دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها یکی از زیر مجموعه‌های معاونت‌های وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است. نام این دفتر تا سال ۱۳۸۳ «مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها» بود. این مرکز، در سال ۱۳۸۳ به دنبال سیاست‌های جدید دولت و با توجه به تغییر و تحولات در حوزه تکنولوژی‌های نوین ارتباطی و اطلاعاتی، به «دفتر مطالعات و توسعه رسانه‌ها» و در سال ۱۳۸۵ به «دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها» تغییر نام داد. دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها در سال ۱۳۶۸ زیر نظر معاونت امور رسانه ای و تبلیغات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بنیاد نهاده شد. در سال ۱۳۷۵ براساس سیاست‌های کلی دولت و به منظور هماهنگی بیشتر بین نهادهای آموزشی و تحقیقاتی، دفتر گسترش آموزش رسانه‌ها با مرکز مطالعات و توسعه رسانه‌ها ادغام شد.
این دفتر به منظور تشویق، تحقیق و گسترش آموزش در زمینه ارتباطات اجتماعی با تأکید خاص بر مطبوعات و روزنامه‌نگاری شکل گرفته‌است.[۱] مدیران این مرکز از گذشته تاکنون هادی خانیکی، رجبعلی مزروعی، محسن اسماعیلی، محمدمهدی فرقانی، شعبانعلی بهرامپور، ابراهیم شمشیری[۲]، محمدمهدی انصاری[۳]، محمد سلطانی‌فر[۴]، حمید ضیایی‌پرور[۵] و گیتا علی‌آبادی بوده‌اند و در حال حاضر محمد آقاسی[۶] مدیرکل این دفتر است.
شرح وظایف دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها به شرح زیر است:
ارکان دفتر مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها به شرح زیر است:
معاونت پژوهشی به عنوان یکی از تخصصی‌ترین واحدهای تحقیقاتی حوزه ارتباطات توانسته ضمن جمع‌آوری کارشناسان خبره در حوزه پژوهش و تحقیق، ارتباط دائم و مستمری را با استادان دانشگاهی برقرار ساخته و از نظرات روشنگرانه آنها بهره جوید. این بخش با ارائه طرحها و سفارش‌های تحقیقاتی در زمینه تحقیقات بنیادی، تحقیقات آسیب شناسانه، تحلیل محتوا، تحقیقات ویژه؛ و حمایت از پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و دکترا در زمینه ارتباطات و حوزه‌های وابسته و… کار هدایت و نظارت بر تحقیقات را برعهده دارد.[۸]
به منظور بالا بردن سطح علمی و دانش تخصصی دست‌اندرکاران مطبوعات، در بخش آموزش این دفتر دوره‌های آموزشی کوتاه مدت روزنامه‌نگاری و گرافیک مطبوعاتی در قالب دو نیمسال تحصیلی برگزار می‌شود. دانشجویان در هر گرایش ۲۰ واحد درسی را در طول دو ترم تحصیلی فرا می‌گیرند. در این دفتر از بدو تأسیس تا کنون ۷۶ دوره آموزشی برگزار شده و بیش از ۱۴۶۰ نفر فارغ‌التحصیل شده‌اند. در پایان دوره به دانش آموختگان این دفتر مدرک مورد تأیید وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اعطاء می‌گردد. تا کنون انجمن دانش آموختگان دفتر مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها تشکیل نشده‌است.
مباحث درسی ارائه شده در رشته‌های روزنامه‌نگاری و گرافیک مطبوعاتی عبارت‌اند از: رشته روزنامه‌نگاری ترم اول: خبر نویسی، مصاحبه، گرافیک و صفحه‌آرایی، عکاسی خبری حقوق مطبوعات و شیوه نگارش فارسی در مطبوعات. ترم دوم: گزارش‌نویسی، ویراستاری و مدیریت اخبار، مقاله‌نویسی، حقوق و مسئولیت‌های اجتماعی روزنامه‌نگاران و روزنامه‌نگاری آنلاین.
رشته گرافیک مطبوعاتی ترم اول: صفحه‌آرایی، تکنیک‌های طراحی، مبانی گرافیک، مفاهیم اساسی روزنامه‌نگاری و مبانی عکاسی. ترم دوم: صفحه‌آرایی با نرم‌افزارهای حرفه‌ای، طراحی تخصصی، عکاسی خبری، تصویرسازی در مطبوعات و چاپ و نشر.
