Δάσος του Ράντη

Νοτιοδυτική άποψη του Δάσους.

Άριοι, Δάσος Ράντη.

Φωλιά πουλιών σε Άριο, Δάσος Ράντη.

Το Δάσος του Ράντη, επίσης γνωστό ως Δάσος της Γαίας ή Δάσος των Κήπων, είναι δάσος στο νησί της Ικαρίας, στην Ελλάδα.

Απαρτιζόμενο, κατά κύριο λόγο, από υπεραιωνόβια δέντρα, αποτελεί οικοσύστημα ιδιαίτερης βοτανικής, οικολογικής, κοινωνικής, αισθητικής και ιστορικής αξίας. Η ιδιαιτερότητα του, συνίσταται στο γεγονός ότι αντιπροσωπεύει ένα οικοσύστημα που συναντάται σπάνια, τόσο στην νησιωτική επιφάνεια του Αιγαίου πελάγους, όσο και στην ευρύτερη λεκάνη της ανατολικής Μεσογείου^[1].

Άντρακλα, Δάσος Ράντη.

Περιγραφή

Το δάσος βρίσκεται στο κεντρικό, μεσαίο τμήμα του νησιού, το επονομαζόμενο «Μεσσαριά». Σύμφωνα με έντυπη έκδοση της νομαρχιακής αυτοδιοίκησης Σάμου η έκταση του είναι περίπου 16.000 στρέμματα, σχεδόν το 3% της συνολικής επιφάνειας του νησιού. Εκτείνεται σε υψόμετρο 200-800 μέτρων, με απόσταση περίπου δέκα χιλιομέτρων από το λιμάνι του Ευδήλου και τριάντα χιλιομέτρων από τον Άγιο Κήρυκο, την πρωτεύουσα του νησιού. Βορειοδυτικά του δάσους και σε απόσταση περίπου πέντε χιλιομέτρων, βρίσκεται ο οικισμός Φραντάτο, ενώ ανατολικά και πολύ κοντά του βρίσκονται οι οικισμοίː Στελί, Δάφνη, Κοσοίκια, και Πετροπούλι^[1]. Τα ανατολικά όρια του δάσους φτάνουν μέχρι τη δυτική πλευρά του όρους Αθέρα, του κεντρικού ορεινού όγκου της Ικαρίας, περιοχής ενταγμένης στις προστατευόμενες περιοχές του δικτύου NATURA 2000^[1].

Κύριος πυρήνας του δάσους είναι ο Άριος ή η Αριά (βελανιδιά), όπως είναι η τοπική ονομασία του Quercus ilex, που καλύπτει έκταση περίπου 5.190 στρεμμάτων. Έντονη είναι επίσης η παρουσία ψηλών δέντρων Κουμαριάς, Γλυστροκουμαριάς ή Άντρακλα (Arbutus andrachne) και Φιλλυρέας ή Φιλλίκι ή Λεπρίνο (Phillyrea latifolia). Στην μεγαλύτερη έκταση του Δάσους Ράντη, δεν υφίσταται υπόροφος, ενώ εκεί που υπάρχει, αποτελείται από Πουρνάρι (Quercus coccifera), Αστοιβή (Sarcopoterium spinosum), Αφάνα (Genista acanthoclados), Ρείκια (Erica arborea) και Λαδανιά (Cistus monspeliensis). Η ποικιλία του τοπίου στο Δάσος καθώς και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του εδάφους όπως είναι οι βραχώδεις εκτάσεις και οι πέτρινες πεζούλες, δίνουν τη δυνατότητα ανάπτυξης πληθυσμών διαφόρων ειδών μικρών θηλαστικών και ερπετών, προσφέροντας τους κατάλληλες συνθήκες διαβίωσης. Συγκεκριμένα το Δάσος φιλοξενεί σαύρες, όπως είναι η Τούρκικη σαύρα (Lacerta oertzeni -είδος ενδημικό της Ικαρίας σε επίπεδο ηπείρου), το Σαμιαμίδι (Hemidactylus turcicus), τον Αβλέφαρο (Ablepharus kitaibelii), τον Οφίσωψ (Ophisops elegans), αλλά και φίδια όπως είναι ο Έφιος (Coluber caspius) και η προστατευόμενη οχιά (Vipera xanthina). Το Δάσος του Ράντη αποτελεί καταφύγιο επίσης για πληθυσμούς μικρών θηλαστικών, όπως το προστατευόμενο Πετροκούναβο – η Ατσίδα (Martes foina), το Σκαντζόχοιρο (Erinaceus concolor) καθώς και διάφορα είδη τρωκτικών^[1].

