Ορθόδοξο σχίσμα Μόσχας-Κωνσταντινούπολης (2018)

Το έμβλημα του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου

Το έμβλημα του Πατριάρχη Μόσχας Κυρίλλου

Το Ορθόδοξο Σχίσμα Κωνσταντινούπολης - Μόσχας, είναι σχίσμα που άρχισε στις 15 Οκτωβρίου 2018 όταν η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία διέκοψε την πλήρη κοινωνία με το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, με αφορμή τη χορήγηση καθεστώτος αυτοκεφαλίας στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο.^[1]

Ιστορικό

Πατριαρχικός και Συνοδικός Τόμος χορήγησης αυτοκέφαλου καθεστώτος στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας, φιλοτεχνημένος στη Μονή Ξενοφώντος του Αγίου Όρους

Το σχίσμα δημιουργήθηκε μετά την απόφαση της Ιεράς Συνόδου του Οικουμενικού Πατριαρχείου στις 11 Οκτωβρίου 2018, για την παραχώρηση αυτοκεφαλίας στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας και την ανάκληση της νομικής δέσμευσης της επιστολής του 1686 που παραχωρούσε στο Πατριαρχείο Μόσχας τη δικαιοδοσία του στην ιστορική Εκκλησία Κιέβου και πασών των Ρως. Επίσης, σε ό,τι αφορά τις δύο μη αναγνωρισμένες εκκλησίες, να αποκαταστήσει τους μεν κληρικούς «εν σχίσματι ὄχι διά δογματικούς λόγους, εἰς τόν ἀρχιερατικόν ἤ ἱερατικόν αὐτῶν βαθμόν, τούς δέ πιστούς αὐτῶν εἰς ἐκκλησιαστικήν κοινωνίαν»^[2].

Στις 14 Σεπτεμβρίου 2018 το Πατριαρχείο Μόσχας διέκοψε τη συμμετοχή σε επισκοπικές συνελεύσεις, θεολογικές συζητήσεις, πολυμερείς επιτροπές και οποιεσδήποτε άλλες δομές που προεδρεύουν ή συν-προεδρεύουν εκπρόσωποι του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Σε ανακοίνωσή του στις 15 Οκτωβρίου, το Πατριαρχείο Μόσχας απαγόρευσε σε όλα τα μέλη του να συμμετέχουν σε Θεία Λειτουργία, Βάπτιση, Γάμο ή οποιοδήποτε μυστήριο που τελείται σε Ιερό Ναό υπαγόμενο στο Οικουμενικό Πατριαρχείο.

Στις 15 Δεκεμβρίου 2018, οι αυτοαποκαλούμενες «Ουκρανική Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία» και «Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Πατριαρχείο Κιέβου)» και δύο επίσκοποι της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας (Πατριαρχείο Μόσχας) ενώνονται σε μία Εκκλησία: την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας. Κληρικολαϊκή συνέλευση της νέας 15ης αυτοκέφαλης Εκκλησίας (σύμφωνα με τα Εκκλησιαστικά Δίπτυχα του Οικουμενικού Πατριαρχείου) εξέλεξε ως πρώτο προκαθήμενό της τον Μητροπολίτη Επιφάνιο.

Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος υπογράφει τον Τόμο Αυτοκεφαλίας της Εκκλησίας της Ουκρανίας

Το ιστορικό διάταγμα (Τόμος) για την Αυτοκεφαλία της Εκκλησίας της Ουκρανίας υπεγράφη στην Κωνσταντινούπολη στις 5 Ιανουαρίου 2019 και την επομένη (ανήμερα της εορτής των Θεοφανίων) πραγματοποιήθηκε η επίσημη παραλαβή του^[3].

Στις 31 Δεκεμβρίου, ο Πατριάρχης Μόσχας και πασών των Ρωσιών, Κύριλλος, απείλησε με οριστικό και ολοκληρωτικό σχίσμα, ενώ αμφισβήτησε τα πρωτεία του Οικουμενικού Πατριάρχη^[4].