برگزاری دوره‌های فشرده استانی برای آموزش علمی و افزایش توان حرفه‌ای کادر تحریریه نشریات شهرستان‌ها، خبرگزاری‌ها، نمایندگان دفاتر روزنامه‌های کثیرالانتشار و کارکنان ادارات روابط‌عمومی و همچنین دوره‌های آموزش فشرده برای اعضای تحریریه نشریات و خبرگزاری‌ها در تهران که متقاضی این دوره به‌طور اختصاصی باشند، برگزار می‌شود. این دفتر تا کنون حدود ۷۵ دوره آموزشی فشرده و کوتاه مدت برای استان‌های مختلف و سازمانها برگزار کرده‌است.
به منظور بسط و گسترش دانش روزنامه‌نگاری و در راستای سیاست‌های خصوصی‌سازی، در سال ۱۳۸۴ دبیرخانه آموزشگاه‌های آزاد روزنامه‌نگاری و گرافیک مطبوعاتی در معاونت آموزشی تشکیل گردید که کار رسیدگی، صدور مجوز، نظارت بر تأسیس و فعالیت آموزشگاه‌های آزاد روزنامه‌نگاری و گرافیک مطبوعاتی را برعهده دارد.[۹]
انتشارات دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها با ۱۸ سال فعالیت مستمر در امر چاپ و نشر کتاب در حوزه ارتباطات، امروز یکی از انتشارات مطرح و قابل عنایت در این حوزه با بیش از ۱۰۰ عنوان کتاب است که ۱۸ عنوان آن مرتب و بارها به تجدید چاپ رسیده‌است، و با کتابهای به روز و جدید در این حوزه، همچنان پر ثمر و پر تکاپو به فعالیت انتشارتی خود ادامه می‌دهد و برای آینده نیز کتابهای بسیار مفیدی در برنامه کار دارد.[۱۰]
برخی از مهمترین کتابهای منتشر شده در این دفتر عبارتند از:
جریان بین‌المللی اطلاعات - گزارش و تحلیل جهانی[۱۱] نوشته حمید مولانا با ترجمه یونس شکرخواه
روشهای مصاحبه خبری[۱۲] نوشته مهدی محسنیان‌راد
انحصار رسانه‌ها[۱۳] نوشته بن. باگدیریان با ترجمه داود حیدری
خبر [۱۴]نوشته یونس شکرخواه
حقوق مطبوعات: بررسی تطبیقی مبانی حقوقی آزادی مطبوعات و مقررات تاسیس و انتشار آنها [۱۵] نوشته کاظم معتمدنژاد
مخاطب‌شناسی [۱۶]نويسنده دنیس مک‌کوایل با ترجمه مهدی منتظرالقائم
درآمدی بر نظریه ارتباطات جمعی[۱۷] نويسنده دنیس مک‌کوایل با ترجمه پرویز اجلالی
تجربه‌های ماندگار در گزارش‌نویسی[۱۸] نويسنده جان‌سی. کری با ترجمه علی‌اکبر قاضی‌زاده
حقوق ارتباطات [۱۹]نويسنده کاظم معتمدنژاد
فتوژورنالیسم [۲۰]نويسنده کنت کوبر با ترجمه اسماعیل عباسی
کتابخانه تخصصی دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها در اسفند ماه سال ۱۳۷۵، پس از ادغام "مرکز آموزش رسانه‌هاً با "دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها " به عنوان یکی از واحدهای مرکز فعالیت خود را آغاز کرد.
مساحت کتابخانه ۲۱۵ متر مربع است. از این مقدار ۱۲۰ مترمربع به سالن مطالعه و مخزن کتاب‌ها اختصاص داده شده‌است. تلاش طراحان بر این بوده‌است که وسایل و تجهیزات کتابخانه به استانداردهای جهانی نزدیک باشد.
اسناد و کتابهای کتابخانه در زمینه رسانه‌های گروهی و ارتباطات و مطالب وابسته به این دو موضوع است. مجموعه منابع و نحوه سازماندهی پایگاه‌های اطلاعاتی به شرح زیر کامپیوتری و کدگذاری شده‌است. کتابهای فارسی و لاتین، گزارش‌های فارسی و لاتین (گزارش‌ها منابعی هستند که اصل آن در دسترس نیست و اکثر آنها از سازمانها و مراکز مختلف علمی فراهم شده‌است) جزوه‌های درسی، (مدارکی هستند که اکثراً در دانشکده‌ها جزو منابع تدریس استادان بوده‌است، که جزوه‌های دستنویس را نیز شامل می‌شود) این مجموعه با استفاده از قواعد فهرست نویسی انگلوامریکن و نظام رده‌بندی کتابخانه کنگره (LC) فهرست نویسی و رده‌بندی شده‌است. مقالات فارسی و لاتین: این مقاله‌ها از مجلات و روزنامه‌های سراسری انتخاب و نمایه‌سازی می‌شوند. مثال: کد بازیابی م + شماره مقاله. مثال:م ۷۲۲ نشریات ادواری فارسی و لاتین: نشریات جاری براساس فهرست‌نویسی انگلوآمریکن و نظام رده‌بندی کتابخانه کنگره (LC) فهرست نویسی و رده‌بندی شده‌است. روزنامه‌های سراسری صبح و عصر؛ روزنامه‌ها به مدت ۱۴ روز در آرشیو نگهداری می‌شوند. برنامه کامپیوتری کتابخانه نرم‌افزار سیمرغ است. نظام دسترسی به منابع کتابخانه «قفسه بسته» است.
