تاریخ شیمی

شیمی مطالعهٔ ساختار، خواص، ترکیبات و تغییر شکل مواد است.

تاریخ شیمی به سلسله اتفاقاتی گفته می‌شود که از زمان باستان تاکنون برای دانش شیمی اتفاق افتاده‌است. تا ۱۰۰۰ سال پیش از میلاد، تمدن‌های باستان از ابزارهایی استفاده می‌کردند که سرانجام اساس تنوع شاخه‌های شیمی شدند. برای نمونه استخراج فلزها از سنگ معدن، سفالگری با استفاده از لعاب،[۱][۲] تخمیر آبجو و شراب،[۳] تهیهٔ رنگدانه برای لوازم آرایشی و نقاشی،[۴] استخراج مواد شیمیایی از گیاهان برای دارو و عطر،[۵] تهیهٔ پنیر، ریسندگی، دباغی کردن چرم، تهیهٔ صابون از چربی، ساخت شیشه و ساخت آلیاژهایی مانند برنج.[۶]

در گذشته تلاش برای بیان طبیعت مواد و چگونگی دگرگونی آن‌ها ناموفق بود. دانش پیشرفته‌تر کیمیاگری نیز در این مورد ناتوان بود. به هرحال دانش کیمیا به کمک انجام تحقیقات اولیه و ثبت نتیجه‌ها، پایه‌گذار شیمی مدرن بود. تغییر نگرش در شناخت مواد، زمانی شروع شد که رابرت بویل در سال ۱۶۶۱ در کتاب شیمی‌دان شکاک میان شیمی و کیمیا تفاوت قائل شد.[۷] پس از آن شیمی با تلاش‌های آنتوان لاووازیه و ارائه قانون پایستگی جرم، به یک دانش تکامل‌یافته تبدیل شد. دغدغهٔ هر دو دانش کیمیا و شیمی شناخت طبیعت مواد و چگونگی دگرگونی آن‌ها بود، اما تنها شیمی از شیوه‌های علمی قوی بهره‌مند شد.[۸] با کوشش‌های ویژهٔ جوسایا ویلارد گیبز تاریخ شیمی با ترمودینامیک رابطهٔ عمیقی پیدا کرد.[۹]

تاریخ شیمی از آغاز تاکنون با صنعت رابطه‌ای مستقیم داشته‌است. در ابتدای دوران مدرن در اروپا، شیمی از ترکیب دانسته‌های باستان با فعالیت‌های دانشمندان مسلمان در قرون وسطی توسعه یافت.[۱۰][۱۱] سپس شیمی در کنار فیزیک توانست ماهیت درونی مواد را شرح دهد.[۱۲] امروزه شیمی دانشی بسیار پیچیده‌است که بخش‌های زیادی با اهداف متنوع در زمینه‌های مختلف فناوری دارد.[۱۳]

دوران باستان (۴۰۰۰–۳۰۰ پ. م)

دو سربند از جنس طلا مربوط به ۷۰۰-۷۵۰ پ. م در تبس که نشان‌دهندهٔ آشنایی تمدن مصر باستان با متالورژی‌است.
سفالگری در مصر باستان یک هنر مهم و توسعه‌یافته بود.
استوانهٔ نقره‌ای کشف‌شده در مرودشت، فارس با نوشته‌هایی به خط ایلامی روی آن. مربوط به هزارهٔ سوم پیش از میلاد. موزه ملی ایران.

مسلماً نخستین واکنش شیمیایی که بشر توانست آن را کنترل و مهار کند، سوختن و آتش بود.[۱۴][۱۵] آتش برای مردم باستان، یک نیروی عرفانی بود که می‌توانست یک ماده را به یک مادهٔ دیگر تبدیل کند در حالی که نور و گرما نیز می‌بخشد. آتش بر بسیاری از جوامع تأثیر گذاشت. به‌طوری‌که فعالیت‌های روزمره‌ای مانند آشپزی و تهیه نور و گرما تا فناوری‌هایی مانند سفالگری، تهیهٔ آجر و ذوب فلزها همگی وابسته به آتش بودند.[۱۴] آتش سبب کشف شیشه و نحوهٔ پالایش فلزها شد و همین امر پایه‌گذار دانش متالورژی یا شناخت مواد شد. در اوایل نیاز زیادی به دانستن شیوه‌های پالایش فلزها بود به ویژه در مصر باستان (۲۶۰۰ پ. م) که طلا فلزی گرانبها به‌شمار می‌آمد. کشف آلیاژها باعث شروع عصر برنز شد.[۱۶] نخستین شواهدی که نشان می‌دهد انسان‌های باستان در زمینهٔ دانش متالورژی فعالیت داشتند، مربوط به هزاره‌های پنجم و ششم پیش از میلاد است. پس از آن دانش متالورژی برای یافتن چگونگی ساخت سلاح‌های جنگی برتر به کار گرفته‌شد.[۶][۱۶]

مصر باستان

مصریان باستان در زمان پیش از پادشاهی قدیمی توانستند نوعی سفال براق بسازند که به سفال مصری معروف است. در آن زمان این صنعت گرانبها تلقی می‌شد چراکه این سفال‌ها از خاک رس تهیه نمی‌شدند و از سیلیس و مقادیر کمی آهک و جوش شیرین به دست می‌آمدند.[۱۷] مصریان باستان در زمینهٔ متالورژی نیز توانا بودند و نوشته‌هایی به خط هیروگلیف مصری مربوط به ۲۶۰۰ سال پیش از میلاد موجود است که طلا را توصیف می‌کنند.[۱۸] کیمیا در میان مصریان باستان نیز رواج داشت. کیمیای مصری را بیشتر از طریق نوشته‌های فیلسوفان یونانی می‌توان شناخت. دیوکلتیان، امپراتور روم هنگام حمله به مصر دستور سوزاندن اسنادی که مربوط به کیمیا باشد را داد و به همین دلیل نوشته‌های مصری کمی دربارهٔ کیمیا باقی مانده‌اند که مهم‌ترین آن‌ها پاپیروس استکهلم و پاپیروس لیدن هستند.[۱۹] مصریان عقیده داشتند که علم کیمیا توسط تحوت، خدای دانش و خرد پدید آمده‌است.[۲۰]

ایران باستان

سفالینه‌های خاکستری با لعاب سیاه در ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد در تپه حصار و تپه سیلک به وجود آمدند. این سفال‌ها نخستین نوع سفال‌های لعاب‌داری هستند که شناخته‌شده‌اند.[۱][۲۱] ایرانیان باستان برای خودآرایی از موادی مانند سرخاب، وسمه و سرمه استفاده می‌کردند که این مواد را از چربی حیوانات یا خاکستر به دست می‌آوردند و به آن‌ها رنگدانههای طبیعی می‌افزودند.[۴][۲۲] در آن دوران فیروزه به خاطر رنگ زیبایش مورد توجه بود و ایران تنها کشوری بود که این سنگ گرانبها را استخراج می‌کرد.[۲۳]

یونان باستان

دموکریت، فیلسوف یونانی که عقیده داشت مواد از ذرات تجزیه‌ناپذیری به نام اتم تشکیل شده‌اند.