Το σχίσμα αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης πολιτικής σύγκρουσης που περιλαμβάνει την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία το 2014 και τη στρατιωτική παρέμβασή της στην Ουκρανία, καθώς και την επιθυμία της Ουκρανίας να ενταχθεί στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στο ΝΑΤΟ. Χαρακτηριστικές είναι οι εκ διαμέτρου αντίθετες τοποθετήσεις σε ανώτατο επίπεδο μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας. Ιδιαίτερα προσβλητικός προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως ο Ρώσος πρόεδρος, Βλαντίμιρ Πούτιν, χαρακτηρίζοντάς το ως «τουρκική ενορία», υποστηρίζοντας ότι «θέλει να υποτάξει την ουκρανική Εκκλησία για οικονομικά οφέλη»^[5], ενώ ο Μάικ Πομπέο, υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, δήλωσε στις 10 Ιανουαρίου 2019 ότι η ανακοίνωση της Αυτοκεφαλίας για μια ανεξάρτητη Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας την 6η Ιανουαρίου σηματοδοτεί ένα ιστορικό επίτευγμα, καθώς η Ουκρανία επιδιώκει να καταγράψει το δικό της μέλλον^[6].

Αυτό το σχίσμα παραπέμπει σε εκείνο του 1996 μεταξύ Μόσχας-Κωνσταντινουπόλεως σχετικά τη δικαιοδοσία της Εκκλησίας της Εσθονίας, το οποίο -όμως- θεραπεύτηκε σε τρεις μήνες.

Στάση άλλων Εκκλησιών

Αναγνώριση Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας από την Εκκλησία της Ελλάδος

Η Εκκλησία της Ελλάδος με εισήγηση του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος Ιερωνύμου Β' έδωσε εντολή στις συνοδικές επιτροπές να μελετήσουν από κοινού το θέμα της αναγνώρισης του αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ουκρανίας. Συνολικά 21 μητροπολίτες, θεολόγοι και στελέχη της Ιεράς Συνόδου, τα τακτικά μέλη των δυο επιτροπών καθώς και οι αναπληρωματικοί τους, συνεργάστηκαν για τρεις μήνες.

Τα μέλη των επιτροπών δογματικών-νομοκανονικών και διορθοδόξων σχέσεων κατέληξαν σε κοινό πόρισμα προς τη Διαρκή Ιερά Σύνοδο, το οποίο τεκμηρίωσε ότι το Οικουμενικό Πατριαρχείο έχει το μοναδικό προνόμιο να εκχωρεί αυτοκεφαλία σε εκκλησιαστικές διοικήσεις.^[7][8] Την αναγνώριση της νέας εκκλησιαστικής δομής αποφάσισε και η Ιερά Σύνοδος της Ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδος στην έκτακτη συνεδρίασή της στις 12 Οκτωβρίου 2019. Συγκεκριμένα, αποφάσισε ότι αναγνωρίζει «το κανονικό δικαίωμα του Οικουμενικού Πατριαρχείου για την παραχώρηση του Αυτοκεφάλου, καθώς και το προνόμιο του Προκαθημένου της Εκκλησίας της Ελλάδος να χειρισθή περαιτέρω το ζήτημα της αναγνωρίσεως της Εκκλησίας της Ουκρανίας».^[9]

Από την άλλη πλευρά, τη σύγκληση πανορθόδοξης – οικουμενικής Συνόδου για το ουκρανικό ζήτημα ζήτησαν με κοινή επιστολή τους οι Μητροπολίτες Κονίτσης Ανδρέας, Πειραιώς Σεραφείμ, Κυθήρων Σεραφείμ και Αιτωλίας και Ακαρνανίας Κοσμάς. Η επιστολή έχει αποδέκτη τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο και τους υπόλοιπους 13 προκαθημένους Πατριαρχείων και αυτοκέφαλων Εκκλησιών. Την επιστολή δεν απηύθυναν στον Μητροπολίτη Επιφάνιο, προκαθήμενο της νέας εκκλησιαστικής δομής, τον οποίον δεν αναγνωρίζουν θεωρώντας τον αχειροτόνητο. ^{[10][11][12][13]}