Άριος, Δάσος Ράντη.

Ιστορικά στοιχεία

Η ηλικία του δάσους υπολογίζεται πως είναι μεγαλύτερη των τριών αιώνων. Θεωρείται δεδομένο ότι το δάσος του Ράντη παλαιότερα ήταν υποδιαίρεση ενός μεγαλύτερου δάσους που διέσχιζε το νησί. Την ονομασία του τη χρωστάει στην Ικαριακή οικογένεια Ράντη. Από αφηγήσεις των πρεσβυτέρων αφορά μία πολυμελή οικογένεια, η οποία βιοποριζόταν και ζούσε από την καλλιέργεια σιταριού και σταφυλιού, μέσα στο δάσος^[2].

Η αξιοποίηση διαφόρων πηγών και ιστορικών τεκμηρίων, όπωςː το αρχειακό υλικό της δημογεροντίας της Ικαρίας του 19ου και 20ου αιώνα, τα πρακτικά και οι αποφάσεις της κοινότητας Δάφνης από το 1919 έως το 1997, φανερώνει τις διαδοχικές αλλαγές που συνέβησαν στο δάσος ως φυσικό πόρο αλλά και ως διαδικασία κοινωνικής δημιουργίας μέσα από τις υπηρεσίες και τα προϊόντα που ιστορικά έδινε στον τοπικό πληθυσμό (ξυλεία, καύσιμη ύλη και ζωοτροφή).^[2]

Το δάσος του Ράντη, "το ρουμάνι", αποτελεί ένα παράδειγμα φυσικού πόρου που ακολουθώντας τις περιστάσεις της κάθε εποχής, πρόσφερε διαχρονικά με διαφορετικό τρόπο και βαρύτητα, για την κάλυψη των αναγκών και ελλείψεων των "ιδιοκτητών" του^[2]. Ο δασικός πόρος στήριξε τον πληθυσμό του νησιού αδιάλειπτα απο την αρχαιότητα έως τις αρχές του 20 ου αιώνα. Πρωταγωνίστησε στην πορεία του νησιού στο χρόνο, ως ο σημαντικότερος παράγοντας επιβίωσης, όχι μόνο ως πάροχος προϊόντων, αλλά και σαν "τείχος" προστασίας από ξένους "εισβολείς"^[3].

Η Κουμπάρου (2002, σελ. 220) αναφέρειː

«Το δάσος του Ράντη, αποτέλεσε το σημείο αναφοράς της κοινότητας για πολλά χρόνια, κυρίως όταν οι αγροτικές δομές και οικονομία στα πλαίσια της μη εγχρησματισμένης αγοράς, θεμελιώνονταν στην οικειοποίηση του δάσους. Σταδιακά, καθώς η οικονομία εγχρηματίζεται, το 'οικονομικό' ενδιαφέρον του δάσους συρρικνώνεται και σταδιακά ο δασικός πόρος 'καταργείται'. Σήμερα, δεν αποτελεί παρά ένα μέρος των βοσκοτόπων»^[2].

Η κοινωνική μνήμη για τις πρακτικές και τους μηχανισμούς που αναπτύχθηκαν ιστορικά για την οργάνωση του δάσους, εξακολουθεί και υπάρχει. Οι υποδομές των λιθοδομών μαρτυρούν ότι το δάσος οργανώθηκε και λειτούργησε ως "κοινό", με χαρακτηριστικάː αλληλεγγύης, συλλογικού πράττειν, αυτοοργάνωσης και άμεσης δημοκρατίας. Στις μέρες μας, πολλά από τα χαρακτηριστικά αυτά εντοπίζονται και σε πολιτισμικό επίπεδο στα «πανηγύρια» της Ικαρίας. Οι κάτοικοι εργάζονται εθελοντικά, δρουν συλλογικά και πραγματοποιούν όλες τις προετοιμασίες για να εξυπηρετήσουν τους επισκέπτες των πανηγυριών^[3].