فیلسوفان تلاش می‌کردند تا بدانند چرا مواد مختلف خاصیت‌های متفاوت (رنگ، بو و غلظت) و حالت‌های متفاوت (جامد، مایع و گاز) دارند و با شیوه‌های متفاوت با یکدیگر واکنش می‌دهند. در این زمان فیلسوفان یونانی نخستین نظریه‌ها را دربارهٔ شیمی و طبیعت ارائه کردند که تاحدودی این نظریه‌ها متأثر از فرهنگ و تمدن‌های زمان خود بود. برای مثال، تالس تصور می‌کرد آب عنصر اصلی سازندهٔ جهان است. دویست سال پس از او ارسطو از «عناصر چهارگانه» سخن گفت و اعتقاد داشت که جهان از چهار عنصر آب، هوا، خاک و آتش ساخته‌شده‌است.[۷][۲۴]

ارائهٔ نظریهٔ اتمی به دوران یونان باستان بازمی‌گردد. نظریهٔ اتمی مربوط به ۴۴۰ سال پیش از میلاد است. لوکرتیوس (۵۰ پ. م) در کتابی به نام «طبیعت چیزها» (به یونانی: De Rerum Natura) به اندیشه‌های دموکریت و لئوکیپوس اشاره می‌کند. دموکریت ادعا می‌کرد که همهٔ مواد از ذره‌های تجزیه‌ناپذیری به نام اتم تشکیل شده‌اند.[۷][۲۵]

آغاز کیمیا (۳۰۰–۷۰۰ پ. م.)

در گذشته مردم بسیار مشتاق بودند که بتوانند فلزهایی ارزان را به فلزی گرانبها همچون طلا تبدیل کنند.[۲۶][۲۷] به اعتقاد آنان ماده‌ای که می‌توانست چنین کاری انجام دهد، سنگ فلاسفه بود. همین موضوع سبب شد که علمی به نام کیمیا*[۲۸] پدید آید.[۲۶]

کیمیا تنها به دنبال تبدیل فلزهای ارزان به فلزهای گرانبها نبود. آن زمان این امید وجود داشت که کیمیا بتواند کمکی کند تا دارویی ساخته‌شود که منجر به بهبودی مردم شود. مردم امیدوار بودند که کیمیاگران بتوانند ماده‌ای به نام آب حیات یا اکسیر زندگی به وجود بیاورند تا به کمک آن مرگ انسان‌ها را به تأخیر بیندازند.[۲۹][۳۰] اما هرگز سنگ جادو و آب حیات به وجود نیامد.

کیمیا در فرهنگ فارسی نیز تأثیرگذار بود. شاعران فارسی‌زبان در اشعار خود به کیمیا اشاره می‌کردند. مولوی در یکی از اشعار خود می‌گوید:[۲۷]

من غلام آن مس همت‌پرستکه به غیر از کیمیا نارد شکست

از کیمیاگری به شیمی (۷۰۰–۱۵۰۰)

یک نقاشی از جابر بن حیان که در سده پانزدهم میلادی توسط اروپاییان کشیده‌شده‌است.

در جهان مسلمان، دانشمندان مسلمان (ایرانی و عرب) شروع به ترجمهٔ آثار علمی یونان باستان کردند و شیوه‌های علمی آن‌ها را آزمایش کردند.[۳۱] توسعهٔ شیمی مدرن بسیار آهسته و دشوار بود اما یک شیوه علمی برای شیمی در میان مسلمانان در حال پیدایش بود. در قرن هشتم میلادی، جابر بن حیان که او را پدر علم شیمی نیز می‌نامند، و از شاگردان امام ششم شیعیان بوده‌است[۳۲][۳۳][۳۴][۳۵][۳۶] یک رویکرد منظم و همراه با آزمایش را معرفی کرد.[۳۷] تحقیقات او بر خلاف کیمیاگران یونانی و مصری که بیشتر تنها در ذهن خود به تفکر می‌پرداختند، در آزمایشگاه صورت می‌گرفت.[۳۸] او وسیله‌ای به نام انبیق اختراع کرد و با آن مواد شیمیایی را بررسی می‌کرد. انبیق وسیله‌ای ساده برای تقطیر مواد بود. این ظرف برای گرم کردن مخلوط‌ها و جمع‌آوری و هدایت بخارهای حاصل به کار می‌رفت.[۳۹] از کارهای جابر بن حیان تفاوت قائل شدن میان اسید و باز، و ساخت صدها دارو بود.[۴۰]

سایر شیمی‌دانان مؤثر مسلمان از قبیل ابن سینا، ابویوسف کندی، ابوریحان بیرونی و جعفر صادق[۴۱] برخی نظریه‌های کیمیا از جمله داستان سنگ فلاسفه را رد کردند.[۴۲][۴۳] خواجه نصیر طوسی نیز به گونه‌ای پایستگی جرم را ارائه کرد. او اشاره کرد که یک ماده تنها می‌تواند تغییر کند اما نمی‌تواند ناپدید شود.[۴۴] محمد زکریای رازی نیز نظریهٔ عناصر چهارگانهٔ ارسطو را برای اولین بار رد کرد. او با به‌کارگیری آزمایشگاه مدرن و طراحی و توصیف بیش از بیست ابزار آزمایشگاهی که برخی از آن‌ها هم‌اکنون نیز کاربرد دارند، یک بنیان مستحکم برای شیمی مدرن بنا کرد.[۴۵][۴۶]

آغاز شیمی نوین (۱۵۰۰–۱۸۰۰)

رابرت بویل که امروزه او را از نخستین شیمی‌دانان مدرن و از پایه‌گذاران شیمی جدید می‌دانند. او برای اولین بار میان شیمی و کیمیا تفاوت قائل شد.

