Dante Alighieri, jaiotzako izen-deiturez Durante degli Alighieri (Florentzia, 1265ekomaiatzaren 14a? - Ravenna, 1321ekoirailaren 14a?) poeta, prosalari, literaturako teorialari, moralaren filosofo eta pentsalari politikoa izan zen. La divina commedia (Jainkotiar komedia) haren lan nagusia da, 1308 eta 1321 artean idatzia. Poema handi horretan, lurreko zorionaren eta beste munduko loriaren eske ageri da gizateria osoa. Gizonaren ikuspegi teologiko eta dramatikoa eskaintzen duen epopeia hori Europako literaturako obra garrantzitsuenetakoa da.
Florentziako administrazio lanetan hartu zuen parte guelfo zurien aldean, eta hainbat zeregin diplomatiko egin zuen Bonifazio VIII.a aita santuaren aurrean. Azkenean, guelfo beltzek batere kargurik gabe utzi eta erbestera egotzi zuten bizitza guztiko. Azken urteak Veronan, Luccan eta Ravennan eman zituen.
Dantek De Monarchian (1310-1314), latinez idatzi zuen obran, argitaratu zituen bere kezka politikoak: munduko aginpidea eta izpirituarena bereizi behar zirela aldarrikatu zuen, giza ekintza guztiek ondasun morala izan behar dutela argudiatuz. Kultura eskolastikoan hezitako gizona izaki, zuhurtziari, ezaguera eta arrazoiari buruzko ikusmoldea azaldu zuen Il Convivio (1307, «Oturuntza») italieraz idatzi zuen filosofia lanean. Hizkuntzaz kezkatuta, Italiako herrialde guztietarako literatura hizkuntza batua aldarrikatu zuen, latinez idatzi zuen De vulgari eloquentia obran azalduriko teoriei jarraituz (1303-1304). Latinaren eta latin hizkuntzen arteko harreman historikoez arduratu zen lehenetarikoa izan zen. Filosofia eta moralismo ukituz beteak ageri dira, bestalde, Danteren poesia ugariak. Bederatzi urte zituela ezagutu eta hemezortzi urterekin berriz aurkitu zuen Beatricek inspiratu zizkion Canzoniere izeneko sonetoak, bultzatu zuen dolce stil nuovo haren erakusgarri bikainak. La Vita Nuova poema bildumak (1283-1293) guztiz mistiko bihurtu zen amodio hari buruzko lirismo aberats eta irudimenezkoa eskaintzen du (Beatricez «beste inorengatik inoiz esan ez dena» esateko).
Baina, garrantzizkoak izanagatik ere, Danteren beste ezein obrak ez dio Divina Commedia (1307-1321) epopeia mistiko handiari itzalik egiten. Olerki epiko hau hiru zatitan banatuta dago (infernua, garbitokia eta paradisua). Lan honen gaia Dantek berak, Virgilio eta Beatriceren laguntzaz, heriotzaren ondoko lurraldera egindako bidaia da. Virgiliok infernuan eta garbitokian zehar gidatu zuen Dante, jentila zenez paradisuan ezin baitzen sartu. Paradisuan Beatrice izan zuen lagun. Leku bakoitzean goranzko bidea egiten du Dantek. Deskribapen zehatzak erabili zituen infernuko sufrimendua, garbitokiko bekatu garbitzeak eta paradisuko zoriontasuna adierazteko.
Bizitza
Gaztaroa
1265ean jaio zen, Florentziako familia noble baina ordurako urbano batean. Familia guelfoen alderdikoa zuen, nahiz eta Montapertiko guduaren ondoren ez zuen aparteko errepresiorik jasan behar izan. Ama, Bella degli Abat, bera haurra zela hil zitzaion; geroago aita Lapa di Chiarissimo Cialuffiserekin ezkondu eta beste bi seme-alaba izan zituen.