Η σημασία του Δάσους του Ράντη

Το Δάσος του Ράντη περιλαμβάνει το 23% του συνόλου της δασικής έκτασης της Ικαρίας και αποτελεί τη μεγαλύτερη ανεκμετάλλευτη περιοχή στην οποία ανήκουν τα δάση του είδους Quercus ilex (Αριά) στην Ελλάδα. Η βελανιδιά Αριά, χρονολογείται στη Μεσόγειο από το Μειόκαινο (5 εκατομμύρια χρόνια πριν) και αυτός είναι ο σημαντικότερος λόγος για τον οποίο το δάσος Ράντη πρέπει να προστατευθεί και διασωθεί. Είναι το τελευταίο δάσος, αυτού του μεγέθους και ηλικίας, που έχει απομείνει στην βορειοανατολική Μεσόγειο^[4].

Όπως προαναφέρθηκε κυρίαρχο δέντρο του δάσους είναι οι Άριοι - που αποτελούν προστατευόμενο είδος της Οδηγίας 92/43 Παρ. I, κωδ: 9340- ηλικίας άνω των 300 ετών, με αποτέλεσμα το οικοσύστημα να έχει φτάσει στο τελευταίο στάδιο διαδοχής. Λόγω της αρχαιότητάς του, το δάσος συνιστά «θησαυροφυλάκιο» σημαντικών πληροφοριών, αφού κάθε δέντρο είναι μια ζωντανή βιοχημική προβολή του οικότοπου στον οποίο αναπτύσσεται. Είναι τεκμηριωμένο πλέον πως η μελέτη ζωντανών και νεκρών δέντρων μας πληροφορεί για κλιματικές αλλαγές και φυσικές καταστροφές που υπέστη ο τόπος, ακόμα και για τις ανθρώπινες παρεμβάσεις από το μακρινό παρελθόν^[1].

Απειλές για το Δάσος του Ράντη

Παρά την σημαντικότητα του , το δάσος, βρίσκεται στο έλεος της ανεξέλεγκτης βόσκησης, με συνέπεια την απώλεια ενός μεγάλου αριθμού αιωνόβιων δέντρων.^[4] Η διάβρωση του εδάφους σε κάποιες περιοχές, κυρίως λόγω της υπερβόσκησης, έχει προχωρήσει σε τέτοιο βαθμό που η αλλοίωση του πλέον είναι μόνιμη. Η συσσώρευση μεγάλης ποσότητας νεκρής βιομάζας ειδικά τους θερινούς μήνες , αφού το δάσος δεν καθαρίζεται επαρκώς, σε συνδυασμό με τη δυσπρόσιτη περιοχή, τα περιορισμένα μέσα πρόληψης, ανίχνευσης και κατάσβεσης τυχόν φωτιάς, αποτελούν τον μεγαλύτερο παράγοντα κινδύνου πυρκαγιάς και οριστικής εξαφάνισης του^[1].

Η έναρξη διαδικασιών για την εγκατάσταση αιολικού σταθμού παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας σε έκταση περίπου 28 χιλιομέτρων στον Αθέρα, σχεδόν στο σύνολο της κορυφογραμμής του νησιού, είναι πολύ πιθανό να επιδράσει αρνητικά στο ήδη επιβαρυμένο και ευαίσθητο οικοσύστημα του δάσους. Οι περιοχές που προβλέπεται να εγκατασταθούν ανεμογεννήτριες, μεταξύ άλλων, περιλαμβάνουν και τμήματα του δάσους του Ράντη.^[5] Ο σχεδιασμός της επένδυσης αυτού του μεγέθους (330 MW από 110 ανεμογεννήτριες), στον ορεινό όγκο του νησιού, είναι αναγκαίο να συνυπολογίσει τις αντοχές του δασικού οικοσυστήματος. Εάν αυτό δεν συμβεί, το δάσος θα οδηγηθεί στην "ανεπιστρεπτί" καταστροφή του^[6].