مشاهده کردن، اندیشیدن و نتیجه‌گیری کردن ابزارهای یونانیان باستان برای مطالعهٔ علوم طبیعی بود.[۷] کیمیاگران نیز تا پیش از آغاز دوران شیمی مدرن تنها از این سه ابزاره استفاده می‌کردند. در سال ۱۶۰۵، فرانسیس بیکن کتاب مهارت و پیشرفت فراگیری را منتشر کرد که حاوی توضیحاتی بود که بعدها به روش علمی معروف شد.[۴۷][۴۸] در سال ۱۶۱۵ ژان بگن برای اولین بار از معادله شیمیایی استفاده کرد.[۴۹] رابرت بویل، دانشمند بریتانیایی در سال ۱۶۶۱ در کتاب شیمی‌دان شکاک، شیمی را علمی تجربی خواند. او از محققان خواست تا علاوه بر سه ابزار اصلی یونانیان پژوهش‌های علمی نیز انجام دهند.[۷][۵۰] بویل عقیدهٔ ارسطو را که جهان از چهار عنصر آب، هوا، خاک و آتش تشکیل شده‌است را رد کرد و به جای آن سه عنصر نمک، گوگرد و جیوه را عناصر سازندهٔ جهان دانست. در عوض او مفهومی جدید ارائه کرد که ذرات اولیه با ایجاد پیوند با یکدیگر ترکیب‌های جدید می‌سازند. این تعبیر ساده‌ترین و در عین حال معقول‌ترین تعبیری بود که ارائه شد. پس از آن برای توجیه پدیده‌های طبیعی به جای نظریهٔ ارسطو از نظریهٔ بویل استفاده‌شد.[۵۰][۵۱] در سال ۱۶۶۹ هنینگ براند توانست فسفر را از ادرار به دست آورد و فسفر اولین عنصری بود که با شیوهٔ شیمیایی کشف شد.[۵۲] هنری کاوندیش برای اولین بار در سال ۱۷۶۶ توانست گاز هیدروژن (H2) را از سار گازها تمیز دهد. لاووازیه در سال ۱۷۹۳ نام این گاز را هیدروژن نهاد.[۵۳]

آنتوان لاووازیه در سال ۱۷۸۹ قانون پایستگی جرم را مطرح کرد که به قانون لاووازیه نیز مشهور شد. در این هنگام قوانین شیمی کمی قوی‌تر شد به گونه‌ای که پیش‌بینی‌های درست‌تری صورت می‌گرفت.[۵۴]

جوزف بلک در سال ۱۷۵۴ توانست کربن دی‌اکسید که او به آن هوای ثابت می‌گفت را جداسازی کند.[۵۵] کارل ویلهلم شیله و جوزف پریستلی هر یک در سال‌های ۱۷۷۱ و ۱۷۷۴ به‌طور مستقل توانستند اکسیژن را با گرم کردن جیوه (II) اکسید و نیترات‌ها جداسازی کنند.[۵۶][۵۷][۵۸] جوزف پروس نیز با کشف «قانون نسبت‌های معین» باعث پیشرفتی بزرگ در شیمی شد. بر اساس این قانون مواد شیمیایی با نسبت‌های معین با یکدیگر واکنش می‌دهند.[۵۹] در سال ۱۸۰۰ آلساندرو ولتا با ساخت اولین باتری شیمیایی باعث سرآغاز دانش الکتروشیمی شد.[۶۰] در سال ۱۸۰۱، جان دالتون نظریهٔ اتمی خود را در هفت بند منتشر کرد. او در نظریهٔ خود اتم را تجزیه‌ناپذیر خواند.[۷] در آن زمان نظریهٔ دالتون بسیار تأثیرگذار بود به‌طوری‌که در قرن نوزدهم، شیمی‌دانان به دو گروه تقسیم می‌شدند. گروه اول کسانی بودند که نظریهٔ اتمی جان دالتون را دنبال می‌کردند و گروه دوم کسانی همانند ارنست ماخ بودند که به این نظریه اعتقاد نداشتند.[۶۱]

در سالنامهٔ علوم (به فرانسوی: L'année de la science) مربوط به سال ۱۹۹۰ راجر کراتینی بیان می‌کند که انگلیسی‌ها بدون تردید اظهار دارند که جوزف پریستلی پدر شیمی جدید است و فرانسوی‌ها نیز آنتوان لاووازیه را پدر شیمی جدید می‌دانند.[۶۲][۶۳]

اگرچه شیمی در دورهٔ تمدن بابل و مصر باستان آغاز شد و ایرانیان و عرب‌ها در دوران طلایی اسلام فعالیت‌های زیاد انجام دادند، با این حال شیمی مدرن پس از فعالیت‌های لاووازیه شکوفا شد. اصلی‌ترین دلیل آن اکتشافات او دربارهٔ پایستگی جرم، نظریهٔ ماهیت آتش و واکنش سوختن در سال ۱۷۸۳ بود. پیش از آن فرض می‌شد که ماهیت آتش ماده‌ای‌است که از مادهٔ سوختنی آزاد می‌شود.[۵۴]

پس از آنکه واکنش سوختن به‌طور علمی بررسی و حل و فصل شد، فریدریش وهلر، که در سال ۱۸۲۸ موفق به ساخت ترکیب اوره شده‌بود، بحث دیگری را دربارهٔ ارتباط شیمی و حیات و تمایز مواد آلی و مواد معدنی آغاز کرد.[۶۴] پیش از آن در دانش شیمی هرگز به ترکیب مواد آلی و مواد معدنی پرداخته‌نشده‌بود. همین امر سرآغاز یک رشته جدید در شیمی شد به‌طوری‌که در اواخر قرن نوزدهم میلادی دانشمندان می‌توانستند صدها ترکیب آلی به وجود بیاورند. مهم‌ترین آن‌ها جوهرهای مصنوعی بنفش، سرخابی و سایر رنگ‌ها و نیز آسپیرین بود.[۶۴] کشف شیوهٔ مصنوعی تهیهٔ اوره کمک بسیار بزرگی به کشف ترکیبات همپار کرد. چراکه آمونیوم سیانید و اوره دارای فرمول تجربی یکسان هستند.[۶۵]

مایکل فارادی در سال ۱۸۲۵ توانست بنزن را از گاز درخشان آزاد شده از پیرولیز روغن وال به دست بیاورد و آن را بی‌کابورت هیدروژن نامید. بنزن اولین و ساده‌ترین ترکیب آروماتیک کشف شده‌است. ساختار بنزن توسط فریدریش اوت ککوله در سال ۱۸۶۵ میلادی شناسایی شد.[۶۶]

شیمی نوین

مندلیف شیمیدان روسی

پیش از قرن بیستم، شیمی به عنوان دانشی برای شناخت طبیعت مواد و دگرگونی آن‌ها شناخته‌می‌شد. تفاوت عمدهٔ شیمی با فیزیک این بود که در شیمی از ریاضیات استفاده نمی‌شد و بیشتر علمی تجربی بود. برای نمونه، اوت کنت در سال ۱۸۳۰ نوشت:

هر تلاشی برای به‌کارگیری شیوه‌های ریاضیاتی در مطالعهٔ شیمی، کاملاً غیرمنطقی و بر خلاف روح شیمی‌است. اگر روزی آنالیزهای ریاضی یک بخش برجستهٔ شیمی را به عهده بگیرد، باعث انحطاط آن می‌شود.[۶۷]

به هر حال در نیمهٔ دوم قرن نوزدهم شرایط تغییر کرد و فریدریش اوت ککوله در سال ۱۸۶۷ نوشت:

