زبان‌های پلی‌نزیایی

پلی‌نزیایی
پراکنش:	پلی‌نزی
تبار:	آسترونزیایی مالایو-پلی‌نزیایی اقیانوسیه‌ای اقیانوسیه‌ای مرکزی فیجیایی شرقی – پلی‌نزیایی پلی‌نزیایی
نیا:	نیاپلی‌نزیایی
زیرگروه‌ها:	تونگی پلی‌نزیایی هسته‌ای
گلاتولوگ	poly1242[۱]
زبان‌های آرام مرکزی زیتونی پلی‌نزیایی است (نشان داده نشده: رپا نویی)

زبان‌های پلی‌نزیایی (به انگلیسی: Polynesian languages) یک خانواده زبانی گفتاری در جغرافیای پلی‌نزی است که از نقاط دورافتاده جنوب مرکزی میکرونزی تا جزایر کوچک در شمال شرق جزایر سلیمان و همچنین وانواتو سخن گفته می‌شود. آرایه‌شناسان زبانی این شاخه را به عنوان هموندی از شاخه اقیانوسیه‌ای خانواده بزرگتر و گوناگون‌تر آسترونزیایی دسته‌بندی می‌کنند.^[۲] پلی‌نزیایی‌ها دارای بسیاری ویژگی‌های خاص فرهنگی هستند که فقط در حدود ۱۰۰۰ سال پیشرفت مشترک، از جمله پیشرفت مشترک زبانی، در مناطق تونگا و ساموآ در طول هزاره اول پیش از میلاد حاصل شده است.

تقریباً چهل زبان پلی‌نزیایی وجود دارد. برجسته‌ترین آن‌ها تاهیتیایی، ساموآیی، تونگایی، مائوری و هاوایی هستند. از آنجا که بشر به نسبت اخیراً در جزایر پلی‌نزی ساکن شده است و تنوع زبانی داخلی فقط در حدود ۲۰۰۰ سال پیش آغاز شده است، زبانهای پلی‌نزیایی دارای اشتراکات بسیار زیادی هستند. هنوز هم بسیاری ریشه مشترک واژگانی در سراسر جزایر مختلف وجود دارد.

تمام زبان‌های پلی‌نزیایی شباهت‌های زیادی به ویژه در واژگان دارند. واکه‌ها (تقریباً همیشه a ,e، i ,o و u) غالباً در زبان‌های نواده باقی مانده‌اند. تغییرات همخوان‌ها کاملاً منظم است؛ مثلاً سرزمین افسانه‌ای بسیاری از مردم پلی‌نزیایی، که به عنوان ساوایکی بازسازی شده است، در زبان مائوری نیوزیلند به صورت هاوایکی (جایگزینی س با هـ)، در جزایر کوک به صورت آوایکی (جایگزینی س با انسداد زبانی)، در هاوایی، بزرگ‌ترین جزیره در جزایر هاوایی، (جایگزینی س با هـ و ک با انسداد زبانی)، ساوایی، بزرگ‌ترین جزیره در ساموآ (جایگزینی ک با انسداد زبانی) و همچنین هاوایی در جزایر انجمن (جایگزینی س با هـ و ک با انسداد زبانی) نمود یافته است.^[۳]

زبان‌ها

زبان‌های پلی‌نزیایی به دو شاخه تونگی و پلی‌نزیایی هسته‌ای تقسیم می‌شوند. تونگایی و نیوویایی شاخه تونگی را تشکیل می‌دهند. سایرین همه بخشی از شاخه پلی‌نزیایی هسته‌ای هستند.