Δράσεις για το Δάσος του Ράντη

Το δάσος του Ράντη για πολλά χρόνια δεν είχε υπαχθεί σε κάποιο καθεστώς προστασίας, ούτε σε κάποιο αειφόρο διαχειριστικό πλάνο που θα το προστάτευε, θα αναχαίτιζε την παρακμή του και θα το βοηθούσε να αναγεννηθεί.

Το 2014, κηρύχθηκε «Διατηρητέο Μνημείο της Φύσης» με την υπ.αριθμ.17988/983/21.03.2014 (ΦΕΚ 93/27.03.2014)^[7] απόφαση της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Αιγαίου. Με την κήρυξή του το δάσος μπήκε σε αυστηρότερο καθεστώς προστασίας και διαχείρισης, ενώ το 2017 με απόφαση της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου, το έργο «Προστασία, φύλαξη και αναβάθμιση του Διατηρητέου Μνημείου της Φύσης “Δάσος Ράντη” Νήσου Ικαρίας» Αρχειοθετήθηκε 2021-12-12 στο Wayback Machine. εντάχθηκε στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Βόρειο Αιγαίο»^[8]. Ο προϋπολογισμός του έργου ήταν 347.884,70 ευρώ και τελικός δικαιούχος που θα το υλοποιούσε ήταν η Αποκεντρωμένη Διοίκηση Αιγαίου (Διεύθυνση Δασών). Περιλάμβανε την κατασκευή συρμάτινης περίφραξης του δάσους και σήμανση του μονοπατιού:«Πετροπούλι-Ραός Φούτρα- Χριστοβούνι-Σταυρί-Αρνοπέζα Βρουλέ–Φραντάτο»^[9].

Επιπλέον, για να ανακοπεί η υποβάθμιση και ο αφανισμός αυτού του μοναδικού οικοσυστήματος της Μεσογείου, το Ινστιτούτο Αρχιπέλαγος διεξάγει έρευνες τα τελευταία χρόνια στην πλούσια βιοποικιλότητα της χλωρίδας και πανίδας του.

Η συλλογή δεδομένων εστιάζει σε:

• δενδρολογική έρευνα
• δημιουργία χαρτών (GIS)
• καταγραφή βιοποικιλότητας της χλωρίδας
• καταγραφή βιοποικιλότητας της πανίδας (ορνιθολογία)
• τεκμηρίωση ηλικίας και μεγέθους των δέντρων
• πυκνότητα των δέντρων
• σύνθεση των ειδών
• ανθρωπογενείς παράγοντες
• δημιουργία φυτώριου στην ερευνητική βάση του Ινστιτούτου στις Ράχες^[4].

Αξιοσημείωτος αριθμός φορέων, όπως: σύλλογοι του νησιού, περιβαλλοντικές οργανώσεις, κινήσεις πολιτών, βουλευτές, δημοτικές παρατάξεις της Ικαρίας, αλλά και απλός κόσμος, συντάσσονται και πρωτοστατούν σε διάφορες πρωτοβουλίες για την υπεράσπιση και φροντίδα του δάσους. Αντιπροσωπευτικά παραδείγματα αποτελούν οι ανοικτές εκδηλώσεις ενημέρωσης του κοινού^[10], οι επίκαιρες ερωτήσεις βουλευτών^[11], καθώς και η συγκέντρωση υπογραφών προκειμένου να ενισχυθεί η θέση υπέρ της διαβούλευσης με την κοινωνία της Ικαρίας για τις σχεδιαζόμενες επενδύσεις και τους κινδύνους που επιφυλάσσουν για τους φυσικούς πόρους του νησιού.^[5]

