Σταυροπηγιακή (ή πατριαρχική) καλείται η μονή (συνήθως της Ορθόδοξης Εκκλησίας ή των Ανατολικών Καθολικών Εκκλησίών) που υπάγεται απευθείας σε Πατριαρχείο ή Σύνοδο (συνήθως το Οικουμενικό Πατριαρχείο) και όχι στην τοπική Αρχιεπισκοπή.[1] Η λέξη σταυροπηγιακή είναι σύνθετη (σταυρός + πήγνυμι) και πηγάζει από την κανονική παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας, η οποία προβλέπει τη δυνατότητα του Πατριάρχη να στείλει ένα σταυρό για να τοποθετηθεί στα θεμέλια της εκκλησίας της μονής, πράξη που οδηγεί στην εξάρτηση της μονής από αυτόν.[2][1] Το δικαίωμα αυτό το απέκτησε πρώτη φορά ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον 8ο αιώνα και μπορεί να το ασκεί σε όλη την επικράτεια της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.[3]
Οι σταυροπηγιακές μονές αποτελούσαν πηγή εσόδων για το οικείο Πατριαρχείο, καθώς ήταν υποχρεωμένες να αποστέλλουν ετήσια σε αυτό κάποιο χρηματικό ποσό.[4][5] Ένα πλεονέκτημα για τις μονές ήταν ότι έτσι εξασφάλιζαν μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων, αποφεύγοντας την ανάμιξη των τοπικών επισκόπων στους σκοπούς τους.[6] Άλλο πλεονέκτημα ήταν η μεταφορά σε αυτές των προνομίων που απολάμβανε το Πατριαρχείο από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, προνόμια που περιλάμβαναν την παροχή εδαφικών εκτάσεων και την απαγόρευση απαλλοτρίωσής τους στο μέλλον από το Οθωμανικό κράτος.[7] Σταυροπηγιακές είναι όλες οι μονές του Αγίου Όρους, όπου και μνημονεύουν τον εκάστοτε Πατριάρχη, όπως άλλωστε και σε όλες τις υπόλοιπες σταυροπηγιακές μονές, αντί του τοπικού επισκόπου.[8][3] Όσον αφορά την Ανατολική Καθολική Εκκλησία οι σταυροπηγιακές μονές περιγράφονται ως ένα από τρία δυνατά είδη μονών: παπικές, πατριαρχικές (σταυροπηγιακές) και επισκοπικές.[9]
Στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία τα πιθανά είδη μονών είναι τέσσερα: επισκοπικές (υπάγονται στον τοπικό επίσκοπο), πατριαρχικές ή σταυροπηγιακές (υπάγονται στο Οικουμενικό Πατριαρχείο), ηγουμενικές ή αρχιμανδρικές (υπάγονται στον ηγούμενο ή αρχιμανδρίτη υπό την δικαιοδοσία της Ιεράς Συνόδου) και συνοδικές μονές (παρεμφερείς των ηγουμενικών).[3] Οι σταυροπηγιακές μονές που ελέγχονται απευθείας από την Διαρκή Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος καλούνται συνοδικές σταυροπηγιακές.[10] Σταυροπηγιακές μονές πέρα από το Άγιο Όρος υπάρχουν και αλλού στην Ελλάδα (π.χ. Μονή Τοπλού στην Κρήτη), στην Κύπρο, αλλά και στην Ανατολική Ευρώπη (π.χ. Βουλγαρία, Ρωσία, Ουκρανία[11]).
Σταυροπηγιακές μονές του Οικουμενικού Πατριαρχείου
Μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου με όλες τις άλλες Μονές, Ενοριακούς ναούς, παρεκκλήσια και προσκυνήματα της Πάτμου, των Λειψών, του Αγαθονησίου, των Αρκιών, των Λεβίθων, της Κινάρου και των υπολοίπων νησίδων, τα οποία τελούν υπό την άμεση δικαιοδοσία του Οικουμενικού Θρόνου,
↑«Γλωσσάρι». Κέντρο Διαφύλαξης Αγιορείτικης Κληρονομιάς. Ιούλιος 2004. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Φεβρουαρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 13 Μαΐου 2012.