• تونگی
  • تونگایی
  • نیوفوئویی (در جزیره نیوفوئو، تونگا)
  • نیوویایی
• پلی‌نزیایی هسته‌ای
  • فوتونی:
    • والیسی یا اوویایی شرقی (فاکائوویایی) (جزیره والیس، والیس و فوتونا)
    • فاکافوتونا یا فوتونایی (شرقی) (جزیره فوتونا، والیس و فوتونا)
    • اوویایی غربی یا فاگا اوویا (اوویا در کالدونیای جدید)
    • پوکاپوکایی (پوکاپوکا، شمال جزایر کوک)
    • آنوتایی (جزیره آنوتا، جزایر سلیمان)
    • رنلی (جزیره‌های رنل و بلونا، جزایر سلیمان)
    • تیکوپیایی (جزیره تیکوپیا، جزایر سلیمان)
    • فوتونایی-آنیوایی یا فوتونایی غربی (فوتونا و آنیوا در وانواتو)
    • مله‌ای-فیلایی (جزیره مله، وانواتو)
    • امائه‌ای (جزیره امائه، وانواتو)
  • الیسی
    • ساموئی
      • ساموآیی
      • توکلائویی
    • الیسی–بیرونی
      • تووالویی
      • نوکوئورویی (نوکوئورو در ایالات فدرال میکرونزی)
      • کاپینامارنگیایی (در کاپینامارنگی در ایالات فدرال میکرونزی)
      • نوکوریایی (نوگوریا در شرق پاپوآ گینه نو)^[۴]
      • تاکوئویی (آب‌سنگ حلقوی تاکوئو در شرق پاپوآ گینه نو)
      • نوکومانویی (نوکومانو در شرق پاپوآ گینه نو)
      • اوتونگ جاوایی، یا لوانگیوا (اوتونگ جاوا، جزایر سلیمان)
      • سیکاینایی (سیکاینا، جزایر سلیمان)
      • پیلنی (جزایر ریف، جزایر سلیمان)
    • پلی‌نزیایی شرقی
      • رپا نویی (جزیره ایستر)
      • پلی‌نزیایی مرکزی-شرقی
        • مارکیزی
          • مارکیزی–مانگاروایی
            • مارکیزی (جزایر مارکیز، پلی‌نزی فرانسه)
            • مانگاروایی (جزایر گامبیر، پلی‌نزی فرانسه)
          • هاوایی (هاوایی، ایالات متحده آمریکا)
        • تاهیتی
          • تاهیتیایی (جزایر انجمن، پلی‌نزی فرانسه)
          • آسترلی (جزایر آسترل، پلی‌نزی فرانسه)
          • راپایی (راپا، پلی‌نزی فرانسه)
          • توآموتویی (مجمع‌الجزایر توآموتو، پلی‌نزی فرانسه)
          • راروتونگایی (مائوری جزایر کوک، جزایر کوک)
          • راکاهانگایی-مانیهیکیایی (راکاهانگا و مانیهیکی، شمال جزایر کوک)
          • پنرینی یا تونگاروایی (تونگاروا، شمال جزایر کوک)
          • مائوری–موریوری
            • مائوری (نیوزیلند)
            • موریوری (جزایر چاتام، نیوزیلند) †^[۵]

اعداد به زبان‌های پلی‌نزیایی^[۶]

فارسی	یک	دو	سه	چهار	پنج	شش	هفت	هشت	نه	ده
نیوویایی	taha	ua	tolu	fa	lima	ono	fitu	valu	hiva	hogofolu
تونگایی	taha	ua	tolu	fa	nima	ono	fitu	valu	hiva	hongofulu
ساموآیی	tasi	lua	tolu	fa	lima	ono	fitu	valu	iva	sefulu
تووالویی	tasi	lua	tolu	fa	lima	ono	fitu	valu	iva	agafulu
نانومئایی	tahi	lua	tolu	fā	lima	ono	fitu	valu	iva	toa
توکلائویی	tahi	lua	tolu	fa	lima	ono	fitu	valu	iva	hefulu
والیسی	tahi	lua	tolu	fā	nima	ono	fitu	valu	hiva	hogofulu
پوکاپوکایی	tayi	lua	tolu	wa	lima	ono	witu	valu	iva	laugaulu
رنه‌ای	tahi	ŋgua	toŋgu	hā	ŋgima	ono	hitu	baŋgu	iba	katoa
پیلنی	tasi	rua	toru	fā	lima	ono	fitu	valu	iva	kʰaro
تیکوپیایی	tasi	rua	toru	fa	rima	ono	fitu	varu	siva	fuaŋafuru
آنوتایی	tai	rua	toru	paa	nima	ono	pitu	varu	iva	puangapuru
اوویایی غربی	tahi	ƚua	toƚu	fa	lima	tahia-tupu	luaona-tupu	toluona-tupu	faona-tupu	limaona-tupu
امائه‌ای	tasi	rua	toru	fa	rima	ono	fitu	βaru	siβa	ŋafuru
مله‌ای	tasi	rua	toru	fa	rima	ono	fitu	βaru	siβa	siŋafuru
فوتونایی-آنیوایی	tasi	rua	toru	fa	rima	ono	fitu	varo	iva	tagafuru
سیکاینایی	tahi	lua	tolu	hā	lima	ono	hitu	valo	sivo	sehui
اوتونگ جاوایی	kahi	lua	kolu	hā	lima	oŋo	hiku	valu	sivo	sehui
تاکوئو	tasi	lua	toru	fa	rima	ono	fitu	varu	sivo	sinafuru
کاپینامارنگیایی	dahi	lua	dolu	haa	lima	ono	hidu	walu	hiwa	mada
نوکوریایی	dahi	ka-lua	ka-dolu	ka-haa	ka-lima	ka-ono	ka-hidu	ka-valu	ka-siva	ka-hulu
رپا نویی	tahi	rua	toru	ha	rima	ono	hitu	vaʼu	iva	ʼahuru
تاهیتیایی	tahi	piti	toru	maha	pae	ōno	hitu	vaʼu	iva	hōeʼahuru
پنرینی	tahi	lua	tolu	hā	lima	ono	hitu	valu	iva	tahi-ngahulu
راروتونگایی	taʼi	rua	toru	ā	rima	ono	ʼitu	varu	iva	ngaʼuru
توآموتویی	tahi	rua	toru	fā	rima	ono	hitu	varu	iva	rongoʼuru
مائوری	tahi	rua	toru	whā	rima	ono	whitu	waru	iwa	tekau (also ngahuru)
موریوری	tehi	teru	toru	tewha	terima	teono	tewhitu	tewaru	teiwa	meangauru
مانگاروایی	tahi	rua	toru	ha	rima	ono	hitu	varu	iva	rogouru
مارکیزی	e tahi	e úa	e toú	e fa	e íma	e ono	e fitu	e vaú	e iva	ónohuú
هاوایی	‘e-kahi	‘e-lua	‘e-kolu	‘e-hā	‘e-lima	‘e-ono	‘e-hiku	‘e-walu	‘e-iwa	‘umi

