راهبردی و نیز تدیون سیاستهای فعالیت‌های کتابخانه‌های عمومی و سایر ارکان نهاد است. بر این اساس تاکنون اسناد عمده زیر در حوزه برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری تدوین و ابلاغ شده‌است:
بر اساس چشم‌انداز نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور که در سال ۱۳۸۸ تدوین شده‌است، نهاد خود را موظف می‌داند در چهار شاخص کتابخانهای در زمره ۱۵ کشور برتر جهان قرار گیرد. این چهار شاخص عبارتند از: سرانه امانت، سرانه عضو، سرانه فضا و سرانه منابع.[۶]
همچنین این نهاد در بیانیه چشم‌انداز خود این اهداف و ویژگی‌ها را برا خود قائل شده‌است:
یکی از کارویژهای کتابخانه‌های عمومی ترویج خواندن است. نهاد کتابخانه‌های عمومی در سال ۱۳۹۵ تصمیم گرفت این کارویژه را در نسبت با سایر ماموریت‌های خود در اولویت قرار دهد. [۲] بر این اساس سند سیاست‌ها و شاخصهای برنامه ای سال ۱۳۹۵ تدوین شد. این سند بر مبنای توجه وپژه به خواندن لذت بخش تدوین شد و اصول کلی زیر بر آن حاکم بود:[۸]
در این سند سیاستهای زیر محور فعالیت‌های نهاد قرار گرفته‌است:[۸]
این سند در سال ۱۳۹۷ بدون محدودیت زمانی تدوین شده‌است و ابلاغ سند جایگزین معتبر است. اساس این سند توجه به ظرفیت‌های اجتماعی کتابخانه‌های عمومی است [۴].
این سند شامل ۶ سیاست است که با عنوان «اولویت» مشخص شده‌اند:[۹]
اولویت ۱. توسعه عادلانه «خدمت کتابخانه عمومی» و افزایش دسترسی به کتابخانه عمومی
اولویت ۲. اصلاح و توسعه زیرساخت‌ها و فرایندها به‌منظور افزایش بهره‌وری در نهاد
اولویت ۳. افزایش کارآمدی و منزلت اجتماعی منابع انسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی
اولویت ۴. کاربرمحورکردن خدمات، برنامه‌ها و منابع کتابخانه‌های عمومی
اولویت ۵. توسعه آموزش کاربران با محور قرار دادن مسائل اجتماعیِ ملی و محلی
اولویت ۶. ارائه تصویری اجتماعی از جایگاه کتابخانه عمومی
ذیل هر اولویت چند اقدام محوری مرتبط با آن اولویت ذکر شده‌است که در مجموع شامل ۲۴ اقدام محوری را شامل می‌شود.[۹]
گروه استاندارد نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در ۰۲/۰۲/۱۳۹۲ تأسیس شد تا با تدوین و پیاده‌سازی استانداردهای ملی و نهادی یاری‌رسان کتابخانه‌های عمومی کشور باشد. اهم وظایف این گروه عبارتند از: ۱) رصد، دسترس‌پذیری و حمایت از فعالیت‌های مرتبط با استاندارد در حوزهٔ کتابخانه‌های عمومی، ۲) تولید متون استاندارد برای کتابخانه‌های عمومی و ۳) استانداردسازی خدمات کتابخانه‌های عمومی. در راستای مأموریت نخست، اقداماتی از جمله کتابشناسی استاندارد و پایگاه استاندارد (به نشانی nppl.ir/standards) و در راستای مأموریت دوم، اقداماتی از جمله تدوین، تألیف و ترجمهٔ استانداردها، دستورالعمل‌ها و تعاریف استاندارد انجام شده‌است. در ادامه به مهم‌ترین فعالیت‌های صورت گرفته مرتبط با دو مأموریت مذکور اشاره می‌شود.
الف) استانداردهای تدوین شده
ج) استانداردهای منتشر شده در قالب کتاب
ب) استانداردهای ترجمه و منتشر شده در وب سایت
نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، دو نوع محصول تخصصی را منتشر می‌کند:
فهرست کتابهای منتشر شده در نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور به شرح زیر است:
این فصلنامه از سال ۱۳۷۰ هجری شمسی با نام پیام کتابخانه از سوی دبیرخانه هیئت امنای کتابخانه‌های عمومی کشور آغاز به فعالیت کرد؛ و تا سال ۱۳۸۳ به صورت مرتب منتشر می‌شد. از سال ۱۳۸۳ نشر آن متوقف و در سال ۱۳۸۷ با مدیریت اداره‌کل پژوهش نهاد کتابخانه‌های عمومی مجدداً منتشر شد. این فصلنامه در سال ۱۳۸۸ با اخذ درجهٔ علمی-پژوهشی از وزارت علوم، تحقیقات و فن‌آوری با نام فصلنامهٔ «تحقیقات اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌های عمومی» به فعالیت خود در این عرصه ادامه داد.[۱۰] سردبیرهای این نشریه عبارتند از:
|شابک=
https://web.archive.org/web/20130911203551/http://www.iranpl.ir/Portal/Home/