دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان (به انگلیسی: Institute for Advanced Studies in Basic Sciences) یک دانشگاه دولتی و مرکز تحقیقاتی پیشرفته است که در شمال شهر زنجان قرار دارد. این دانشگاه در سال ۱۳۷۱ توسط یوسف ثبوتی به عنوان «مؤسسه تحقیقات تکمیلی در علوم پایه» تأسیس شد. شد.[۱]
دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان در سال ۱۳۷۱ توسط یوسف ثبوتی و با همکاری محمدرضا خواجه پور به عنوان یک مرکز آموزش عالی و مرکز تحقیقاتی دولتی با نام «مؤسسه تحقیقات تکمیلی در علوم پایه» تأسیس شد. کار مرکز با تأسیس رشته فیزیک و پذیرش دانشجو در مقطع کارشناسی ارشد در سال ۱۳۷۲ آغاز شد. پس از یک سال و نیم دوره‌های کارشناسی ارشد ریاضیات و دکتری فیزیک نیز تأسیس گردید. در ابتدا کلاس‌های دانشگاه در مرکز موقتی به مساحت پنج هزار و پانصد متر در شمال شهر زنجان برگزار می‌شد.[۲] احداث پردیس اصلی دانشگاه از سال ۱۳۷۴ در زمینی به مساحت ۸۵ هکتار در کنار دانشگاه علوم پزشکی زنجان در شمال شهر زنجان آغاز گردید. با اتمام ساخت دانشکده فیزیک در سال ۱۳۸۰ کلاس‌های دانشگاه به پردیس اصلی منتقل شدند.[۳]
دانشگاه تحصیلات تکمیلی در ابتدا با یک شورای مشورتی بینالمللی تشکیل شد تا اساتید عضو آن، دانشگاه را در زمینه پژوهش، تأسیس شاخه‌های جدید، جذب محققان برجسته و همکاری‌های بینالمللی یاری کنند. همچنین اعضای این شورا عملکرد دانشگاه را ارزیابی می‌کردند.[۲]
پردیس اصلی دانشگاه در بلوار گاوازنگ در شمال شهر زنجان قرار دارد. دانشگاه علوم پایه تنها دانشگاه بدون دیوار و حصار در کشور است که عموم شهروندان می توانند آزادانه از محیط آن بازدید کنند. در این دانشگاه به تمامی دانشجویان دکتری دفاتر اختصاصی برای مطالعه داده می شود. همچنین دانشجویان می توانند ۲۴ ساعته و در تمام طول شبانه روز در محیط دانشگاه حاضر بوده و از امکانات استفاده کنند.[۴]
دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان از شش دانشکده، دو پژوهشگاه و مرکز آموزش زبان تشکیل شده‌است.[۵] همچنین «خانه علم زنجان» و «پارک علم و فناوری زنجان» از زیرمجموعه‌های این دانشگاه هستند. دانشگاه از لحاظ آموزشی به تربیت دانشجو در دوره‌های دکتری و کارشناسی ارشد در علوم پایه می‌پردازد و تنها رشته مقطع کارشناسی آن، رشته مهندسی کامپیوتر است. همچنین دانشگاه تحصیلات تکمیلی زنجان تنها دانشگاه کشور است که از مقاطع دیپلم و کارشناسی در رشته دکتری پیوسته فیزیک دانشجو جذب می‌کند.[۱]
دانشکده فیزیک به عنوان اولین دانشکده دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه در راستای هدف اصلی دانشگاه برای پیشرفت دانش در زمینه علوم پایه در بهار ۱۳۷۲ با پذیرش دانشجو در مقطع کارشناسی ارشد کار خود را آغاز کرد. در سال ۱۳۷۵ دوره دکتری فیزیک با پذیرش اولین دانشجویان در شاخه‌های ماده چگال نظری، اخترفیزیک و فیزیک ریاضی راه‌اندازی شد. به فاصله کمی دوره کارشناسی ارشد در شاخه اپتیک تجربی ایجاد شد. در سال ۱۳۷۹ دوره ویژه دکتری پیوسته برای دانش‌آموزانی که رتبه‌های برتر در آزمون سراسری ورودی دانشگاه‌ها داشتند راه‌اندازی شد. دانشجویان پذیرفته شده در این دوره هفت ساله بعد از گذراندن درس‌های کارشناسی و تکمیلی، بدون انجام پروژه کارشناسی ارشد مستقیماً شروع به انجام پروژه دکتری خود می‌کنند.[۶]