من انتظار دارم که روزی یک توضیح ریاضیاتی-مکانیکی برای آنچه که امروزه به آن اتم می‌گوییم، خواهیم‌یافت و به کمک آن خواص اتم‌ها را بررسی خواهیم‌کرد.[۶۸]

پس از اکتشافات ارنست رادرفورد و نیلز بور دربارهٔ ساختار اتم و اکتشافات ماری و پیر کوری دربارهٔ پرتوزایی، دانشمندان مجبور بودند دیدگاه خود را نسبت به طبیعت مواد تغییر دهند. بنابراین شیمی به عنوان دانش مواد و مطالعهٔ ترکیب، ساختار و خاصیت‌های مواد و تغییراتی که دستخوش آن‌ها می‌شود، تعریف شد.[۶۹] در تعریف شیمی، ماده همان اتم‌ها و مولکول‌ها هستند و در شیمی واکنش‌های هسته‌ای و شکافت هسته‌ای نادیده گرفته‌می‌شوند. ولی این به آن معنا نیست که شیمی با دانش هسته‌ای ارتباطی ندارد چرا که شاخه‌هایی همچون شیمی هسته‌ای و شیمی کوانتومی نیز وجود دارد اما آنچه امروزه به عنوان کاربرد شیمی از آن یاد می‌شود بررسی مفاهیمی دربارهٔ مواد چه در مقیاس بزرگ و چه در مقیاس مولکولی و اتمی‌است. مطالعه‌های شیمی به بررسی کل یک مولکول تا تأثیر یک پروتون تنها روی یک اتم می‌پردازد.[۶۹][۷۰]

جدول تناوبی

جدول تناوبی مندلیف مربوط به سال ۱۸۶۹

جان نیولندز، شیمی‌دان انگلیسی در سال ۱۸۶۵ دریافت که با گذر از هر هشت عنصر، خواص فیزیکی تکرار می‌شوند.[۷۱] او این خواص مشابه را نیز یادداشت کرد.[۷۲] دیمیتری مندلیف، شیمی‌دان روسیه‌ای اولین کسی بود که یک جدول تناوبی مشابه جدول‌های تناوبی امروزی را به وجود آورد. او عناصر را برحسب جرم اتمی کنار یکدیگر قرار داد و همانند بازی سولیتیر، روی کارت‌هایی نام و خواص عناصر را نوشت و با کنار یکدیگر قرار دادن آن‌ها به شباهت خواص آن‌ها پی برد. او عناصری که به یکدیگر شبیه بودند را در جدولی زیر یکدیگر قرار داد و جدولش را در یک مجلهٔ ناشناخته روسی منتشر کرد و کمی بعد در نشریهٔ آلمانی «مجلهٔ شیمی» (به آلمانی: Zeitschrift für Chemie) منتشر شد.[۷۳]

مندلیف به دلیل تکرار تناوبی خواص متوجه شد که بعضی عناصر هنوز کشف نشده‌اند. او مجبور شد جای این عناصر را در جدولش خالی بگذارد. او وجود سه عنصر ژرمانیم، گالیوم و اسکاندیم را حدس زد و نام آن‌ها را به ترتیب اکاسیلیسیوم، اکاآلومینیوم و اکابور نهاد. وی همچنین توانست برخی خواص همچون جرم و رنگ آن‌ها را حدس بزند که پس از کشف این عناصر پیش‌بینی‌های او با واقعیت مطابقت می‌کردند.[۷۳]

جایزهٔ نوبل شیمی

همچنین ببینید: فهرست برندگان جایزه نوبل شیمی
پایه‌گذاری جوایز نوبل در پی وصیت آلفرد نوبل شیمی‌دان، کارآفرین سوئدی و مخترع دینامیت صورت گرفت.

آلفرد نوبل، کارآفرین سوئدی و مخترع دینامیت در آخرین وصیت‌نامه‌اش که در ۲۷ نوامبر ۱۸۹۵ آن را تنظیم کرد، خواست که ثروتش صرف ایجاد مراسمی برای اهدای جوایز به «کسی که بیشترین سود را به نوع بشر» در زمینهٔ فیزیک، شیمی، صلح، فیزیولوژی یا داروسازی و ادبیات می‌رساند، شود.[۷۴] نوبل ۹۴٪ ثروتش را که معادل ۳۱ میلیون کرون سوئد*[۷۵] بود وقف ایجاد این پنج جایزه کرد.[۷۶]

در ۱۰ دسامبر ۱۹۰۱ اولین جوایز نوبل اهدا گردید. اولین جایزهٔ نوبل شیمی را یاکوبوس هنریکوس وانت‌هوف به علت کشف قوانین دینامیک شیمیایی و فشار اسمزی در محلول‌ها دریافت کرد.[۷۷]

مدل‌های اتمی

اتم‌ها تا سال ۱۸۹۷ کوچک‌ترین جزء ماده و تجزیه‌ناپذیر تلقی می‌شدند. جوزف جان تامسون در سال ۱۸۹۷ طی تحقیقات روی پرتوهای کاتدی، الکترون را کشف کرد. او با قرار دادن یک میدان الکتریکی در اطراف پرتوهای کاتدی متوجه انحراف پرتوها شد و به وجود الکترون در اتم پی برد و در نتیجه تجزیه‌ناپذیر بودن اتم را رد کرد.[۷۸][۷۹] پس از آن با استناد بر آزمایش خود، یک مدل اتمی ارائه کرد که به مدل کیک کشمشی یا مدل هندوانه‌ای معروف شد. بر اساس این مدل بار مثبت به صورت فضای ابرگونه‌ای سراسر اتم پخش شده‌است و الکترون‌ها در این فضا پراکنده شده‌اند. او مدل خود را به کیک کشمشی تشبیه کرد به‌طوری‌که الکترون‌ها همان کشمش‌ها و بار مثبت کیک است.[۸۰]

مدل تامسون در سال ۱۹۰۹ توسط ارنست رادرفورد، یکی از شاگردان قدیمی تامسون رد شد. رادرفورد و هانس گیگر آزمایش ورقهٔ طلا را ابداع کردند. آن‌ها در این آزمایش یک ورقه نازک طلا را در معرض پرتوهای آلفا قرار دادند. آن‌ها انتظار داشتند که بر اساس مدل تامسون پرتوهای آلفا با انحراف بسیار کمی از ورقهٔ طلا عبور کنند اما بسیاری از پرتوها با زاویهٔ بیشتر از ۹۰° بازگشتند.[۸۱]

رادرفورد نتیجه گرفت که اتم دارای هسته‌ای متمرکز است و مدل اتمی خود را ارئه کرد. او کشف کرد که بیشتر جرم اتم مربوط به بار مثبت است و بار مثبت در یک فضای کوچک به نام هسته در مرکز اتم فشرده شده‌است. الکترون‌ها نیز در فضایی اطراف هسته قرار دارند.[۸۲]