Garai hartan usadioa zen bezala, 11 urte zituela Messer Manetto Donatiren alaba Gemmarekin ezkontzeko hitzartu zen. Harekin ezkondu zen, 1285-1293 bitartean ziur aski, eta lau seme-alaba bederen izan zituzten: Giovanni, Pietro, Jacopo eta Antonia. Hala ere, Danteren familia eta ezkon- eta familia-bizitzari buruzko berri gutxi dago[1].
Aski gazte hasi zen literatura lantzen, eta berehala ikusi zen ahalmen harrigarria zuela lirikaren erregistro desberdinak beretu eta menderatzeko. Lirika zen garai hartan, formaren nahiz kulturaren aldetik, herri hizkerako generorik gorena, eta Toskanakoburgesiaren jardun intelektual gogokoena zen. Gaztaroan eta XIV. mendeko lehen urteetan idatzi zituen poemak (Errimak) osorik hartuz gero, txunditzekoa da haietan erabiltzen diren tonu eta gaien ugaritasuna.
Lehen poemak eta La vita nuova
Estilo berriko poesia subjektibo eta intimistak -horixe zen dolce stil nuovo, Dantek berak Commedian hala izendatua-, orduko idazle ospetsu bat zuen Florentzian, Guido Cavalcanti; estilo hari, ordea, gai berri bat erantsi zion Dantek, emakume maitearen (Beatrice) heriotzagatiko dolua, subjektibotasunaren aurkikuntza inplikazio formal eta kultural pentsatu ezinezkoez aberastu zuena. Aldi berean, famatzen hasia zen orduan Toskanan Arezzoko fraide bat, Guitonne, lirika gai profanoetara zabalduz saiakeratik hurbil zegoen estilo poetiko bat sortu zuena. Bide horri jarraituz, Kantu moralak idatzi zituen Dantek, garai hartako Italia burgesean taxutzen ari zen unibertso moral berrian maitasunaren irudiak txertatzen zituztenak.
Bestalde, eta kontrako zentzuan, Arnaut DanielProventzako maisuaren modura (trobar clus), beste poema sail bat idatzi zuen, Rime petrose, formalismo guztiz zehatz batez maitasunaren irudi dramatiko gogorra ematen duena. Guztiz bestelako tonua dute Forese Donati poetari bidali zizkion sonetoek, herrikoiak eta lizunak baitira gaiez eta tonuz: osorik forma mintzatuez eratutako hizkera poetiko bat osatzeko lehen saioa dira, Commediako hizkera errealistaren aurrekoa. Hainbeste gai eta estilo desberdin landuz, badirudi, lehen urteotan, genero bakoitzeko maisuak gainditzea zela Danteren helburua, eta genero guztiak berritzea. Badago pentsatzea estilo aniztasun horrek, eta horrek dakarren esperientzien ugaritasunak, lagundu ziotela poetari bere poesia eta poesiaren gaineko hausnarketa umotzen, prosazko lan handien prestalan gisa.
Horrela sortu zen Vita nuova (1292-1293 edo 1294, «Bizi berria»), denboraren dimentsioan oinarrituriko interpretazio eredua. 31 poesia eta hitz lauzko 42 atal aldizkatzen dira obra honetan; hitz lauek, batetik, bertsoak sorrarazi dituen ibilbide autobiografikoa agertzen dute eta, bestetik, bertsoen komentario dira. Kontakizunaren haria aski ahula da, poetak Beatriceri dion maitasun idealizatuaren bizikizuna. Dantek kontatzen duenez, bederatzi urte zituela aurkitu zuen Beatrice aurrenekoz, eta bederatzi urte ondoren ikusi omen zuen berriz; neskak agurtu, eta guztiz nahasirik utzi omen zuen poeta. Topaketa horietatik sortzen da obra, hasieran profanoa eta gortesaua, ondoren mistikoagoa, harik eta Beatriceren heriotzak mito kristau bihurtzen dituen arte, maitea eta maitasuna, biak.
