بحرِ مُجْتَثّ در اصطلاح عروضی، به بحرشعری مختلف‌الارکان از ترکیب و تکرار دو رکن «مُستفعلن/ فاعلاتن» (- - ل - /- ل - -) یا زحافات آنها تشکیل شده‌است. اجتثاث در لغت به معنی از بیخ برکندن است این بحر بنوعی معکوس بحر خفیف و اجتثاث یافته آن است. (مستفعلن/ فاعلاتن: دو سبب خفیف، وتد مقرون/ سبب خفیف، وتد مقرون، سبب خفیف «°|°|°°|/ °|°°|°| – – ᴗ – /– ᴗ – –»)
از بحرهایی است که سالم آن چندان متداول نیست. شکل سالم وزن آن:
مستفعلن فاعلاتن مستفعلن فاعلاتن (- - ل - /- ل - - /- - ل - /- ل - -): بحر مجتث مثمن سالم
دل بردی از من به یغما، ای ترک غارتگر من / دیدی چه آوردی ای دوست، از دست دل بر سر من (صفای اصفهانی)
زحافات
زحافات (تغییرات) مشهور بحر مجتث در شعر فارسی، از مستفعلن (خَبن – شکل) و از فاعلاتن: (خَبن – خبن با حَذف – حذف - تشعیث - جَحف) است.
از مستفعلن:
مفاعلن: مخبون
مفاعلُ: مشکول
از فاعلاتن:
فعلاتن: مخبون
فعلن: مخبون محذوف
فاعلن: محذوف
مفعولن: مشعّث
فع: مجحوف
اوزان
اوزان پرکاربرد بحر مجتث:
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن: بحر مجتث مثمن مخبون*
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن: بحر مجتث مخبون محذوف* (رایج‌ترین وزن شعر فارسی)
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع: بحر مجتث مخبون مجحوف (مطموس)
مفاعلن مفعولن مفاعلن فع: بحر مجتث مخبون مشعّث مجحوف (مطموس)
مفاعلُ فاعلاتن مفاعلُ فاعلاتن: بحر مجتث مثمن مشکول
مستفعلن فاعلاتن مستفعلن فاعلاتن: بحر مجتث مثمن سالم*
مستفعلن فعلاتن مستفعلن فعلاتن: بحر مجتث مثمن مخبون (ارکان زوج)
مستفعلن فاعلاتن: بحر مجتث مربع سالم
مفاعلن فعلاتن: بحر مجتث مربع مخبون
مفاعلن فاعلن: بحر مجتث مربع مخبون محذوف
مفاعلن مفعولن مفاعلن مفعولن: بحر مجتث مخبون مشعّث
کاربردهای خاص
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن: بحر مجتث مخبون محذوف* (رایج‌ترین وزن شعر فارسی)
پانویس
* اوزان پرکاربرد
منابع
عروض و قافیه؛ نگاهی تازه به اوزان و ضراب‌آهنگ شعر فارسی، مؤلف: حسن مددی، تهران: تیرگان، پ نخست: ۱۳۸۵.
عروض فارسی؛ شیوه‌ای نو برای آموزش عروض و قافیه، مؤلف: عباس ماهیار، مشاور مجموعه: حسن انوری، تهران: نشر قطره، چاپ پنجم: ۱۳۷۹.