Η διαδικασία αναγνώρισης από την Εκκλησία της Ελλάδος επισημοποίηθηκε στις 21 Οκτωβρίου 2019 με ειρηνική επιστολή που απέστειλε ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Ιερώνυμος Β' προς τον Μητροπολίτη Επιφάνιο, δύο ημέρες μετά το συλλείτουργό του με τον Οικουμενικό Πατριάρχη, στον Ιερό Ναό Παναγίας Αχειροποιήτου της Θεσσαλονίκης, όπου μνημονεύθηκε για πρώτη φορά ο προκαθήμενος της νέας αυτοκέφαλης Εκκλησίας.^[14]

Οι αποφάσεις αυτές είχαν ως αποτέλεσμα την αντίδραση της Εκκλησίας της Ρωσίας, η οποία διέκοψε την προσευχητική και ευχαριστιακή κοινωνία με όσους αρχιερείς (6) της Εκκλησίας της Ελλάδος δέχθηκαν ή δεχθούν σε τέτοια κοινωνία εκπροσώπους των ουκρανικών μη κανονικών σχισματικών κοινοτήτων, ενώ δεν δίνει ευλογία για προσκυνηματικές εκδρομές σε επαρχίες που ποιμαίνονται από τους εν λόγω Ιεράρχες, με άμεσο αντίκτυπο και στον θρησκευτικό τουρισμό της Ελλάδος. Η λίστα με τις πρώτες Ιερές Μητροπόλεις που απαγορεύτηκε να επισκεφτούν τα ρωσικά τουριστικά πρακτορεία περιλαμβάνει την Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών και τις Ιερές Μητροπόλεις Λαγκαδά, Βεροίας, Άρτης, Τρίκκης και Σταγών και την Ιερά Μητρόπολη Δημητριάδος.^[15][16] Επίσης διεγράφη το όνομα του Αρχιεπισκόπου Ιερωνύμου από τα Δίπτυχα της Εκκλησίας της Ρωσίας.^[17][18]

Αναγνώριση Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας από το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας

Στην αναγνώριση της νέας εκκλησιαστικής δομής προχώρησε στις 8 Νοεμβρίου 2019 το παλαίφατο-δευτερόθρονο Πατριαρχείο Αλεξανδρείας. Κατά τη διάρκεια της Πατριαρχικής Θείας Λειτουργίας στον πανηγυρίζοντα Ιερό Ναό Αρχαγγέλων στο Ντάχερ του Καΐρου, ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής Θεόδωρος Β' μνημόνευσε για πρώτη φορά τον Μητροπολίτη Κιέβου και Πάσης Ουκρανίας Επιφάνιο ως Προκαθήμενο της Αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Ουκρανίας. Tο κείμενο της αναγνώρισης διάβασε ο Μητροπολίτης Γουινέας Γεώργιος.^[19][20][21]

Ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας μάλιστα δήλωσε στην εφημερίδα «Το Βήμα» πως με την αναγνώριση της Εκκλησίας της Ουκρανίας αρχίζει η λύση του προβλήματος.^[22]

Ως αντίδραση στην αναγνώριση της νέας εκκλησιαστικής δομής από το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία αποφάσισε τη διακοπή της κοινωνίας. Συγκεκριμένα, κατά τη συνεδρίαση της Ιεράς Συνόδου στις 26 Δεκεμβρίου 2019 αποφασίστηκε η αφαίρεση από τα δίπτυχα του Πατριάρχη Αλεξανδρείας Θεοδώρου Β', ενώ δεν διακόπηκε η εκκλησιαστική κοινωνία με επισκόπους του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας οι οποίοι δεν συλλειτουργούν και δεν αναγνωρίζουν τη νέα δομή στην Ουκρανία. Επίσης, καταργήθηκε η εξαρχία του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας στη Μόσχα και η αντίστοιχη εκπροσώπηση της Εκκλησίας της Ρωσίας μετατράπηκε σε ενορία της στο Κάιρο. Ακόμη, οι ενορίες στην αφρικανική ήπειρο που δημιουργήθηκαν με πρωτοβουλία της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας αφαιρέθηκαν από τη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου Αλεξάνδρειας και έλαβαν σταυροπηγιακό καθεστώς.^{[23][24][25][26]}

