''Barscunes'' idatzita duen txanpona, K.a. I. edo II. mendekoa.
Baskoien txanponak protohistorian (Burdin Aro amaiera eta Antzinaro hasieran) baskoien hirietan egin zen dirua da. Eragin erromatarra, iberiarra eta zeltiberiarra edo zelta dute eta erromatarrek Iberiar penintsulan izan zituzten gerlekin lotuta daude.
Erromatartze hasierako txanpon-etxe (edo diru-ola[oh 1]) batzuk baskoien artean identifikatu dira, baina interpretazio desberdinak daudenez, sailkapena ez da ziurra. Garai horretakoek iberiar eta zeltiberiar[oh 2] hizkiez idatziriko legendak dituzte eta beroien metrologia[oh 3] bera darabilte. Ikonografiaren aldetik, ezaugarri batzuk gordetzen dituzte ia gehienetan: bizardun eta ile-kizkurdun burua aurrealdean (aurkian) eta zalduna armarekin atzealdean (ifrentzuan).
Erromatar errepublika inperio bilakatu eta bere lurralde okupatuak antolatu zituenean, hiri indigenek ez zuten berriro modelo zaharrekin dirurik ekoitzi eta, Erromako gobernadoreen baimenaz, txanpona jaulki zezaketen hiri bakanek erromatar estiloa eta alfabetoa erabili zuten.
Txanpon indigenak eta erromatar konkista
Baskoein lurraldean eta Europa Mendebaldeko beste eskualdeetan ere, herri indigenek beren txanponak sortu zituzten. Mediterraneotik urrunago zeuden eskualdetan, erromatarren bultzatu zuten hori.
Zilarrezko aleek 3,6 eta 4,0 gramo arteko pisua zuten eta nahiko ondo egokitzen ziren erromatarren denarioaren pisura, nahiz eta kasu batzuetan zertxobait arinagoak izan. Bibliografian, denario eta kinario (denario erdia) izendatzen dituzte, baina ez dakigu zein izen zuten garai hartako biztanleen ahotan. Erromatarrek onartutako eta bultzatuko zilarrezko txanpongintzak ziren heinean, zergak eta soldaduak ordaintzeko erabili ziren eta pisu egonkorra izan zuten denbora arlo hartan guztian zehar.[1]
Txanpon-etxeen zerrenden inguruko eztabaida
Baskoien txanponak zeintzuk diren identifikatzeko, hainbat proposamen egin dira. Hauek dira noizbait, txanpon baskoitzat identifikatu direnak. Asterisko batez markatu dira Klaudio Ptolomeok hiri baskoien artean zerrendatu zituenak, eta beraz, ziur baskoienak zirenak:
Txanpon-etxe gehienek idazkera iberiarra darabilte, eta zehazki, ipar-ekialdekoaren aldaera bat, baina hizkuntza ez da beti ziurtasun osoaz identifikatu. Gainera, txanpon batzuetan zeinu bereziak ageri dira, bai baskoien txanponetan, bai beste zenbait herri auzokidetakoetan. Hizki horietako batzuk ez dira beste inon aurkitu. Gainerako hizki, zeinu edo marka batzuek, beste zenbait txanpon edo objektutan aurkitu badira ere, ez dute balio izan zeinuaren esanahi bera ulertzeko. Hortaz, uste da txanpon batzuek azpisistema grafiko berezi bat erakusten dutela, iberiarrarekin lotua, baina berezitasun batzuekin.[3]
Hona adibide batzuk:
T gisa identifikatu den zeinua: erromatar T larriaren itxurakoa, ez da beste iberiar idazkera garaikideetan ageri. N soinua irudikatzen duela esan izan da. Txanpon horietan Onikes eta Unambaate ageri dira. Eduardo Orduñaren ustez, afrikatu bat idazteko erabil zitekeen; ts eta tz aipatzen ditu (aukera gehien dituena tz da). Horrela balitz, eta kontuan izanda nb taldea m gisa irakur daitekeela, Utzamaate eta Ontzikes irakurri beharko litzateke. Hizki hori alfabeto greko-iberikoan ere agertu da[2], baita Irulegiko eskuan ere .
KE adierazteko zeinua ipar-ekialdeko iberiar idazkeran agertzen da, baina bertsio zaharragoetan[oh 4]. Ontikesen agertzen da.
Buelta emanda dagoen balizko S zeinua: ezkerrerantz biratuta dago. Txanpon hauetan agertzen da: Arskakos-on, Ontikes, Arsaos.
Erromatar R larriaren itxurakoa, ezkerrera biratuta. Ampuriesen eta Rosellonen horrelako adibide gutxi batzuk agertu dira, baina ez dute balio txanponen hizkiaren soinua zein den ulertzeko. Txanpon horietan agertzen da: Arsaos.
Oharrak
↑Mikel Legorburuk, Aranzadi Zientzia Elkarteko numismatikan adituak, izen hori darabil: "Txanponak Historian, Historia txanponetan", Aizu, AEK-ren aldizkaria.
↑Zeltiberiar zeinu-multzoa iberiar ipar-ekialdeko zeinu sistemaren aldaera bat da.
Blazquez Cerrato, Cruces: "Las denomindas "cecas" vasconas: una revisión". hemen: Andreu Pintado, Javier (Ed.): Los vacones de las fuentes antiguas. En torno a una etnia de la antigüedad peninsular. Col·lecció Instrumenta. Publicacions i edicions de la Universitat de Barcelona. Bartzelona, 2009. ISBN: 978-84-475-3390-9. 99-126 or.
Beltrán Lloris, Francisco eta Velaza Frías, Javier: "De etnias y monedas: las "cecas vasconas", una revisión crítica, hemen: Andreu Pintado, Javier (Ed.): Los vacones de las fuentes antiguas. En torno a una etnia de la antigüedad peninsular. Col·lecció Instrumenta. Publicacions i edicions de la Universitat de Barcelona. Bartzelona, 2009. 99-126 or. ISBN: 978-84-475-3390-9.
Martínez Chico,David eta Amela Valverde, Luis: “La ceca de Olkairun y su posible localización”, Hispania Antiqva. Revista de Historia Antigua XLII (2018): 77-87.DOI: https://doi.org/10.24197/ha. XLII. 2018.77-87.
_as_20804.jpg)
