Δίκες της Μόσχας

Οι επονομαζόμενες Δίκες της Μόσχας ήταν μια σειρά δικών που έλαβαν χώρα στη Μόσχα μεταξύ του 1936 και του 1938 υπό την εποπτεία και καθοδήγηση του τότε ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης, Ιωσήφ Στάλιν. Οι δίκες διενεργήθησαν εναντίον ατόμων που είχαν χαρακτηριστεί ως οπαδοί του Λέοντα Τρότσκι, «τροτσκιστές» και ως μέλη της «δεξιάς αντιπολίτευσης» του Πανενωσιακού Κομμουνιστικού Κόμματος (Μπ.) Συγκεκριμένα, έλαβαν χώρα οι:

• 19 - 24 Αυγούστου 1936 : Η δίκη Ζινόβιεφ - Κάμενεφ, γνωστή και ως δίκη των 16 (επίσημος τίτλος: «Υπόθεση του Τροτσκιστικού-Ζινοβιεφικού τρομοκρατικού κέντρου»)
• 23 - 30 Ιανουαρίου 1937 : Η δίκη Πιατακόφ - Ράντεκ, γνωστή και ως δίκη των 17 (επίσημος τίτλος: «Υπόθεση του αντισοβιετικού τροτσκιστικού κέντρου»)
• 2 - 13 Μαρτίου 1938 : Η δίκη Μπουχάριν - Ρίκοφ, γνωστή ως δίκη των 21 (επίσημος τίτλος: «Υπόθεση του Αντισοβιετικού «Μπλοκ των Δικαιωμάτων και των Τροτσκιστών»»)

Αυτές και άλλες παρόμοιες δίκες που έγιναν την περίοδο αυτή καταγράφονται ως μέρος της «Μεγάλης Εκκαθάρισης» που πραγματοποίησε ο Ιωσήφ Στάλιν, με ανακηρυγμένο σκοπό την απαλλαγή της σοβιετικής κοινωνίας από αντιπολιτευόμενα, φιλο-ιμπεριαλιστικά και αντισοβιετικά στοιχεία.^[1]

Εξελίξεις πριν τις δίκες της Μόσχας και οι πρώτες διώξεις

Το 1926, δύο χρόνια μετά το θάνατο του Λένιν, ο Στάλιν,με τη στήριξη του Μπουχάριν, υπερίσχυσε των Ζινόβιεφ, Κάμενεφ και Τρότσκι. Τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου όλοι οι αντιπολιτευόμενοι τον Στάλιν στο πολιτικό γραφείο (Πολίτμπιρο) καθαιρέθηκαν και το Δεκέμβριο, με απόφαση του 15ου Συνεδρίου του Κόμματος, διεγράφησαν 70 κορυφαία στελέχη. Τον Ιανουάριο του 1928 ο Τρότσκι εξορίστηκε και, περίπου ένα χρόνο αργότερα, απελάθηκε. Το 1929 κατά τον Στάλιν είχαν ωριμάσει οι συνθήκες για στροφή στην κολεκτιβοποίηση και προώθησε την πολιτική απάλειψης των εύπορων χωρικών (των κουλάκων) και την οργάνωση των αγροτών σε συνεταιριστικές μονάδες παραγωγής (κολχόζ).
Στο 17ο Συνέδριο του κόμματος, τον Ιανουάριο του 1934, μολονότι αναγνωρίστηκε ο «θρίαμβος της σταλινικής πολιτικής», μεταξύ των παλαιότερων στελεχών γινόταν συζητήσεις για αντικατάσταση του Στάλιν με τον Κίροφ. Στην ψηφοφορία δε για την εκλογή των μελών της νέας Κεντρικής Επιτροπής, το 10% των συνέδρων καταψήφισε τον Στάλιν. Στις 10 Ιουλίου του ίδιου έτους το Κόμμα χάνει τον έλεγχο της υπηρεσίας ασφαλείας που εντάσσεται στο Υπουργείο Εσωτερικών Υποθέσεων (NKVD). Η δολοφονία του Κίροφ την 1η Δεκεμβρίου του 1934 θα αποτελέσει την αφορμή για την εκκαθάριση από τον Στάλιν των αντιπάλων του μέσα στο Κόμμα.
Την ίδια μέρα τέθηκε σε ισχύ διάταγμα που προέβλεπε τη διερεύνηση υποθέσεων με ταχύτατο και απλοποιημένο τρόπο και απαγόρευε την έφεση και την αίτηση χάριτος. Το Σεπτέμβριο του 1936 ο υπουργός Εσωτερικών Υποθέσεων Χένρικ Γιάκοντα αντικαταστάθηκε από τον Νικολάι Γιεζόφ με το όνομα του οποίου συνδέθηκε η περίοδος των μαζικών διώξεων.