Αποδοχή Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας από τον Αρχιεπίσκοπο Κύπρου

Ο προκαθήμενος της Εκκλησίας της Κύπρου, Χρυσόστομος Β΄, εξέφρασε στις 16 Δεκεμβρίου 2019 τη θέση ότι η κατάσταση με την απόδοση αυτοκεφαλίας στην Ορθόδοξη Εκκλησίας της Ουκρανίας από τον Οικουμενικό Πατριάρχη θα οδηγήσει σε σχίσμα.^[27] Χαρακτήρισε απαράδεκτο τον Πατριάρχη Μόσχας σχετικά με τη διακοπή μνημόσυνου στους προκαθημένους που έχουν αναγνωρίσει την αυτοκεφαλία, εμμένοντας σε ουδέτερη στάση.^[28] Τελικώς και χωρίς απόφαση της Ιεράς Συνόδου, ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου μνημόνευσε τον Μητροπολίτη Κιέβου Επιφάνιο σε λειτουργία τον Οκτώβριο του 2020 αναγνωρίζοντας έτσι τη νέα εκκλησιαστική δομή της Ουκρανίας, που ως αντίδραση είχε τη διακοπή μνημόνευσής του από την Εκκλησία της Ρωσίας.^[29]

"Αδελφική Σύναξη" με πρωτοβουλία του Πατριάρχη Ιεροσολύμων

Στις 26 Φεβρουαρίου 2020 ο Πατριάρχης Θεόφιλος Γ΄ Ιεροσολύμων συγκάλεσε «Αδελφική Σύναξη» των προκαθημένων και εκπροσώπων των αυτοκέφαλων Ορθοδόξων Εκκλησιών, στο Αμμάν της Ιορδανίας, «για την προώθηση του διαλόγου και την ενότητα της Εκκλησίας», όπως δήλωσε.^[30] Στη σύναξη συμμετείχαν ακόμη οι Πατριάρχες Μόσχας Κύριλλος και Σερβίας Ειρηναίος, ο Μητροπολίτης Τσεχίας και Σλοβακίας Ραστισλάβος, καθώς και εκπρόσωποι του Πατριαρχείου Ρουμανίας και της Εκκλησίας της Πολωνίας. Στο κοινό ανακοινωθέν που εκδόθηκε επισημαίνεται «ότι οι αποφάσεις που αφορούν ζητήματα ορθόδοξης σημασίας, συμπεριλαμβανομένης της χορήγησης Αυτοκεφαλίας σε συγκεκριμένες Εκκλησίες, θα πρέπει να οριστικοποιηθούν με πνεύμα πανορθόδοξου διαλόγου και ενότητας, και με πανορθόδοξη συναίνεση. Οι αντιπροσωπίες συμφώνησαν ότι πρέπει να συγκεντρωθούν ως αδέλφια, κατά προτίμηση πριν από το τέλος του τρέχοντος έτους, για να ενισχύσουν τους δεσμούς της αδελφότητας μέσω της προσευχής και του διαλόγου. Οι συμμετέχοντες ελπίζουν ότι η Παναγιότητα του, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος με τα πρεσβεία τιμής, θα ενταχθεί σε αυτόν τον διάλογο μαζί με τους αδελφούς του Προκαθημένους».^[31][32]