دانشکده ریاضی در سال ۱۳۷۳ تأسیس شد و اقدام به پذیرش دانشجوی کارشناسی‌ارشد در رشته‌های ریاضی محض و کاربردی نمود. دوره دکتری ریاضی نیز از سال ۱۳۸۲ آغاز شد. فعالیت‌های پژوهشی و آموزشی دانشکده ریاضی در زمینه‌های ریاضی محض، ریاضی کاربردی، ریاضی مالی و علوم کامپیوتر می‌باشد.[۷] در حال حاضر دانشکده ریاضی با دانشگاه‌هی بوردو ۱، گرنوبل، و پاریس ۶ فرانسه و موسسة ماکس پلانک آلمان دانشجوی دکتری مشترک دارد. همکاری‌های پژوهشی و تحقیقات مشترک با دانشگاه‌های متعددی از جمله دانشگاه پاریس-اورسی، مؤسسه اِل‌آرآی فرانسه، دانشگاه جنوا ایتالیا، مؤسسه یمپا برزیل، مؤسسه آلفرد رِنی مجارستان و مؤسسه تحقیقاتی کامپیوتر و اتوماسیون مجارستان و دانشگاه هاله آلمان انجام گرفته یا در حال انجام است.[۸]
دانشکده شیمی، پس از ۷ سال از تأسیس دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان، و در پاییز ۱۳۷۸ فعالیت رسمی خود را با ۵ دانشجوی کارشناسی ارشد و پنج عضو هیئت علمی آغاز نمود. دوره کارشناسی ارشد ابتدا در دو حوزه، شیمی تجزیه و شیمی آلی آغاز گردید و در زمستان سال ۱۳۸۴ اولین دوره دانشجویان دکتری شروع به تحصیل نمودند. در حال حاضر محققین در این دانشکده در گرایش‌های شیمی آلی، شیمی تجزیه، شیمی فیزیک، شیمی معدنی، نانو شیمی و شیمی پلیمرمشغول به آموزش و تحقیق می‌باشند.[۹]
دانشکدهٔ علوم زمین متشکل از گروه‌های ژئوفیزیک، ژئودزی، تکتونیک، آبشناسی، پترولوژی و رسوب‌شناسی است. این دانشکده با تشکیل گروه ژئوفیزیک در سال ۱۳۷۸ در درون دانشکدهٔ فیزیک به وجود آمد. در سال ۱۳۸۳ دورهٔ کارشناسی ارشد ژئوفیزیک تأسیس شد. در سال ۱۳۹۱ دورهٔ دکتری ژئوفیزیک در دو رشته زلزله‌شناسی و ژئودزی‌گرانی و در سال ۱۳۹۲ دورهٔ کارشناسی ارشد زمین‌شناسی-تکتونیک راه‌اندازی شدند.[۱۰] پژوهش در دانشکده علوم زمین به‌طور عمده در زلزله‌شناسی، سایزموتکتونیک، ژئودینامیک، میدان‌های پتانسیل زمین، تکتونیک، رسوب‌شناسی، آبشناسی و پترولوژی متمرکز است.[۱۱]
دانشکده علوم کامپیوتر و فناوری اطلاعات با رشته مهندسی فناوری اطلاعات در سال ۱۳۸۲ شروع به کار کرد و بلافاصله رشته علوم کامپیوتر در مقطع کارشناسی ارشد را نیز راه اندازی کرد. در حال حاضر این دانشکده علاوه بر رشته‌های علوم کامپیوتر (مقطع دکتری مستقل و چهار گرایش در مقطع کارشناسی ارشد) و مهندسی فناوری اطلاعات (کارشناسی) در رشتهٔ مهندسی کامپیوتر (کارشناسی) نیز دانشجو دارد.[۱۲]این دانشکده دارای آزمایشگاه‌های ارتباطات بیسیم، بیوانفورماتیک، هندسه محاسباتی و روباتیک RoboCG و هوش مصنوعی است.[۱۳]پژوهش در این دانشکده در زمینه‌های الگوریتم های بهینه‌سازی، هندسه محاسباتی، رباتیک یادگیری ماشین، بینایی کامپیوتر، بیوانفورماتیک و ارتباطات بیسیم متمرکز است.[۱۴]
دانشکده علوم زیستی، به‌عنوان جوان‌ترین دانشکده در دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان، در سال ۱۳۸۷ راه‌اندازی شد.[۱۵] دانشکده علوم زیستی دارای آزمایشگاه‌های تحقیقاتی شامل بیوشیمی، بیوفیزیک، کشت باکتری، کشت سلول و بیوانفورماتیک است.[۱۶]