Οι δίκες

Στις 30 Ιουλίου του 1937, με το διάταγμα 447, ξεκίνησε η επιχείρηση δίωξης των αντισοβιετικών στοιχείων και των φιλικών προς αυτών ατόμων.Με το διάταγμα αυτό δημιουργήθηκαν τρόικες (που αποτελούνταν από ένα εκπρόσωπο της NKVD, ένα του κόμματος και ένα της εισαγγελίας), στις οποίες ανατέθηκε η εξέταση όλων των περιπτώσεων. Τα άτομα που ελέγχονταν, κατατάσσονταν σε δύο κατηγορίες: Η πρώτη περιελάμβανε τα πιο εχθρικά στοιχεία, που έπρεπε να συλληφθούν και να εκτελεστούν αμέσως, και η δεύτερη τα λιγότερο επικίνδυνα άτομα, για τα οποία προβλεπόταν εγκλεισμός σε στρατόπεδα για 8 με 10 χρόνια. Το διάταγμα 447 όριζε σχέδιο δίωξης συνολικά 258.950 ατόμων και προέβλεπε τους αριθμούς που έπρεπε να επιτευχθούν ανά περιοχή (π.χ.περιοχή Μόσχας 35.000 άτομα,περιοχή Λένινγκραντ 14.000 άτομα κ.λ.π).

• Η πρώτη δίκη, με ακροατήριο και κάλυψη από τα μέσα ενημέρωσης, ξεκίνησε στις 19 Αυγούστου του 1936 και ολοκληρώθηκε στις 24 του ίδιου μήνα. Στη διάρκεια αυτής της δίκης ο Γκριγκόρι Ζινόβιεφ και ο Λεβ Κάμενεφ ομολόγησαν την ανάπτυξη αντεπαναστατικής, φιλοτροτσκικής δράσης και εκτελέστηκαν την επομένη.
• Ακολούθησε δεύτερη δίκη από τις 23 έως τις 30 Ιανουαρίου του 1937, που και αυτή οδήγησε στην καταδίκη 17 μεσαίων στελεχών, οι 13 εκ των οποίων εκτελέστηκαν. Οι υπόλοιποι εγκλείστηκαν σε στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας (γκουλάγκ).
• Σε κλειστή δίκη, στις 11 Ιουνίου του 1937, καταδικάστηκαν και εκτελέστηκαν ο Μιχαήλ Τουχατσέφσκι και άλλοι 7 ανώτατοι αξιωματικοί. Σε τρίτη ανοικτή δίκη (2-13 Μαρτίου 1938) δικάστηκαν κορυφαία στελέχη, μεταξύ των οποίων ο Νικολάι Μπουχάριν, ο Αλεξέι Ρίκωφ και ο Γκένριχ Γιάγκοντα, και σχεδόν όλοι οι καταδικασθέντες εκτελέστηκαν.