Στάση Αρχιεπισκόπου Αλβανίας

Επισημαίνοντας τη βασική αρχή της Συνοδικότητας, «στην οποία έχει στηριχθεί διαχρονικά η πορεία της Ορθοδόξου Εκκλησίας», ως τη «μόνη τελικά που μπορεί να ανοίξει διέξοδο στην υφισταμένη κρίση» ο Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας Αναστάσιος, με δημόσια επιστολή του, απηύθυνε έκκληση στις 24 Νοεμβρίου 2019 με «αποκλειστικό σκοπό την ανεύρεση μιας ειρηνικής ρυθμίσεως», υπογραμμίζοντας ότι «επείγει πλέον να αναζητηθούν δρόμοι υπερβάσεως της εκκλησιαστικής πολώσεως». Φοβούμενος την πρόκληση εθνοφυλετικής διάσπασης αλλά ακόμη και ενός εκκλησιαστικού σχίσματος, ο κ. Αναστάσιος θεωρεί επείγουσα την υπέρβαση της εκκλησιαστικής πόλωσης. Για αυτό, πρότεινε το Οικουμενικό Πατριαρχείο να αναλάβει πρωτοβουλία «για τη θεραπευτική αγωγή της νέας πραγματικότητος», χωρίς όμως να αφήνει άμοιρες ευθυνών και όλες τις Αυτοκέφαλες Εκκλησίες, καθώς, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά «όλοι ανεξαιρέτως οι Ορθόδοξοι έχουμε ευθύνη να συμβάλουμε στη συμφιλίωση».^[33][34][35]

Στάση Εκκλησίας Πολωνίας

Με επιστολή του στις 31 Μαρτίου 2022, ο Μητροπολίτης Βαρσοβίας και πάσης Πολωνίας, Σάββας, προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη, Βαρθολομαίο, απηύθυνε παράκληση "ως τον πρώτον μεταξύ ίσων" να συγκαλέσει συνάντηση των προκαθημένων των τοπικών Εκκλησιών με σκοπό την ανάλυση της τρέχουσας κατάστασης της Ορθόδοξης Εκκλησίας, χωρίς την παρουσία της λεγομένης αυτοκεφάλου Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας. Προς τούτο τον ενημέρωσε για την απόφαση που έλαβε, λίγες ημέρες νωρίτερα, η Ιερά Σύνοδος της Αυτοκεφάλου Εκκλησίας της Πολωνίας που ζητά από όλους τους προκαθημένους να "πραγματοποιηθεί μια Πανορθόδοξος Συνάντησις των Προκαθημένων, κατά τα δίπτυχα του έτους 2018, ίνα υπάρξει δυνατότης της από κοινού αναλύσεως των τρόπων άρσεως των υφισταμένων, περιττών, διχοτομιών".^[36] Με επίσημη ανακοίνωσή της στις 23 Αυγούστου 2022, η Ορθόδοξη Εκκλησία της Πολωνίας επεσήμανε ότι "οι αποστατήσαντες από τη διδασκαλία της Αγίας Εκκλησίας δεν μπορούν να αποτελούν υγιές εκκλησιαστικό σώμα. Τούτο διαταράσσει την ευχαριστιακή ενότητα του συνόλου της Ορθοδοξίας", επιβεβαιώνοντας τη θέση ότι η δομή που ανακηρύχθηκε το 2019 και ηγείται από τον Ντουμένκο, δεν πληροί της προϋποθέσεις της κανονικότητας.^[37]

Στάση Εκκλησίας Τσεχίας και Σλοβακίας

Υπέρ της πρότασης του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Θεοφίλου Γ΄, για σύναξη Προκαθημένων στην Ιορδανία τον Φεβρουάριου του 2020, τάχθηκε η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Τσεχίας και Σλοβακίας. Επίσης, κατά τη συνεδρίασή της στις 17 Δεκεμβρίου 2019 χαιρέτισε την έναρξη ενός επίσημου διαλόγου, που θα αφορά την επίλυση της εκκλησιαστικής κρίσης στην Ουκρανία.^[38]