Obra honetan nabaria da Danteren idazkera stil nuovo-tik urruntzen ari dela, bai erlijioaren nagusitasunagatik (Commedia-ren aitzindari da horretan), bai adierazkortasunagatik.
Erbestea
Dante erbestean, Domenico Peterliniren margolana, 1860 aldean
Danteren gaztaroaren amaiera, La vita nuova-rekin itxi zena, bat dator gutxi asko politikan egindako lehen urratsekin. Kargu publikoetan aritzeko arte (gremio) batean izen ematera beharturik, Sendagile eta Botikari gremioan sartu, eta hala hasi zuen zenbait kargu betetzera eramango zuen karrera. Priore hautatu zuten 1300ean (sei priorek gobernatzen zuten hiria); izendapen hori baino lehenxeago, bi taldetan banatu zen hirian agintzen zuen guelfoen alderdia: Zuriak (kontserbadoreak eta autonomistak) eta Beltzak, goi mailako noblezia finantzetako eta merkataritzako burgesia handiarekin lotzen zuena. Bonifazio VIII.a aita santua eta Karlos II.a, Napoliko errege ahaltsua, Beltzen aldeko ziren. Dantek Zurien alde egin zuen.
Napoli hiriko magistratura nagusian zegoela, zeregin garrantzitsu bat egokitu zitzaion: Aita Santuarekin batera Florentzia hiria eskuratzeko konplot batean sartutako hiru bankariren kondena berrestea. Berehala sortu ziren istiluak eta liskarrak, Beltzek eraginak. Azkenik, Aita Santuak deiturik, Karlos Valoiskoa sartu zen bere gudarostearekin Florentzian; Beltz erbesteratuak hirira itzuli ziren, eta Zurien esestea hasi zen. Dante bera iruzur egiteaz salatu zuten, eta bere ondasunak konfiskatzera eta erbestera kondenatu. 1304 arte, erbesteko Zuriekin batera, jardun zuen Florentziara itzultzeko ahaleginetan. Urte horretan ordea, lagun haiek baztertu eta bere kabuz aritzea erabaki zuen poetak. Era horretan, hiri batetik bestera ibili zen, batzuetan gonbidatu, idazkari eta kantzelari besteetan, Italiako iparraldeko gorteetan (Verona, Treviso, Padua, Bolonia, izan ziren aurrenekoak), hil arteko erbestean. 1321eanRavenan hil zen.
Idazlanak
Dante eta Beatrice lorategian, Cesare Saccaggi da Toirtonaren estilo prerafaelitarraren lana.
Danteren italierazko prosak Convivio lanean lortu zuen forma beteena (1304-1308 inguruan idatzia, «Oturuntza»). Erdi Aroko jakintzari buruzko lan entziklopedikoa da. Hamabost liburu izan behar ziren, haina lau bakarrik idatzi zituen, beste hainbeste kantu alegorikori egindako komentarioak.
Berriz ere herri hizkeraren garrantzia azpimarratuz, urte bertsuetan, De vulgari eloquentia idatzi zuen, latinez oraingoan, amaitu gabea eta bi liburuz osatua. Lehenengoan, hizkuntzaren bilakaera esplikatzen du, jatorri mitikoetatik bere garaia arte; bigarrena genero lirikoen sailkapena da. Lanaren tesi nagusia, ordea, askoz garrantzitsuagoa da: herri hizkeraren -italieraren- duintasun kulturala eta heldutasun formala, latinaren aurrez aurre. Liburu honetan, besteak beste, Italiako dialektoen lehen deskribapena egiten da, eta hizkuntza normalizazioaren izaera, batez ere politikoa, azpimarratzen da.