مدل اتمی رادرفورد در دو مورد پایداری اتم و طیف ناپیوستهٔ تابشی اتم پاسخی نداشت. بر اساس مدل رادرفورد اتم نمی‌توانست پایدار باشد؛ زیرا اگر فرض شود الکترون‌ها ثابت هستند، الکترون به دلیل بار منفی جذب هسته می‌شود و اگر فرض شود که الکترون‌ها مانند سیارات منظومهٔ شمسی در حال حرکت به دور هسته هستند و نیروی مرکزگرا همان نیروی الکتریکی‌است، الکترون‌ها باید موج الکترومغناطیسی تابش کنند که در این صورت انرژی الکترون‌ها کاهش یافته و به تدریج روی اتم سقوط می‌کنند.[۸۳] نیلز بور در سال ۱۹۱۳ با توجه به نظریه‌های کوانتومی پلانک و اینشتین، با تجدیدنظر بنیادی در فیزیک کلاسیک، مدل اتمی خود را بیان کرد. او در نظریهٔ خود اعلام کرد که الکترون‌ها در هر مداری نمی‌توانند پایدار بمانند و فقط در مدارهای مجازی به نام «مدارهای مانا» می‌توانند پایدار بمانند و به دور هسته بچرخند. او نیروی مرکزگرا را نیز همان نیروی الکتریکی فرض کرد. تا زمانی که الکترون روی مدار مانا حرکت کند، موج الکترومغناطیسی تابش نمی‌کند و انرژی آن مانا است. در مدل بور شعاع مدار الکترون‌ها نمی‌تواند هر مقداری باشد و شعاع‌ها کوانتیده هستند و الکترون‌ها تنها هنگام جهش از یک مدار پایه به یک مدار با انرژی بیشتر تابش می‌کنند و مقدار انرژی آن‌ها نیز کوانتیده‌است.[۸۴][۸۵]

مدل‌های اتمی
مدل اتمی تامسون
مدل اتمی رادرفورد
مدل اتمی رادرفورد
مدل اتمی بور
مدل اتمی بور
مدل اتمی تامسون مدل اتمی رادرفورد مدل اتمی بور

شیمی کوانتومی

همچنین ببینید: شیمی کوانتومی
اروین شرودینگر بر مبنای رفتار ذره‌ای و موجی الکترون و با تأکید بر رفتار موجی آن مدل کوانتومی خود را ارائه داد.

کشف معادله شرودینگر توسط آروین شرودینگر و مقالهٔ والتر هایتلر و فریتز لندن که در سال ۱۹۲۷ منتشر شد، به عنوان سرآغاز شیمی کوانتومی شناخته‌می‌شود.[۸۶] به این ترتیب شیمی‌دانان توانستند پیوند اتمی را توجیه کنند. در دههٔ ۱۹۴۰ بسیاری از فیزیک‌دانان مانند روبرت اوپنهایمر و ادوارد تلر از مقیاس مولکولی و اتمی فیزیک به فیزیک هسته‌ای روی آوردند. در سال ۱۹۲۶ میلادی، شرودینگر بر مبنای رفتار دوگانهٔ ذره‌ای و موجی الکترون و با تأکید بر رفتار موجی آن، محدود کردن الکترون به یک مدار دایره شکل را درست ندانست و از حضور الکترون در یک محیط سه بعدی سخن گفت. او یک مدل کوانتومی برای اتم ارائه کرد.[۸۷] کلمنز روتان نیز در سال ۱۹۵۱ مقاله‌ای دربارهٔ معادلات روتان منتشر کرد.[۸۸]

شیمی کوانتوم قوانین مکانیک کوانتوم را در مسائل مربوط به شیمی مورد استفاده قرار می‌دهد.[۸۹] به کمک شیمی کوانتومی می‌توان بسیاری از خاصیت‌های مولکول‌ها مانند طول و زاویهٔ پیوندی، قطبیت پیوند، قطبیت مولکول و طیف‌های مولکولی را مطالعه‌کرد.[۹۰] لینوس پاولینگ نیز بر روی طبیعت پیوندهای شیمیایی و ساختار کمپلکس‌ها تحقیقاتی انجام داد که باعث شد در سال ۱۹۵۴ جایزهٔ نوبل شیمی را دریافت کند.[۹۱] همچنین وی یکی از بزرگ‌ترین شیمی‌دانان قرن بیستم شناخته می‌شود.[۹۲]

کاربرد شیمی

در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم، کشفیاتی در زمینهٔ زیست‌شناسی صورت گرفت که از آن‌ها می‌توان به کشف بزاق و نحوهٔ تبدیل نشاسته به شکر اشاره کرد. ولی هنوز جزئیات شیمیایی دقیقی دربارهٔ آن‌ها شناخته‌نشده‌بود.[۹۳] در قرن نوزدهم لویی پاستور در حین تحقیق دربارهٔ تخمیر شکر به الکل متوجه شد که عملیات تخمیر توسط یک ماده موجود در مخمر کاتالیز می‌شود. او گفت: «تخمیر الکلی وابسته به حیات یاخته‌های موجود در مخمر است نه مرگ یا فاسد شدن یاخته‌ها»[۹۴]

نموداری که نشان‌دهندهٔ ویژگی‌های شیمیایی ساختار دی‌ان‌ای‌است. در

سال ۱۸۷۸ ویلهلم کان، دانشمند آلمانی آنزیم را کشف کرد. کشف آنزیم پلی میان شیمی و زیست‌شناسی بود.[۹۵]*[۹۶] اما موفقیت اصلی در اکتشافات زیست‌شناسی زمانی به دست آمد که در سال ۱۹۵۳ جیمز واتسون و فرانسیس کریک توانستند ساختار مارپیچ دی‌ان‌ای را با مدل‌هایی الهام‌گرفته از دانش شیمی و پراش پرتو ایکس که روزالیند فرانکلین آن را انجام داد، توجیه کنند.[۹۷]

در همان سال آزمایش میلر-یوری نشان داد که آمینواسیدها واحدهای سازندهٔ پروتئین هستند[۹۸] که خود می‌توانند بر اساس فرایندهای طبیعی کهن روی زمین، از مواد اولیهٔ ساده‌تر ساخته‌شوند.[۹۹]

در سال ۱۹۸۳ کری مولیس روشی برای تولید دی‌ان‌ای ابداع کرد که انقلابی در فرایندهای شیمیایی بود و به واکنش زنجیره پلیمراز یا PCR معروف است.[۱۰۰]