Παραπομπές

1. «Moscow weighs up the consequences of Orthodox Church schism» (στα αγγλικά). The Independent. 16 October 2018. https://www.independent.co.uk/news/world/europe/russia-orthodox-church-break-schism-synod-constantinople-religion-a8586936.html. Ανακτήθηκε στις 2018-10-18. 
2. «Ἀνακοινωθέν (11/10/2018). - ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΝ». www.patriarchate.org. 11 Οκτωβρίου 2018. Ανακτήθηκε στις 30 Οκτωβρίου 2018. 
3. «ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΟΔΙΚΟΣ ΤΟΜΟΣ ΧΟΡΗΓΗΣΕΩΣ ΑΥΤΟΚΕΦΑΛΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΝ ΟΥΚΡΑΝΙΑι ΟΡΘΟΔΟΞΟΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΝ». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Ιουλίου 2019. Ανακτήθηκε στις 29 Νοεμβρίου 2019. 
4. «Με σχίσμα απειλεί τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο ο Πατριάρχης Μόσχας Κύριλλος». www.patriarchate.org (στα Αγγλικά). 31 Δεκεμβρίου 2018. Ανακτήθηκε στις 1 Ιανουαρίου 2019. 
5. «Πούτιν: ο Βαρθολομαίος θέλει να υποτάξει την ουκρανική Εκκλησία για οικονομικά οφέλη». 20 Δεκεμβρίου 2018. 
6. «Μάικ Πομπέο: Ιστορικό επίτευγμα η Αυτοκεφαλία στην Ουκρανία». 10 Ιανουαρίου 2019. 
7. "Οι εισηγήσεις των Επιτροπών που οδήγησαν στην αναγνώριση της Ουκρανίας", ORTHODOXIA INFO 12.10.2019
8. "Σαφές μήνυμα του Αρχιεπισκόπου για το Ουκρανικό", Η Καθημερινή 12.10.2019
9. "Η Ιεραρχία αναγνωρίζει τη νέα Αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ουκρανίας", Η Καθημερινή 12.10.2019
10. "Ο Πειραιώς Σεραφείμ ξεκαθαρίζει τη θέση του για την Ουκρανική Αυτοκεφαλία", ΔΟΓΜΑ 14.10.2019
11. "«Να μην φορτωθούμε το βάρος του σχίσματος»- Αποκλειστική συνέντευξη του Μητροπολίτου Μεσογαίας και Λαυρεωτικής στο Πρακτορείο «Ορθοδοξία»", ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ 15.10.2019
12. "Σύγκληση Πανορθόδοξης Συνόδου ζητούν οι Μητροπολίτες Κονίτσης, Πειραιώς, Κυθήρων και Αιτωλίας", ΡΟΜΦΑΙΑ 29.11.2019
13. "Πανορθόδοξη για το ουκρανικό ζητούν οι μητροπολίτες Κονίτσης, Πειραιώς, Κυθήρων και Αιτωλίας", ORTHODOXIA INFO 29.11.2019
14. "Εφτασε στο Κίεβο η αναγνώριση της Εκκλησίας της Ελλάδος ΜΕ ΥΠΟΓΡΑΦΗ ΙΕΡΩΝΥΜΟΥ B", ORTHODOXIA INFO 29.10.2019
15. "Οι πρώτες Μητροπόλεις που δεν έχουν ευλογία να επισκεφθούν Ρώσοι προσκυνητές", ΡΟΜΦΑΙΑ 01.11.2019
16. "Λίστα ντροπής από το Πατριαρχείο της Μόσχας κατά της Εκκλησίας της Ελλάδος", ORTHODOXIA INFO 01.11.2019
17. "Βολοκολάμσκ Ιλαρίωνας: «Ο Αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος θα διαγραφεί από τα Δίπτυχα της Εκκλησίας της Ρωσίας»", ΡΟΜΦΑΙΑ 02.11.2019
18. "Ο Πατριάρχης Μόσχας σταμάτησε να μνημονεύει και τον Αρχιεπίσκοπο Ιερώνυμο», ORTHODOXIA INFO 03.11.2019
19. «Αλεξανδρείας: Από σήμερα το Πατριαρχείο μας κατέγραψε στα Δίπτυχα την Αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ουκρανίας (βίντεο)", ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ 08.11.2019». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 8 Νοεμβρίου 2019. Ανακτήθηκε στις 21 Νοεμβρίου 2019. 