Danteren teoria politikoak De monarchia lanean (1307-1308 edo 1312-1313, latinez) ageri dira. Hiru liburutan, aztertzen da zer den inperioa, nola inperioko aginpidea Jainkoagandik datorren -ez Elizatik-, eta nola munduko eta zeruko zoriona lortzeko bi gidari moral behar diren: Aita Santua eta enperadorea. Munduko aginpidea eta izpirituarena bereizi behar zirela aldarrikatu zuen, giza ekintza guztiek ondasun morala izan behar dutela argudiatuz.
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.Danteren Jainkotiar komedia azaltzen duen bideoa.Dante infernuaren aurrean liburuaren kopia bat erakutsiz, Michelinoren margolana
Danteren lanik garrantzitsuena La divina commedia (Jainkotiar Komedia) izan zen. XIV. mendearen lehen hamarraldian hasi zen idazten lan hau, ziur aski, baina zahartzaroa arte ez zuen amaitu; obra honetan egileak bere buruari buruzko sentimenduak eta gogoetak bildu zituen, eta orobat mundu honi eta gerokoari buruzkoak. Beatriceren idealak inspiraturik, poetak bidaldi bat egiten du: Infernura (Virgilio erromatar poetaren eskutik), Garbitokira eta azkenik, Beatricek gidatuta, Paradisura. Commedia-k helburu jakin bat zuen, eta lortu ere lortu zuen: historia eta filosofia, alde batetik, eta mitoa eta zientzia, bestetik, bateratuko zituen hizkera eta kultura bat sortzea, beti ere subjektibotasuna baztertu gabe. Bateratze hori, batez ere, hizkuntzazkoa da: protagonistaren beste munduko bidaia kontatzen duten hiruko kateatuek osorik jasotzen dute aurreko tradizio lirikoa, tonu eta estilozko ugaritasun harrigarriaz.
Obra honen aurretik, izan ere, ezin pentsatu zen hizkuntza bakar batek mintzairaren erabilera eta erregistro guztiak (herrikoienetatik jasoeneraino) har zitzakeenik; zentzu horretan, paradoxa bat adierazten du obrak, alegia, naziorik gabe ere izan zitekeela nazio hizkuntza guztiz osotu bat. Hizkera hori gainera bizi-bizia da, sentimenduari bikain egokitzen zaion adierazmoldea; eta hortixe sortzen da Commedia-ren ezaugarri estilistiko aipagarriena, errealismoa. Ez bakarrik ordu arte literaturatik kanpoko geratzen ziren gizaki eta egoerei forma poetikoa eman zielako, baita pertsonaiak eta egoerak autonomiaz mugi daitezkeen markoak sortzen asmatu zuelako ere; hala, esan daiteke Dantek asmatu zuela errealitatearen ikusmolde modernoa. Ez da, beraz, Commedia-ren argumentua Danteren garaikideei harrigarria gertatu zitzaiena, gizaki, hizkuntza eta errealitatearen arteko harremana baizik; eta horrek bizirik jarraitzen du oraino. Dantek asmatu eta estreinatu zuen gure kultura linguistikoak jakintzat ematen duen sentimendu eta hizkuntzazko formaren adostasuna.
Danteren Commedia-k ez zuen askorik itxaron behar izan ezagutza eta ospea lortzeko; 1400. urterako agertuak ziren gutxienez hamabi komentario, obraren esanahia esplikatzen zutenak. Giovanni Boccacciok Danteren biografia bat idatzi zuen, eta 1373an egin zituen lehen hitzaldiak, unibertsitatean, Commedia-ri buruz. Dante izan zen, beraz, antzinate klasikoko idazleekin batera ikasi zen lehen idazle modernoa. Danteri divino poeta esaten zioten eta, izenondoa obrari ipinita, Commedia hutsa La Divina Commedia bihurtu zen Venezian1555ean argitaratu zen edizio zoragarri batean.