Απολογισμός

Σε έκθεση που συντάχθηκε μετά το θάνατο του Στάλιν (9 Φεβρουαρίου 1956) για τη διερεύνηση των αιτιών που οδήγησαν στις μαζικές διώξεις μελών και αναπληρωματικών μελών της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος που εκλέχθηκαν στο 17ο Συνέδριο, αναφέρονται οι εξής αριθμοί συλληφθέντων και εκτελεσθέντων κατ'έτος, από το 1935 μέχρι το 1940:

1. 1935: συνελήφθησαν 114.456 άτομα και εκτελέστηκαν 1.229.
2. 1936: συνελήφθησαν 88.873 άτομα και εκτελέστηκαν 1.118.
3. 1937: συνελήφθησαν 918.671 άτομα και εκτελέστηκαν 353.074.
4. 1938: συνελήφθησαν 629.695 άτομα και εκτελέστηκαν 328.618.
5. 1939: συνελήφθησαν 41.627 άτομα και εκτελέστηκαν 2.601.
6. 1940: συνελήφθησαν 127.313 άτομα και εκτελέστηκαν 1.863.

Από τα 139 μέλη της Κεντρικής Επιτροπής, τακτικά και αναπληρωματικά,που εκλέχθηκαν στο 17ο Συνέδριο του Κόμματος (το τελευταίο πριν τις διώξεις), συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν τα 98. Από τους 1.966 αντιπροσώπους του εν λόγω Συνεδρίου συνελήφθησαν, κατηγορούμενοι για αντεπαναστατική δράση 1.103 και από αυτούς εκτελέστηκαν οι 848. Εκτελέστηκε όλη η γενιά των στελεχών της παλιάς Τσέκας (υπηρεσία ασφαλείας επί Λένιν). Ο Γκένριχ Γιάγκοντα καταδικάστηκε και εκτελέστηκε για τη δολοφονία του Σεργκέι Κιρόφ. Στις 4 Φεβρουαρίου του 1940 εκτελέστηκε ο Νικολάι Γιεζόφ και μαζί του εξαφανίστηκαν όλοι οι άνδρες της NKVD που διεκπεραίωσαν τις εκτελέσεις πριν από δύο χρόνια. Τέλος διώχτηκαν ως πράκτορες ξένων δυνάμεων μέλη ξένων κομμουνιστικών κομμάτων που είχαν βρει καταφύγιο στη Σοβιετική Ένωση.

Αντιδράσεις στη Δύση

Τα τεκταινόμενα στις Δίκες της Μόσχας ήταν γνωστά στο εξωτερικό. Ο Αμερικανός διπλωμάτης Τζόζεφ Ε. Ντέιβις που παρακολούθησε - όπως και όλοι οι ξένοι διπλωμάτες που το επιθυμούσαν - τις δίκες της Μόσχας δημοσίευσε το 1943 στη Ζυρίχη βιβλίο με τον τίτλο: «Σαν πρέσβης των ΗΠΑ στη Μόσχα». Αυθεντικές και εμπιστευτικές εκθέσεις για τη Σοβιετική Ένωση έως τον Οκτώβρη του 1941.^[2]

«Για τη δίκη της Μόσχας 23–30/1/1937. Έκθεση Νο 57». (Δίκη των Τροτσκιστών). Κρίνει τον ποινικό κώδικα σαν νομικός κι εντοπίζει τις διαφορές με τον Αμερικάνικο, όπως τη σημαντικότερη, ότι στην ΕΣΣΔ το έγκλημα κατά του κράτους τιμωρείται πολύ πιό σκληρά από ότι το έγκλημα κατά της ζωής ή της περιουσίας του μεμονωμένου πολίτη. Αναφέρει ότι ο Εισαγγελέας Αντρέι Βισίνσκι είναι ένας έντιμος και λαμπρός νομικός που στάθηκε στο ύψος του στη διάρκεια της δίκης. Λέει ότι όλοι οι διπλωμάτες (πλην ενός) αναγνωρίζουν ότι υπήρξε κι αποδείχτηκε συνομωσία σε βάρος του σοβιετικού κράτους. Ότι την ίδια σκέψη μοιράζονταν μαζί του και δεκάδες εκπρόσωποι του διεθνούς τύπου τους οποίους συναντούσε και δεξιωνότανε συχνά. Ότι κατά τη γνώμη όλων αυτών των παρατηρητών, το κράτος είχε εδραιώσει την υπόθεσή του, τουλάχιστον στο μέγιστο βαθμό, αποδεικνύοντας την ύπαρξη ευρείας συνομωσίας η οποία αποδείχτηκε στο κατηγορητήριο.^[2]