20. "Ανακοίνωση Πατριαρχείου Αλεξανδρείας για την αναγνώριση της Αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας", ORTHODOXIA ONLINE 08.11.2019^{[νεκρός σύνδεσμος]}
21. "ΒΙΝΤΕΟ: Ο Αλεξανδρείας μνημονεύει Επιφάνιο Ουκρανίας", ORTHODOXIA INFO 08.11.2019
22. Πατριάρχης Αλεξανδρείας στο «Βήμα»: Με την αναγνώριση της Εκκλησίας της Ουκρανίας αρχίζει η λύση του προβλήματος
23. "Η Εκκλησία της Ρωσίας διακόπτει την κοινωνία με το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας", ΡΟΜΦΑΙΑ 26.12.2019
24. "Το Πατριαρχείο Ρωσίας σβήνει από τα Δίπτυχα και τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας. Διατηρεί την κοινωνία με τους "αντιφρονούντες" μητροπολίτες του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας", ORTHODOXIA INFO 26.12.2019
25. "Το Πατρ. Μόσχας διακόπτει την κοινωνία με το Πατρ. Αλεξανδρείας", ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ 26.12.2019
26. "Η Ιερά Σύνοδος της Ρωσικής Εκκλησίας εξέφρασε βαθιά θλίψη εξαιτίας των αντικανονικών ενεργειών του Πατριάρχη Αλεξανδρείας Θεοδώρου, ο οποίος δέχθηκε σε κοινωνία τους σχισματικούς", ΡΩΣΙΚΗ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΜΗΜΑ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ 26.12.2019
27. "Ο Χρυσόστομος Β’ αυτοβιογραφούμενος – Μεγάλη Συνέντευξη στον «Π»", ΠΟΛΙΤΗΣ 15.12.2019
28. "Αρχιεπίσκοπος Κύπρου: «Θέλω να μείνουμε ουδέτεροι. Πάει για σχίσμα»", ΕΚΚΛΗΣΙΑ ONLINE 16.12.2019
29. «τις αντιδράσεις, ο Κύπρου Χρυσόστομος αναγνώρισε την εκκλησία της Ουκρανίας", GREEKNEWS ONLINE 25.10.2020». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 4 Μαρτίου 2021. 
30. "Πατριάρχης Ιεροσολύμων: «Η συνάντηση αυτή προωθεί τον διάλογο και την ενότητα»", ΡΟΜΦΑΙΑ 26.02.2020
31. "Σύναξη Αμμάν: Ουκρανία - Μαυροβούνιο και διάλογος (Ανακοινωθέν)", ΡΟΜΦΑΙΑ 26.02.2020
32. "Το ανακοινωθέν της Συνάξεως", ORTHODOXIA INFO 26.02.2020
33. «ἀναμονῇ τῶν Χριστουγέννων 2019 Έκκληση -Δέηση για την υπέρβαση της εκκλησιαστικής πολώσεως", Ορθόδοξη Αυτοκέφαλη Εκκκησία της Αλβανίας 24.11.2019». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Δεκεμβρίου 2019. Ανακτήθηκε στις 6 Δεκεμβρίου 2019. 
34. "Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος: «Έκκληση - Δέηση για την υπέρβαση της εκκλησιαστικής πολώσεως»", ΡΟΜΦΑΙΑ 24.11.2019
35. "Σύναξη Προκαθημένων με πρωτοβουλία του Οικουμενικού Πατριαρχείου προτείνει ο Αλβανίας", ORTHODOXIA INFO 24.11.2019
36. "Η ενότητα της Ορθοδοξίας θα αποκατασταθεί μόνο με τη σύμφωνη γνώμη όλων", ΡΟΜΦΑΙΑ 25.05.2022
37. "Εκκλησία της Πολωνίας: Η «Αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ουκρανίας» δεν πληροί τις προϋποθέσεις της κανονικότητας", ΡΟΜΦΑΙΑ 01.09.2022
38. ”Ναι” σε Πανορθόδοξη από την Εκκλησία της Τσεχίας, orthodoxostypos.gr, 20 Δεκεμβρίου 2019