Epika indargabetu zenean eta haren lekua bestelako formek hartu zutenean ere (eleberriak, eta dramak), ez zen horregatik gutxitu Danteren ospea. Izan ere, klasikoekin gertatu ohi den bezala, garai bakoitzak bere kezkak aurkitu izan ditu La Divina Commedia-n. XVII.-XVIII. mendeetan halako beheraldi bat izan ondoren, erromantizismoak berriro indartu zuen Danteren gurtza. Nonahi zabaldu zen Danteren obraren kritika, eta asko eta asko izan dira orduz gero kritikak, argitalpenak eta azterketak egin dituzten adituak; aipatuko ditugu, beste askoren artean, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Karl Witte, Karl Vossler, Alemanian; Ingalaterran, Edward Moore, Paget Toynbee, Charles Eliot; Estatu Batuetan, Henry Wadsworth Longfellow; Frantzian, Paul Hazard, Étienne Gilson. 1921ean, eskola historikoari aurre eginez, eta kritikaren bide berriak urratuz, Commedia-ko poesiaren egitura azpimarratu zuen Benedetto Crocek. Kritika modernoak Danteren obra guztien ikasketa estilistikoa eta filologikoa bultzatu du alde batetik eta, bestetik, poemaren egitura alegorikoa berreskuratu nahi izan du.
(Ingelesez)Allitt, John Stewart (2011). Dante, il Pellegrino (in Italian) (Edizioni Villadiseriane ed.). Villa di Serio (BG).
(Ingelesez)Anderson, William (1980). Dante the Maker. Routledge Kegan Paul. ISBN 978-0-7100-0322-5.
(Ingelesez)Barolini, Teodolinda (ed.). Dante's Lyric Poetry: Poems of Youth and of the 'Vita Nuova'. University of Toronto Press, 2014.
(Ingelesez) Gardner, Edmund Garratt (1921). Dante. London: Oxford University Press. OCLC 690699123. Retrieved 7 March 2016.
(Ingelesez) Hede, Jesper (2007). Reading Dante: The Pursuit of Meaning. Lanham: Lexington Books. ISBN 978-0-7391-2196-2.
(Ingelesez) Miles, Thomas (2008). "Dante: Tours of Hell: Mapping the Landscape of Sin and Despair". In Stewart, Jon (ed.). Kierkegaard and the Patristic and Medieval Traditions. Ashgate. pp. 223–236. ISBN 978-0-7546-6391-1.
(Ingelesez) Raffa, Guy P. (2009). The Complete Danteworlds: A Reader's Guide to the Divine Comedy. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-70270-4.
(Ingelesez) Raffa, Guy P. (2020). Dante's Bones: How a Poet Invented Italy. Cambridge, Massachusetts: Belknap Press. ISBN 978-0-674-98083-9.
(Ingelesez) Scartazzini, Giovanni Andrea (1874–1890). La Divina Commedia riveduta e commentata (4 volumes). OCLC 558999245.
(Ingelesez) Scartazzini, Giovanni Andrea (1896–1898). Enciclopedia dantesca: dizionario critico e ragionato di quanto concerne la vita e le opere di Dante Alighieri (2 volumes). OCLC 12202483.
(Ingelesez) Scott, John A. (1996). Dante's Political Purgatory. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-585-12724-8.
(Ingelesez) Seung, T.K. (1962). The Fragile Leaves of the Sibyl: Dante's Master Plan. Westminster, MD: Newman Press. OCLC 1426455.
(Ingelesez) Toynbee, Paget (1898). A Dictionary of the Proper Names and Notable Matters in the Works of Dante. London: The Clarendon Press. OCLC 343895. Retrieved 7 March 2016.
(Ingelesez) Whiting, Mary Bradford (1922). Dante the Man and the Poet. Cambridge: W. Heffer & Sons. OCLC 224789.
(Ingelesez) Guénon, René (1925). The Esoterism of Dante, trans. by C.B. Berhill, in the Perennial Wisdom Series. Ghent, NY: Sophia Perennis et Universalis, 1996. viii, 72 p. N.B.: Originally published in French, entitled L'Esoterisme de Danté, in 1925. ISBN 0-900588-02-0
(Frantsesez) Étienne-Jean Delécluze, Dante et la poésie amoureuse, 1854.