کاربرد شیمی در صنعت

در اواخر قرن نوزدهم یک تحول عظیم در بهره‌برداری از نفتی که از زمین استخراج می‌شد، رخ داد. در ابتدا از نفت برای تولید موادی که جایگزینی برای روغن نهنگ بود، استفاده می‌شد.[۱۰۱] تولید گسترده و پالایش نفت سبب به وجود آمدن سوخت‌های مایعی همچون گازوئیل و سوخت دیزل، حلال‌های شیمیایی، آسفالت، روان‌ساز، واکس و بسیاری از محصولاتی که در دنیای مدرن کاربرد دارند مانند فیبر، پلاستیک، چسب، آمونیاک، شوینده‌ها و دارو شد.[۱۰۲] استفادهٔ روزافزون از صنعت شیمی سبب پیدایش رشتهٔ مهندسی شیمی برای اولین بار در مؤسسه فناوری ماساچوست در سال ۱۸۸۱ شد.[۱۰۳]

در میانهٔ قرن بیستم کنترل ساختار الکترونیکی مواد نیمه‌رسانا با ساخت شمش‌های بسیار خالص سلیسیوم و ژرمانیوم بسیار مهم شده‌بود. بررسی ترکیب شیمیایی و کنترل غلظت عناصر سازندهٔ نیمه‌رساناها باعث اختراع ترانزیستور در سال ۱۹۵۱ شد.[۱۰۴] این دستاورد سبب ساخت تراشه‌ها برای استفاده در دستگاه‌های الکترونیکی مانند کامپیوتر شد.[۱۰۵]