Τα ίδια περίπου λέει και στην Έκθεση Νο 1039 της 17 Μαρτίου 1938, για τη δίκη του Μπουχάριν. “Μαζί και με άλλους που παρακολούθησαν μαζί μου τη δικαστική διαδικασία, θεωρώ ότι έχουν αποδειχθεί επαρκώς τα εγκλήματα κατά το σοβιετικό δίκαιο».^[2] Γράφει ακόμα: “Κάθε βράδυ μετά τη δίκη, οι Αμερικανοί δημοσιογράφοι έρχονταν στην Πρεσβεία για ένα “σνακ” και μπίρα μετά από αυτές τις καθυστερημένες νυκτερινές συνεδρίες και ξεψαχνίζαμε την πορεία των γεγονότων της ημέρας. Μεταξύ αυτών ήταν ο Ουόλτερ Ντουράντι και ο Χάρολντ Ντένι του “The New Tork Times”, ο Τζο Μπαρνς και ο Τζο Φίλιπς της “New York Herald Tribune”, ο Τσάρλι Νάτερ ή ο Ντικ Μάσοκ του “Associated Press”, ο Νόρμαν Ντόιελ και ο Χένρι Σαπίρο του “Ηνωμένου Τύπου”, ο Τζιμ Μπράουν της “Οι Διεθνείς Ειδήσεις”, ο Σπένσερ Ουίλιαμς που εκπροσωπεί τον “Guardian” του Μάντσεστερ. Ήταν μια εξαιρετικά λαμπρή ομάδα ανδρών. Είχαμε ενδιαφέρουσες συζητήσεις, οι οποίες κράτησαν πολλές νύχτες. Η ιστορία που ξεδιπλώθηκε σε αυτές τις δίκες, αποκάλυψε ένα ρεκόρ Πεμπτοφαλαγγίτικων και ανατρεπτικών δραστηριοτήτων στη Ρωσία, με συμφωνίες συνομωσίας με τις γερμανικές και ιαπωνικές κυβερνήσεις που ήταν εκπληκτικές. Η ουσία της μαρτυρίας που αποκαλύπτουν τα πρακτικά της υπόθεσης περιγράφεται ως εξής: Οι κύριοι εναγόμενοι είχαν συνωμοτήσει σε συμφωνία με τη Γερμανία και την Ιαπωνία για να βοηθήσουν αυτές τις κυβερνήσεις σε στρατιωτική επίθεση κατά της Σοβιετικής Ένωσης. Συμφώνησαν και ουσιαστικά συνεργάστηκαν σε σχέδια να δολοφονήσουν τον Στάλιν και Μολότοφ και να εκτελέσουν μια στρατιωτική εξέγερση εναντίον του Κρεμλίνου, στην οποία επικεφαλής θα ήταν ο στρατηγός Τουχατσέφσκι”.^[2]