(Frantsesez) Eugène Aroux, Dante hérétique, révolutionnaire et socialiste, révélations d'un catholique sur le Moyen Âge (1854)
(Frantsesez) Claude Fauriel, Dante et les origines de la langue et de la littérature italiennes, cours fait à la Faculté des lettres de Paris, 1854.
(Frantsesez) Frédéric Ozanam, Dante et la philosophie catholique au treizième siècle, Paris, Débécourt, (1899). [lire en ligne [archive]], Essai sur la philosophie de Dante ; il a aussi traduit et commenté Dante : Le Purgatoire [archive]
(Frantsesez) Charles Maurras, Le Conseil de Dante, Nouvelle Librairie nationale, 1920 (disponible ici [archive]);
(Frantsesez) Giovanni Papini, Dante vivant. Traduit de l'italien par Juliette Bertrand. Paris, Bernard Grasset, 1934
(Frantsesez) René Guénon, L’Ésotérisme de Dante, Paris, Ch. Bosse, 1925
(Frantsesez) A. Michel, La Divine Comédie - avec une introduction à la bibliographie dantesque, impr. de J. Dumoulin, 1949 Dante et saint Bernard [archive].
(Frantsesez) Alexandre Masseron était un grand « dantologue », ses travaux furent connus dans le monde entier. Il traduisit la Divine Comédie (Albin Michel), 1949
(Frantsesez) Paul Renucci, Dante disciple et juge du monde gréco-latin, Clermont-Ferrand, éd. de Bussac, 1954.
(Frantsesez) Philippe Sollers, « Dante et la traversée de l'écriture », in L'écriture et l'expérience des limites, Paris, Seuil, "Points/Essais", 1968.
(Frantsesez) Philippe Guiberteau, L'Enigme de Dante, Desclée de Brouwer, coll. Temps et visages, 1973.
(Frantsesez) Étienne Gilson, Dante et Béatrice, Vrin (1974).
(Frantsesez) Elisa Brilli et Giuliano Milani, Dante. Les vies nouvelles, Fayard, 2021.
(Italieraz) Michele Barbi (it), « Dante Alighieri », dans Encyclopédie Treccani - Enciclopedia Italiana, 1931 (lire en ligne [archive])
(Italieraz) Paul Colomb de Batines, Bibliografia dantesca, ossia Catalogo delle edizioni, traduzioni, codici manoscritti e comenti della ‘Divina Commedia’ e delle opere minori di Dante, seguito dalla serie de’ biografi di lui, Prato, Tipografia Aldina, 1945-1946, en 2 vol. Note : édition complétée d’un troisième volume posthume contenant les notes et ajouts manuscrits de Colomb de Batines : Giunte e correzioni inedite alla Bibliografica dantesca, éd. par Guido Biagi, Florence, Sansoni, 1888.
(Italieraz) Franco Ferrucci, Il poema del desiderio: Poetica e passione in Dante, 1990.
(Italieraz) Bibliografia dantesca, réédition anastatique, Rome, Salerno Editrice, « Biblioteca storica dantesca », 2008, en 3 vol. Note : le troisième volume contient l’index général, l’index des ajouts et corrections, une postface de Stefano Zamponi en collaboration avec Mauro Guerrini et Rossano De Laurentiis, et un index des manuscrits établi par Irene Ceccherini
(Italieraz) Massimo Colella, La Commedia metamorfica nello specchio degli antichi commenti, Inf. XXIV-XXV, in «Rivista di Studi Italiani», XXXVI, 1, 2018, pp. 47-107.
(Italieraz) Massimo Colella, « Nuove vie di Beltà ». Intertestualità dantesca nella poesia di Andrea Zanzotto, in «Cuadernos de Filología Italiana», 25, 2018, pp. 213-231.