نوشتار

برای نوشتار خط زبان‌های پلی‌نزیایی از خط لاتین استفاده می‌شود. بیشتر زبان‌های پلی‌نزیایی دارای پنج واکه هستند که تقریباً با واکه‌های i , e، a , o، u در لاتین برابر است. با این حال، قراردادهای املایی برای واج‌هایی که به راحتی با خط معیار لاتین نوشته نمی‌شوند، ایجاد شده است. دستور خط زبان‌های نانوشته پلی‌نزیایی برای نخستین بار تحت تأثیر مبلغین مذهبی و قوانین نوشتاری زبان‌هایی که با آن‌ها آشنایی داشتند، ابداع شد. اما این دستورها میزان کشیدگی واکه‌ها یا انسداد زبانی را مشخص نمی‌کردند. زمانی که زبان‌شناسان با روش‌های امروزی‌تر راهی اقیانوس آرام شدند، کتاب مقدس از قبل با توجه به سیستم املایی توسعه‌یافته توسط مبلغین، حداقل برای زبان‌های اصلی، چاپ شده بود و مردم خواندن و نوشتن را بدون نشانه‌گذاری میزان کشیدگی واکه‌ها یا انسداد زبانی یادگرفته بودند.

این وضعیت در بسیاری از زبان‌های پلی‌نزیایی ادامه دارد. علی‌رغم تلاش‌های بسیار برای اصلاح دستور خط توسط آکادمی‌های محلی، یک مقاومت عمومی محافظه‌کارانه در برابر تغییر نوشتار منجر به بروز پیامدهای متفاوتی در زبان‌های پلی‌نزیایی شده است که یکی از آن‌ها وجود چندین شیوه نوشتاری برای یک زبان است. با این حال در متداول‌ترین روش، از ماکرون برای نشان دادن یک واکهٔ بلند استفاده می‌شود، و واکه‌های بدون آن کوتاه هستند، به عنوان مثال، ā در مقابل a. در مواردی نیز برای یک واکهٔ بلند دو واکهٔ کوتاه استفاده می‌شود مثلاً مائوری به صورت Maaori نوشته می‌شود.

جستارهای وابسته

• زبان نیاپلی‌نزیایی

منابع

1. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "پلی‌نزیایی". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. {{cite book}}: Invalid |display-editors=4 (help)
2. In terms of numbers of languages, the 38 members of the Polynesian branch represent 7 percent of the 522 Oceanic languages, and 3 percent of the Austronesian family (source: Glottolog).
3. Hīroa, Te Rangi (1964). Vikings of the Sunrise. New Zealand: Whitcombe and Tombs Ltd. p. 69. ISBN 0-313-24522-3. Retrieved 21 August 2010.
4. Marck, Jeff (2000), Topics in Polynesian languages and culture history. Canberra: Pacific Linguistics
5. Source: The Numbers List http://www.zompist.com/numbers.shtml
6. «The Numbers List». www.zompist.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۴-۰۹.

پیوند به بیرون