جایزهٔ نوبل در ادبیات را آکادمی سلطنتی علوم سوئد هرساله برای مشارکتهای برجسته در زمینهٔ ادبیات به نویسندگان آثار ادبی اهدا میکند. این جایزه، یکی از شش جایزهٔ نوبل است که از سال ۱۸۹۵، بنا به خواستهٔ آلفرد نوبل اهدا میشود. جایزهٔ نوبل افزون بر ادبیات، در زمینههای فیزیک، شیمی، اقتصاد، صلح و فیزیولوژی یا پزشکی اهدا میشود.[۱] این جایزه توسط بنیاد نوبل اداره میشود و آن را یک کمیتهٔ متشکل از پنج عضو منتخب آکادمی علوم سلطنتی سوئد به برندگان اعطا میکند.[۲] هر جایزه شامل یک مدال، یک دیپلم افتخار و جایزهٔ نقدی است که مبلغ آن در هر سال متفاوت است.[۳]
نخستین جایزه نوبل ادبیات در سال ۱۹۰۱ به سولی پرودوم از فرانسه اهدا شد.[۴] مقدار این جایزه ۱۵۰٬۷۸۲ کرون سوئد بود که در ژانویه ۲۰۱۸ برابر با ۸٬۸۲۳٬۶۳۷٫۷۸ کرون برآورد شد. از سال ۲۰۰۱ تا سال ۲۰۱۱ مقدار جایزه به ۱۰ میلیون کرون افزایش یافت. سال ۲۰۰۸ جایزه ۱۰٬۰۰۰٬۰۰۰ کرونی به ژان ماری گوستاو لوکلزیو رسید که ارزش آن معادل ۱٫۴ میلیون دلار آمریکا یا اندکی بیش از ۱ میلیون یورو بود. این مقدار از سال ۲۰۱۲ به هشت میلیون کرون کاهش پیدا کردهاست.[۵] این جایزه سالانه در استکهلم در تاریخ ۱۰ دسامبر برابر با سالگرد مرگ نوبل به برندگان اهدا میشود.[۶] از سال ۱۹۰۱ تا سال ۲۰۱۹ این جایزه به ۱۱۶ نفر تعلق گرفتهاست.[۷] در سال ۱۹۵۸ بوریس پاسترناک ابتدا جایزه را پذیرفت اما سپس تحت فشار کشور خود (اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی) از پذیرفتن آن سر باز زد. ژان پل سارتر نیز در سال ۱۹۶۴ از قبول جایزه نوبل خودداری کرد زیرا هیچیک از افتخارات رسمی را نپذیرفته بود.[۸][۹]
مدال نوبل ادبیات توسط مجسمهساز و قلم زن سوئدی اریک لیندبرگ طراحی شد که مرد جوانی را زیر درخت غار در حالی نشان میدهد که یک آهنگ از ماس، الههٔ شعر و موسیقی، مسحورانه گوش میدهد و مینویسد.[۱۰] زیگموند فروید عصبشناس اتریشی، پس از ۱۲ بار کاندیدا شدن در نوبل پزشکی و عدم موفقیت در دریافت آن، در سال ۱۹۳۶ توسط رومن رولان برنده نوبل ادبیات در سال ۱۹۱۵ کاندیدای دریافت نوبل ادبیات شد.[۱۱]
تاکنون ۱۴ زن موفق به کسب جایزه نوبل ادبیات شدهاند که به جز در زمینهٔ صلح از سایر زمینههای جایزهٔ نوبل بیشتر بودهاست.[۱۲][۱۳] سلما لاگرلوف (برنده جایزه در سال ۱۹۰۹) اولین زنی بود که موفق به دریافت جایزه نوبل ادبیات شد.[۷] این جایزه در سالهای (۱۹۰۴، ۱۹۱۷، ۱۹۶۶، ۱۹۷۴) تنها به دو نفر اهدا شدهاست.[۷] در سالهای (۱۹۱۴، ۱۹۱۸، ۱۹۳۵، ۱۹۴۰–۱۹۴۳ و ۲۰۱۸[۱۴]) این جایزه به هیچکس اهدا نشد.[۷] طبق اساسنامه بنیاد نوبل هرگاه هیچیک از آثار مورد نظر اهمیت لازم را نداشتند، مبلغ جایزه باید برای سال آیندهٔ آن ذخیره شود. اگر در سال بعد نیز نتوانستند به اثری شایسته را بیابند مبلغ جایزه به بودجه محدود بنیاد نوبل اضافه میشود. در طول جنگهای جهانی اول و دوم کمترین جایزه نوبل اهدا شد.[۷]
