Monasterioaren lehen berri fidagarria nahiko berantiarra da, ez baitu XIII. mendea baino lehenagoko dokumentaziorik. Monasterioa 1460. urtean ere dokumentatuta dago Pombeiroko Kartularioan.[1] Hala ere, Angel del Castillo historialariak esan zuen 976. urtean Diomondiko San Paio monasterioari eman ziotela eta XII. mendearen lehen erdian Lugoko Elizaren jabetza zela.[2] Gaur egun ez dago antzinako monasterioaren gelen aztarnarik.
Arkitektura
Tenplua 25 metro luze da, eta nabe bakarra du ekialdera begira, granitozko hormekin eta bi isurkiko estalkiarekin.
Fatxada nagusia
Mendebaldeko fatxadan, erdiko ate txaranbeldua du, erdi-puntuko arkuarekin. Lau arkibolta ditu. Barruko arkiboltak erradialki eserita dauden zazpi irudi ditu: erdiko pertsonaiak eguzki-disko bat du, eta beste batek ilgora bat darama; bi musikari daude; besteak ontzi bat darama, eta ezer ez daramaten beste bi irudi ere badaude. Kapitelek landare eta animalia motiboak dituzte, baita herensugeak euren buztanari hozka egiten.
Tinpanoa, garai batean apaindua egon zena, gaur egun hutsik dago. Bi mentsulatan bermatzen da, ezkerrean gizon bat ageri da, eta eskuinean munstro bat: beharbada santu bat eta deabru bat.
Fatxadaren goialdeak kolore askotako beirazko arrosa leihoa du, eta erdian Jesukristoren irudi bat. Fatxadaren erpinean harrizko gurutze xume bat dago.
Presbiterioa eta absidea
Zirkuluerdi-formako absidea dauka eta bi arbotanteren gainean bermatzen da. Lau zutabe eta hiru leihate ditu, mentsulen gaineko arku txikiz osatutako erlaitzarekin. Presbiterioak bi aldeetan begi batzuk ditu, arku txikiz inguratuak, tinpanoa zulatuta, argia sartzen uzteko. Presbiterioaren hegoaldean sakristia bat dago.
Alboko hormek kontrahorma gisa jokatzen duten lau arkuren gainean deskargatzen dute pisua. Hegoaldeko horman beste sarrera bat dago, arkibolta batekin eta tinpano hutsarekin.
Kanpandorrea tenplutik kanpo dago, absidearen hegoaldean.
Barrualdea
Elizaren barrualdea, XII. mendearen amaierakoa seguruenik, Diomondiko San Paio elizakoaren oso antzekoa da. Nabea lau zatitan banatuta dago, kapitelez koroatutako hiru erdizutaberen bidez, mentsulen modura. Horien gainean bermatzen dira estalkiei eusten dieten arku zorrotzak. Egurrezko bi isurkiko teilatua du.
Hormaren iparraldean fresko baten hondarrak daude, Kristoren jaiotzaren irudiekin.