جستارهای وابسته

پانویس

  1. ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ Michael Edwards (1981), Pottery of Haftavan VIB (Urmia Ware) (به انگلیسی), p. ۱۰۱–۱۴۰
  2. ↑ «کویر، زادگاه باشکوه‌ترین تمدن‌ها». وبگاه کویرهای ایران. دریافت‌شده در ۳۰ مه ۲۰۱۱.
  3. ↑ «Archeologists Link Rise of Civilization and Beer's Invention». سی‌بی‌اس نیوز. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ ژوئیه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۰ دسامبر ۲۰۱۱.
  4. ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ «استفاده از لوازم آرایش در ایران سنتی دیرینه دارد». shahrzadnewz.net. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۳۰ مه ۲۰۱۱.
  5. ↑ «تاریخچه عطر درمانی». تبیان. دریافت‌شده در ۳۰ مه ۲۰۱۱.
  6. ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ Torenton (2007), Of brass and bronze in prehistoric southwest Asia (به انگلیسی), La Niece
  7. ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ ۷٫۳ ۷٫۴ ۷٫۵ چارلز مورتیمر، «فصل دوم، درآمدی بر نظریه اتمی»، شیمی عمومی جلد ۱، ترجمهٔ علی پورجوادی، احمد خواجه نصیرطوسی، منصور عابدینی، عبدالجلیل مستشاری، جبار نفیسی موقر، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ص. ۲۷–۲۸، شابک ۹۶۴۰۱۸۱۳۱۵
  8. ↑ چارلز مورتیمر، «مقدمه»، شیمی عمومی جلد ۱، ترجمهٔ علی پورجوادی، احمد خواجه نصیرطوسی، منصور عابدینی، عبدالجلیل مستشاری، جبار نفیسی موقر، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ص. ۱–۳، شابک ۹۶۴۰۱۸۱۳۱۵
  9. ↑ "Josiah Willard Gibbs 1839-1903" (به انگلیسی). aip.org. Archived from the original on 1 May 2015. Retrieved 7 October 2011.
  10. ↑ "Alchemy Timeline" (به انگلیسی). chemistry.about.com. Archived from the original on 20 June 2010. Retrieved 22 June 2011.
  11. ↑ "History of Science and Technology in Islam" (به انگلیسی). history-science-technology.com. Retrieved 22 June 2011.
  12. ↑ "History of Interrelations between Biology, Chemistry, and Physics" (به آلمانی). onlinelibrary.wiley.com. Retrieved 22 June 2011.
  13. ↑ «What Is the Importance of Chemistry?». chemistry.about.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ اوت ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۶ ژوئیه ۲۰۱۱.
  14. ↑ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ «A BRIEF HISTORY OF FIRE AND ITS USES». hearth.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳۰ مه ۲۰۱۱.
  15. ↑ «What is the State of Matter of Fire or Flame? Is it a Liquid, Solid, or Gas?». chemistry.about.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ ژانویه ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۳۰ مه ۲۰۱۱.
  16. ↑ ۱۶٫۰ ۱۶٫۱ «Neolithic Vinca was a metallurgical culture». stonepages.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ سپتامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۳۰ مه ۲۰۱۱.
  17. ↑ Barbara G. Aston, James A. Harrell, Ian Shaw (2000), Ancient Egyptian Materials and Technology (به انگلیسی), به کوشش Paul T. Nicholson and Ian Shaw editors., Aurora Publications, p. ۱۷۷{{citation}}: نگهداری یادکرد:نام‌های متعدد:فهرست نویسندگان (link)
  18. ↑ Nicholas Rivis, Akhenaten: Egypt's False Prophet (به انگلیسی), Thames & Hudson, p. ۶۹
  19. ↑ Partington, James Riddick (۱۹۸۹)، A Short History of Chemistry، Dover Publications، ص. ۲۰، شابک ۰۴۸۶۶۵۹۷۷۱
  20. ↑ McClellan, Harold Dorn، Science and technology in world history، JHU Press، ص. ۸۵
  21. ↑ J. Sasson (1995), "Art and Archaeology of Western Iran in Prehistory", in Civilizations of the Ancient Near East II (به انگلیسی), New York: Scribner, p. ۹۸۱-۹۹
  22. ↑ «خودآرایی و محیط آرایی در ایران باستان». وبگاه مهر میهن. دریافت‌شده در ۲۳ ژوئیه ۲۰۱۱.
  23. ↑ Thomas Thomson (1830), The history of chemistry (به انگلیسی), H. Colburn and R. Bentley, p. ۲۷۷
  24. ↑ "Aristotle" (به انگلیسی). galileo.phys.virginia.edu. Retrieved 30 May 2011.
  25. ↑ «Lucretius». iep.utm.edu. دریافت‌شده در ۳۰ مه ۲۰۱۱.
  26. ↑ ۲۶٫۰ ۲۶٫۱ «کیمیا». رادیو دری، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ دسامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۳۰ مه ۲۰۱۱.
  27. ↑ ۲۷٫۰ ۲۷٫۱ «کیمیا». لغتنامه دهخدا. دریافت‌شده در ۳۰ مه ۲۰۱۱.
  28. ↑ در زبان انگلیسی به کیمیا Alchemy می‌گویند که از واژهٔ عربی «الکیمیاء» و آن نیز از واژه یونانی «خمیا» (به یونانی: χημεία) گرفته‌شده‌است. «Definition of Alchemy». لغتنامه آکسفورد. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ ژوئن ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱ ژوئن ۲۰۱۱.
  29. ↑ «Alchemy and Daoism». homepages.ihug.com.au. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ فوریه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۶ ژوئیه ۲۰۱۱.
  30. ↑ محمد معین (۱۳۸۵)، فرهنگ فارسی، جلد پنجم، انتشارات امیرکبیر
  31. ↑ "The History of Ancient Chemistry" (به انگلیسی). realscience.breckschool.org. Archived from the original on 4 March 2015. Retrieved 1 June 2011.
  32. ↑ On wine, chirality and crystallography (به انگلیسی), Acta Crystallographica A, 2007, p. ۲۴۶–۲۵۸
  33. ↑ "JABIR IBN HAIYAN (Geber)" (به انگلیسی). دانشگاه اندونزی. Archived from the original on 30 June 2008. Retrieved 1 July 2011.
  34. ↑ "How Islamic inventors changed the world" (به انگلیسی). ایندیپندنت. Archived from the original on 3 May 2015. Retrieved 1 July 2011.
  35. ↑ "Alchemist Jabir ibn hayyan" (به انگلیسی). chemistry.about.com. Archived from the original on 19 اكتبر 2011. Retrieved 1 June 2011. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help)
  36. ↑ "Father of Chemistry: Jabir Ibn Haiyan" (به انگلیسی). www.famousmuslims.com. Archived from the original on 23 اكتبر 2015. Retrieved 1 June 2011. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help)
  37. ↑ "How Islamic inventors changed the world" (به انگلیسی). ایندیپندنت. Archived from the original on 3 May 2015. Retrieved 1 June 2011.
  38. ↑ "History of Science and Technology in Islam" (به انگلیسی). history-science-technology.com. Retrieved 1 June 2011.
  39. ↑ "Alchemy" (به انگلیسی). Britanica Encyclopedia. Archived from the original on 28 February 2007. Retrieved 1 June 2011.
  40. ↑ Will Durant (1980), The Age of Faith (The Story of Civilization, Volume 4) (به انگلیسی), Simon & Schuster, p. ص‌صص ۱۶۲–۱۸۶
  41. ↑ Research Committee of (2009), Imam Jafar Ibn Muhammad As-Sadiq (به انگلیسی), translated by Kaukab Ali Mirza, General Books
  42. ↑ Robert Briffault (1938), The Making of Humanity (به انگلیسی), p. ۱۹۶–۱۹۷
  43. ↑ Hossein Nasr. "An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines. Conceptions of Nature and Methods Used for Its Study by the Ikhwān Al-Ṣafā'an, Al-Bīrūnī, and Ibn Sīnā" (به انگلیسی). Retrieved 1 June 2011.
  44. ↑ "A 13th-Century Darwin? Tusi's Views on Evolution" (به انگلیسی). azer.com. Retrieved 1 June 2011.
  45. ↑ "Abu Bakr Mohammad Ibn Zakariya al-Razi" (به انگلیسی). public-domain-content.com. Archived from the original on 25 May 2011. Retrieved 1 June 2011.
  46. ↑ "Razi, Zakariya (Rhazes), chemist and physicist, discoverer of Alcohol" (به انگلیسی). Archived from the original on 10 August 2011. Retrieved 1 June 2011.
  47. ↑ B. Russell (2000), History of Western Philosophy (به انگلیسی), Routledge, p. ۵۲۹
  48. ↑ "Empiricism" (به انگلیسی). Archived from the original on 1 February 2007. Retrieved 2 June 2011.
  49. ↑ "he use of diagrams as chemical 'equations' in the lectures of William Cullen and Joseph Black.", Annals of Science (به انگلیسی), به کوشش Crosland, M.P., Taylor & Francis, 1959{{citation}}: نگهداری CS1: سایر موارد (link)
  50. ↑ ۵۰٫۰ ۵۰٫۱ "Robert Boyle The Sceptical Chymist and The Christian Virtuoso" (به انگلیسی). وبگاه دانشگاه کالیفرنیا. Retrieved 1 June 2011.