جوانترین برندهٔ جایزه نوبل ادبیات رودیارد کیپلینگ (برندهٔ جایزه در سال ۱۹۰۷) است که در هنگام دریافت جایزه ۴۲ سال داشت. پیرترین دریافتکنندهٔ این جایزه نیز دوریس لسینگ (برندهٔ جایزه در سال ۲۰۰۷) است که در هنگام دریافت جایزه ۸۸ سال سن داشت.[۷] تنها کسی که پس از مرگش موفق به دریافت جایزه نوبل شدهاست اریک آکسل کارلفلدت است. طبق اساسنامهٔ بنیاد نوبل هیچکس نمیتواند جایزه نوبل را پس از مرگش دریافت کند اما کارلفلدت پس از اعلام خبر برنده شدنش درگذشت.[۷] شش نفر از هفت برندهٔ سوئدی جایزهٔ نوبل ادبیات، سابقه عضویت در آکادمی سلطنتی سوئد را داشتند.[۱۰]
فرانسه با دریافت ۱۶ جایزهٔ نوبل ادبیات بیشترین سهم را در نوبل ادبیات دارد. ایالات متحده آمریکا با ۱۲ و بریتانیا با ۱۱ جایزه بعد از فرانسه بیشترین برنده را دارند.[۱۰] ۳۰ برنده نوبل ادبیات دارای آثاری به زبان انگلیسی هستند.[۱۰] رابیندرانات تاگور، ساموئل بکت و جوزف برودسکی علاوه بر زبان انگلیسی به ترتیب آثارشان را به زبان بنگالی، زبان فرانسوی و زبان روسی منتشر میکردند.[۱۰] آثار منثور با ۷۶ جایزه بیشترین سهم را در میان ژانرها دارد. پس از نثر، شعر با ۳۳ جایزه، نمایشنامه با ۱۴ جایزه، فلسفه و تاریخنویسی هر کدام با ۳ جایزه قرار دارند.[۱۰] در حالی که اکثر مردم فکر میکردند وینستون چرچیل برای نوبل صلح کاندیدا میشود او برنده جایزه نوبل ادبیات شد. او بیست و یک بار برای نوبل ادبیات و دو بار برای نوبل صلح کاندیدا شد بود.[۱۰]
هفت برنده نوبل ادبیات توسط برندگان پیشین این جایزه کاندیدا شده بودند. ورنر فون هایدنشتام برنده نوبل در سال ۱۹۱۶ با کاندیدا کردن سه برنده، کارل اشپیتلر در سال ۱۹۱۷ و ۱۹۱۹، آنری برگسون در سالهای ۱۹۱۸ و ۱۹۲۱، فرانس امیل سیلانپا در سال ۱۹۳۴ رکورد دار است. هر چند آنری برگسون در سال ۱۹۲۷ و فرانس امیل سیلانپا در سال ۱۹۳۹ (سالهایی که توسط او هایدنشتام کاندیدا نشده بودند) موفق به اخذ جایزه شدند.[۱۱] ابوالقاسم اعتصامزاده در سال ۱۹۴۴ از ایران نامزد دریافت جایزه نوبل ادبیات شده بود که موفق به دریافت آن نشد.[۱۵]
فرانسه
۱۲۱ برندهٔ جایزهٔ نوبل ادبیات از سال ۱۹۰۱ تا ۲۰۲۴، از کشورهای زیر بودهاند:
یکی از جوایز با عنوان بدون تابعیت طبقهبندی شدهاست. (ایوان بونین، ۱۹۳۳)
۱۱۶ برندهٔ جایزهٔ نوبل ادبیات از سال ۱۹۰۱ تا ۲۰۱۹ را میتوانید بر اساس تفکیک جنسیت ببینید:
با اینکه جایزهٔ نوبل ادبیات به خاطر فعالیت نویسندگان طی عمرشان داده میشود، اما نه نفر تا به حال توانستهاند به خاطر اثر به خصوصی این جایزه را دریافت کنند:[۱۰]
^ الف. اطلاعاتی که در ستون کشور ذکر شدهاست با توجه به nobelprize.org، وبگاه رسمی بنیاد نوبل میباشد. این اطلاعات ممکن است لزوماً محل تولد یا محل اقامت فرد دریافت کنندهٔ جایزه را بازتاب نکند.