دانشگاه علوم پایه با دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی متعددی از جمله دانشگاه‌های «آخن»، «بن»، «زیگن» و «کایزرسلاترن» آلمان، دانشگاه‌های «اوترخت» و «دلفت» هلند، دانشگاه «هریوت-وات» بریتانیا، «اکول پلی‌تکنیک» فرانسه، دانشگاه‌های «آرکانزاس»، «اوهایو» و «یوتا» ایالات متحده و دانشگاه «توکیو» ژاپن همکاری‌های علمی و پژوهشی داشته‌است.[۱۷][۱۸][۱۹]
دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان به عنوان یک مرکز تحقیقاتی پیشرفته تأسیس شده و از دانشگاه‌های معتبر ایران است. این دانشگاه یکی از ۱۰ دانشگاه جامع برتر کشور است.[۲۰][۲۱][۲۲] همچنین این دانشگاه در پروژه ارتقا ویژه وزارت علوم قرار دارد تا طی سال‌های آینده در جمع ۲۰۰ دانشگاه برتر جهان قرار بگیرد.[۲۳] در سال ۱۳۹۸ در میان دانشگاه‌های کشور دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه با ۹ عضو هیئت علمی در فهرست سرآمدهای علمی ایران، پس از دانشگاه صنعتی شریف با ۱۳ عضو، دارای بیشترین تعداد اساتید سرآمد علمی بوده‌است.[۲۴][۲۵] در مورد سطح علمی دانشگاه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
جایزه ثبوتی-خواجه‌پور جایزه‌ای در حوزه علوم پایه است که به افتخار بنیان‌گذاران دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه نام‌گذاری شده است. این جایزه در بیستمین سالگرد تاسیس دانشگاه، با حمایت برخی از اعضای هیئت علمی و علاقه‌مندان، بنیان نهاده شد تا هر سال به پژوهشگران جوان‌تر از چهل سال که پژوهش آنها در درون ایران به ثمر رسیده و در عرصه بینالمللی شناخته شده است اعطا شود. ملاک تعیین برنده، برجستگی پژوهش در یکی از شاخه‌های ریاضی، فیزیک، شیمی، علوم زمین، علوم زیستی و یا علوم رایانه و تاثیر عمیق نتایج آن پژوهش در رشته مربوطه است.[۳۱] هر سال کمیته‌ی علمی جایزه تعدادی از صاحب‌نظران در رشته‌های مربوطه را از دانشگاه‌ها و موسسات علمی مختلف کشور به عنوان مشاوران علمی انتخاب می‌کند و این مشاوران پژوهشگران جوانی را به عنوان نامزد دریافت جایزه معرفی می کنند. در صورتی که کمیته علمی جایزه هیچکدام از نامزدها را شایسته‌ی دریافت جایزه نداند، در آن سال جایزه در آن رشته اعطا نمی‌شود.[۳۲]
در میان فارغ التحصیلان و اعضای هیئت علمی (فعلی و سابق) این دانشگاه چهره‌های سرشناسی وجود دارد که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:[۳]
مرکز دارای یک هسته مدرسین مقیم، متشکل از پژوهشگران فعال است. در هر ترم از تعدادی از استادان میهمان نیز، داخل و خارج کشور، برای تحقیق و تدریس در مرکز، دعوت به عمل می‌آید. از زمان تأسیس مرکز تاکنون استادان و مدرسان زیر برای تدریس و سخنرانی و راهنمای موضوعات رساله، با مرکز همکاری کرده‌اند:[۲]
Wikipedia contributors, "Institute for Advanced Studies in Basic Sciences," Wikipedia, The Free Encyclopedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Institute_for_Advanced_Studies_in_Basic_Sciences