  51. ↑ Partington, J.R (1951), A Short History of Chemistry (به انگلیسی) (دوم ed.), McMilan, p. ص ۶۷
  52. ↑ "15 Phosphorus" (به انگلیسی). Elementymology & Elements Multidict. Retrieved 13 September 2011.
  53. ↑ "01 Hydrogen" (به انگلیسی). Elementymology & Elements Multidict. Retrieved 13 September 2011.
  54. ↑ ۵۴٫۰ ۵۴٫۱ "Lavoisier, Antoine (1743-1794)" (به انگلیسی). ScienceWorld. Retrieved 2 June 2011.
  55. ↑ "Joseph Black" (به انگلیسی). وبگاه University of Glasgow School of Chemistry. Archived from the original on 4 December 2016. Retrieved 5 October 2011.
  56. ↑ "08 Oxygen" (به انگلیسی). Elementymology & Elements Multidict. Retrieved 13 September 2011.
  57. ↑ "Joseph Priestley" (به انگلیسی). chemheritage.org. Archived from the original on 5 June 2011. Retrieved 2 June 2011.
  58. ↑ "Carl Wilhelm Scheele" (به انگلیسی). creighton.edu. Retrieved 2 June 2011.
  59. ↑ "Joseph Proust" (به انگلیسی). vzhang.com. Archived from the original on 26 August 2011. Retrieved 2 June 2011.
  60. ↑ "Alessandro Volta" (به انگلیسی). The Great Idea Finder. Archived from the original on 2 January 2010. Retrieved 2 June 2011.
  61. ↑ Bernard Pullman, Axel R. Reisinger (2004), The Atom in the History of Human Thought (به انگلیسی), Oxford University Press
  62. ↑ Kim, Mi Gyung (2003), Affinity, That Elusive Dream - A Genealogy of the Chemical Revolution (Epilogue: A Tale of Three Fathers) (به انگلیسی), MIT Press
  63. ↑ Caratini, Roger (1990). "Qui est le père de la chimie moderne?". L'année de la science (به فرانسوی). Paris.
  64. ↑ ۶۴٫۰ ۶۴٫۱ فیلیپ کین (۱۳۶۲)، پیشگامان علم، ترجمهٔ پرویز قوامی، تهران: انتشارات امیرکبیر
  65. ↑ "Liebig–Wöhler Controversy and the Concept of Isomerism" (به انگلیسی). انجمن شیمی آمریکا. Retrieved 3 June 2011.
  66. ↑ گراهام ت. سولومونز (۱۳۷۷)، شیمی آلی جلد دوم، ترجمهٔ مجید هروی، سید حسین عبدی اسکویی، محمود تاجبخش، مرکز نشر دانشگاهی، ص. ۷۳۹
  67. ↑ "Large Scale Production Computing Requirements for Biological and Environmental Research" (PDF) (به انگلیسی). nersc.gov. Retrieved 19 June 2011.
  68. ↑ "(Friedrich) August Kekulé" (به انگلیسی). todayinsci.com. Retrieved 19 June 2011.
  69. ↑ ۶۹٫۰ ۶۹٫۱ "What is Chemistry?" (به انگلیسی). University College Cork, College Rd, Cork, Ireland. Archived from the original on 3 October 2018. Retrieved 19 June 2011.
  70. ↑ "Matter" (به انگلیسی). visionlearning.com. Retrieved 19 June 2011.
  71. ↑ "John Alexander Reina Newlands" (به انگلیسی). nndb.com. Retrieved 19 June 2011.
  72. ↑ "An Unsystematic Foreshadowing: J. A. R. Newlands" (به انگلیسی). lemoyne.edu. Retrieved 19 June 2011.
  73. ↑ ۷۳٫۰ ۷۳٫۱ هال راین‌هارت و وینستون (ژانویه ۲۰۰۴)، Physical Science
  74. ↑ "The Will" (به انگلیسی). nobelprize.org. Retrieved 30 August 2011.
  75. ↑ برابر با ۱۹۸ میلیون دلار آمریکا در سال ۲۰۰۸
  76. ↑ "The Nobel Prize Amounts" (به انگلیسی). nobelprize.org. Archived from the original on 9 October 2011. Retrieved 30 August 2011.
  77. ↑ "The Nobel Prize in Chemistry" (به انگلیسی). nobelprize.org. Retrieved 30 August 2011.
  78. ↑ "J. J. Thomson (1856-1940)" (به انگلیسی). web.lemoyne.edu. Retrieved 2 October 2011.
  79. ↑ J.J. Thomson (1897), "The Electrician", Cathode Rays (به انگلیسی), Taylor & Francis, p. ۱۰۴
  80. ↑ J.J. Thomson. "On the Structure of the Atom: an Investigation of the Stability and Periods of Oscillation of a number of Corpuscles arranged at equal intervals around the Circumference of a Circle; with Application of the Results to the Theory of Atomic Structure" (به انگلیسی). Cavendish Professor of Experimental Physics, Cambridge. p. ۲۳۷. Retrieved 2 October 2011.
  81. ↑ Geiger, H. "The Scattering of the α-Particles by Matter" (به انگلیسی). Proceedings of the Royal Society. p. ۴۹۲–۵۰۴. Retrieved 2 October 2011.
  82. ↑ Rutherford, Ernest. "The Scattering of a and ß Particles by Matter and the Structure of the Atom" (PDF) (به انگلیسی). Departament de Física Fonamental. p. ۶۶۹. Archived from the original (PDF) on 15 May 2019. Retrieved 2 October 2011.
  83. ↑ غلامعلی محمودزاده (۲۰۰۹)، «آشنایی با فیزیک اتمی»، فیزیک (۲) پیش‌دانشگاهی، مبتکران، ص. ۲۵۰
  84. ↑ غلامعلی محمودزاده (۲۰۰۹)، «آشنایی با فیزیک اتمی»، فیزیک (۲) پیش‌دانشگاهی، مبتکران، ص. ۲۵۱–۲۵۲
  85. ↑ Bohr, Niels. "On the constitution of atoms and molecules" (PDF) (به انگلیسی). Departament de Física Fonamental. p. ۴۷۶–۵۰۲. Archived from the original (PDF) on 9 August 2017. Retrieved 2 October 2011.
  86. ↑ "Quantum Chemistry" (به انگلیسی). fact-archive.com. Archived from the original on 28 December 2015. Retrieved 19 June 2011.
  87. ↑ "In Search of Schrodinger's Cat" (به انگلیسی). Harry Maugans. Archived from the original on 18 February 2012. Retrieved 20 June 2011.
  88. ↑ Kelemenz Routhan (1951), A Study of Two-Center Integrals Useful in Calculations on Molecular Structure (به انگلیسی), J. Chem. Phys
  89. ↑ "Overview of Quantum Chemistry" (به انگلیسی). Retrieved 19 June 2011.
  90. ↑ "The use of quantum chemistry to predict phase behavior for environmental and process engineering" (به انگلیسی). Retrieved 19 June 2011.
  91. ↑ "The Nobel Prize in Chemistry 1954" (به انگلیسی). nobelprize.org. Retrieved 17 September 2011.
  92. ↑ "Linus Pauling" (به انگلیسی). Oregon Public Broadcasting. Archived from the original on 6 October 2011. Retrieved 20 September 2011.
  93. ↑ "A History of Science" (به انگلیسی). University of Virginia Library. Retrieved 23 June 2011.
  94. ↑ Dubos J (1951), "Pasteur's Speech in manchester", Louis Pasteur: Free Lance of Science (به انگلیسی), Easton Press
  95. ↑ "Über das Verhalten verschiedener organisirter und sog. ungeformterFermente" (به آلمانی). Retrieved 23 June 2011.
  96. ↑ آنزیم از واژهٔ یونانی ενζυμον گرفته‌شده‌است و به معنای «مایه» است و پیش از آن از این واژه برای مواد نازنده استفاده‌می‌شد.
  97. ↑ "Nature" (PDF) (به انگلیسی). Nature Publishing Group. p. ۷۳۸–۷۳۷. Retrieved 2 October 2011.
  98. ↑ "Evolution of Amino Acid Frequencies in Proteins Over Deep Time: Inferred Order of Introduction of Amino Acids into the Genetic Code" (به انگلیسی). Molecular Biology and Evolution. Retrieved 13 July 2011.
  99. ↑ "QuantumMechanics Simulation of Protein Dynamics onLong Timescale" (PDF) (به انگلیسی). Harvard School of Engineering and Applied Sciences. Archived from the original (PDF) on 7 April 2011. Retrieved 13 July 2011.
  100. ↑ "Chemical Synthesis, Sequencing, and Amplification of DNA" (به انگلیسی). وبگاه University of Arizona. Archived from the original on 9 October 1997. Retrieved 13 July 2011.
  101. ↑ «شکار نهنگ از دیرباز تا امروز». همشهری آنلاین. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ اکتبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۷ اکتبر ۲۰۱۱.
  102. ↑ "The many uses of petroleum" (PDF) (به انگلیسی). Texas Alliance of Energy Producers. Archived from the original (PDF) on 11 May 2011. Retrieved 20 June 2011.
  103. ↑ «تاریخچه مهندسی شیمی». وبگاه دانشگاه صنعتی ارومیه. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ سپتامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۰ ژوئن ۲۰۱۱.
  104. ↑ "Researchers create first nanofluidic transistor, the basis of future chemical processors" (به انگلیسی). وبگاه University of California, Berkeley. Retrieved 20 June 2011.
  105. ↑ "The Hapless Tale of Geoffrey Dummer" (به انگلیسی). electronic product news. Archived from the original on 18 August 2012. Retrieved 20 June 2011.

پیوند به بیرون

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ تاریخ شیمی موجود است.

Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!