Αυτές του τις γνώμες του, τις επανεξετάζει αργότερα, το καλοκαίρι του 1941, μετά τη Γερμανική εισβολή στην ΕΣΣΔ, μελετώντας τις παλιές του εκθέσεις και ενώ πια βρίσκεται στις ΗΠΑ. Και γράφει: “Ξαφνικά είδα την εικόνα, όπως θα έπρεπε να το είχα δει από εκείνη τη στιγμή. Η ιστορία είχε ειπωθεί στις λεγόμενες δίκες της προδοσίας του 1937 και του 1938 που τις είχα παρακολουθήσει. Επανεξετάζοντας τα πρακτικά αυτών των δικαστηρίων και αυτά που είχα γράψει τότε, διαπίστωσα ότι σχεδόν κάθε οργάνωση της Γερμανικής Πέμπτης Φάλαγγας μέσα στην ΕΣΣΔ, όπως τη γνωρίζουμε τώρα πια, αποκαλύφθηκε και αποδείχτηκε από τις μαρτυρίες και ομολογίες που προέκυψαν σε αυτές τις δίκες, των κατηγορούμενων που ομολόγησαν κι αλληλοκατηγορήθηκαν μεταξύ τους σαν Κουίσλιγκ της Ρωσία. Ήταν σαφές ότι η σοβιετική κυβέρνηση πίστευε ότι αυτές οι δραστηριότητες υπήρχαν στη Ρωσία, όπως κι ένα γερμανικό σχέδιο κατά των Σοβιετικών, ήδη από το 1935. Η κυβέρνηση της ΕΣΣΔ έδειξε μεγάλη ανησυχία και μεθοδικότητα κι είχε προχωρήσει στο να τους συντρίψει. Μέχρι το 1941, όταν ήρθε η γερμανική εισβολή, είχαν σβήσει οποιαδήποτε “πέμπτη φάλαγγα” που είχε οργανωθεί. Στη Ρωσία δεν έγινε ό,τι έγινε στη Σλοβακία, ή στη Γαλλία ή στη Νορβηγία με την επίθεση των Γερμανών. Στη Ρωσία δεν υπήρξαν “Κουίσλινκς” κατά τη Γερμανική εισβολή».^[2]

Άλλες πηγές αναφέρουν εκατοντάδες χιλιάδες των υπολοίπων συλλήψεων και εκτελέσεων δεν ήταν οι οποίες έγιναν γνωστές στη Δύση μόνο αφότου κάποιοι από τους επιζώντες των γκουλάγκ κατάφεραν να φύγουν από τη Σοβιετική Ένωση και να διηγηθούν τα συμβάντα.^[3] Η καθυστέρηση αυτή οφείλεται και στο γεγονός ότι πολλοί ξένοι ανταποκριτές της περιόδου 1936-1939 απλώς δεν ανέφεραν τίποτα για τις εκκαθαρίσεις, ενώ σε πολλές δυτικές χώρες και ιδιαίτερα στη Γαλλία, υποστηρίζεται πως έγιναν προσπάθειες αποσιώπησης των γεγονότων αυτών, όπως η θέση του Ζαν Πωλ Σαρτρ πως τα στοιχεία των στρατοπέδων συγκέντρωσης θα πρέπει να αγνοηθούν έτσι ώστε να μην προκαλέσουν την αποθάρυνση του γαλλικού προλεταριάτου.^[4] Μετά τις αρχικές καταθέσεις των επιζώντων των γκούλαγκ, ακολούθησαν νομικές διαδικασίες και ανακάλυψη στοιχείων τα οποία επιβεβαίωναν τις διηγήσεις τους.^[5]

Παραπομπές

1. Αλέξανδρος Δάγκας (Φεβρουάριος 2011). «Η «Γενική Εκκαθάριση»». Οι μεγάλες δίκες (PDF). Αθήνα: Ε ιστορικά. σελ. 216. 
2. Mission to Moscow – March 15, 2007 by Joseph E. Davies, ISBN 978-1406737851
3. Conquest 2008, σελίδες 472–3.
4. Conquest 2008, σελ. 472.
5. Conquest 2008, σελ. 472–4.

Δείτε επίσης

• Υπόθεση Τουχατσέφσκι

Πηγές

• Ε-Ιστορικά (ένθετο της εφημερίδας Ελευθεροτυπία, Ιωσήφ Στάλιν-11 Σεπτεμβρίου 2003)