کتابهای فارسی، کتابهای لاتین، نشریات فارسی، نشریات لاتین، مقالات فارسی، مقالات لاتین، پایان‌نامه‌های فارسی، پایان‌نامه لاتین، شایان ذکر است که کتابخانه هر سه ماه یک‌بار مبادرت به انتشار تازه‌های منابع کتابخانه می‌کند. بیش از ۸۰ هزار جلد کتاب تخصصی حوزه ارتباطات و رسانه در کتابخانه دفتر وجود دارد. دسترسی به منابع این کتابخانه، از طریق بخش کتابخانه دیجیتال وب سایت این دفتر به نشانیwww.rasaneh.org امکان‌پذیر است.
رسانه فصلنامه‌ای علمی - ترویجی در زمینه وسایل ارتباط‌جمعی است، که به منظور بازتاب پژوهش‌ها، تجربه‌ها، دستاوردهای نو و رهیافت‌های سودمند علمی در حوزة تخصصی وسایل ارتباط‌جمعی، به ویژه مطبوعات، از سال ۱۳۶۹ به خانواده مطبوعات ایران پیوسته‌است. رسانه فصلنامه‌ای علمی - ترویجی در زمینه وسایل ارتباط‌جمعی است، که به منظور بازتاب پژوهش‌ها، تجربه‌ها، دستاوردهای نو و رهیافت‌های سودمند علمی در حوزة تخصصی وسایل ارتباط‌جمعی، به ویژه مطبوعات، از سال ۱۳۶۹ به خانواده مطبوعات ایران پیوسته‌است. تمام شماره‌های مجله رسانه که رتبه علمی ترویجی از وزارت علوم دارد در وب سایت این مجله در دسترس عموم قرار دارد[۲۱]
رسانه طی دوره‌ای نزدیک به هجده سال انتشار مستمر، به عنوان نخستین و مهمترین بازتاباننده پژوهش‌ها، تجربیات و دستاوردهای ارتباطات در کشور و جهان، نزد استادان، صاحب‌نظران و دانشجویان سطوح مختلف در رشته‌های علوم ارتباطات اجتماعی، جایگاهی ویژه یافته‌است. رسانه از سال ۱۳۸۳ با تغییر قطع و اندازه و اختصاص مطالب هر شماره به موضوعی خاص، تا کنون به موضوعات «مطالعات انتقادی در ارتباطات»، «سیاستگذاری و برنامه‌ریزی ارتباطی»، «رسانه‌ها، حوزه عمومی و دموکراسی»، «مطبوعات عامه‌پسند»، «آموزش روزنامه‌نگاری»، «پژوهش‌های ارتباطی»، «جامعه اطلاعاتی»، «رسانه‌ها و فرهنگ»، «سواد رسانه‌ای»، «رسانه‌ها و دین»، «مدیریت رسانه‌ها»، «روشهای کیفی پژوهش در ارتباطات»، «روزنامه‌نگاری بحران» و «زبان و رسانه‌ها» پرداخته‌است.[۲۲] محمد سلطانی‌فر در روز دهم بهمن ماه سال یکهزار و سیصد و نود و دوی هجری شمسی به عنوان رئیس دفتر تحقیقات و مطالعات رسانه‌ها تعیین، منصوب و مشغول به کار شد.[۲۳] گیتا علی‌آبادی در روز اول اردیبهشت سال یکهزار و سیصد و نود و پنج هجری شمسی جانشین محمد سلطانی فر شد و به عنوان رئیس دفتر تحقیقات و مطالعات رسانه‌ها تعیین، منصوب و مشغول به کار گردید.[۲۴][۲۵] در تاریخ ۱۰ اسفند ۱۳۹۶ سید عباس صالحی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با صدور حکمی، حمید ضیایی پرور را به سمت مدیر کل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها منصوب کرد.[۲۶]