Παραπομπές

1. Μιχαλιάδης, Μιχαήλ (2009). «Το δάσος του Ράντη στην Ικαρία». Νομαρχία Σάμου 2009:Το δάσος του Ράντη στην Ικαρία. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Σάμου Νομαρχιακό Συμβούλιο. Ανακτήθηκε στις 14 Δεκεμβρίου 2021. 
2. Κουμπάρου, Δήμητρα (2002-01-01). Το καθεστώς της κοινοτικής ιδιοκτησίας: το παράδειγμα του δάσους του Ράντη στο νησί της Ικαρίας. (Διδακτορική διατριβή). Πανεπιστήμιο Αιγαίου Σχολή Περιβάλλοντος Τμήμα Περιβάλλοντος. doi:10.12681/eadd/14316. http://didaktorika.gr/eadd/handle/10442/14316. 
3. Κουμπάρου, Δήμητρα (2019). «Τα κοινά ως κοινωνικοοικολογικό σύστημα: Το παράδειγμα του δάσους Ράντη στην Ικαρία.». ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ. http://ikarianet.gr/wp-content/uploads/2020/02/%CE%A4%CE%B1-%CE%BA%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CE%B1-%CF%89%CF%82-%CE%BA%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CF%89%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%BF%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CC%81-%CF%83%CF%85%CC%81%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BC%CE%B1-%CE%A4%CE%BF-%CE%B4%CE%B1%CC%81%CF%83%CE%BF%CF%82-%CE%A1%CE%B1%CC%81%CE%BD%CF%84%CE%B7.pdf. Ανακτήθηκε στις 14 Δεκεμβρίου 2021. 
4. «Δάση και Χλωρίδα - Αρχιπέλαγος». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 10 Δεκεμβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 9 Δεκεμβρίου 2021. 
5. Γιάνναρου, Λίνα (6 Ιανουαρίου 2012). «Αντιδράσεις στην Ικαρία για τον αιολικό σταθμό». Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ. https://www.kathimerini.gr/society/447109/antidraseis-stin-ikaria-gia-ton-aioliko-stathmo/. Ανακτήθηκε στις 14 Δεκεμβρίου 2021. 
6. Γιαννίρης, Ηλίας (28 Ιουλίου 2011). «Ανεμογεννήτριες & Ικαρία: Από ευλογία…εφιάλτης». https://www.ikariamag.gr/%CE%B1%CE%BD%CE%B5%CE%BC%CE%BF%CE%B3%CE%B5%CE%BD%CE%BD%CE%AE%CF%84%CF%81%CE%B9%CE%B5%CF%82-%CE%B9%CE%BA%CE%B1%CF%81%CE%AF%CE%B1-%CE%B1%CF%80%CF%8C-%CE%B5%CF%85%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1%E2%80%A6%CE%B5%CF%86%CE%B9%CE%AC%CE%BB%CF%84%CE%B7%CF%82. Ανακτήθηκε στις 15 Δεκεμβρίου 2021. 
7. «ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ». Εθνικό Τυπογραφείο. 27 Μαρτίου 2014. Ανακτήθηκε στις 10 Δεκεμβρίου 2021. 
8. «Ικαρία: Εργασίες προστασίας του “δάσους Ράντη”». https://www.ertnews.gr/. 2-6-2017. https://www.ertnews.gr/perifereiakoi-stathmoi/voreio_aigaio/ikaria-ergasies-prostasias-ke-anavathmisis-tou-dasous-ranti/. Ανακτήθηκε στις 10 Δεκεμβρίου 2021. 
9. «Ζητούν την προστασία του «Δάσους στο Ράντη» της Ικαρίας». https://www.ertnews.gr/. 24-4-2018. https://www.ertnews.gr/perifereiakoi-stathmoi/voreio_aigaio/ikaria-zitoyn-tin-prostasia-toy-dasoys-sto-ranti-tis-ikarias/. Ανακτήθηκε στις 10 Δεκεμβρίου 2021. 
10. «ΛΑΣ Ικαρίας – 1η εκδήλωση με θέμα : Οι Ενεργειακοί σχεδιασμοί για την Ικαρία και η απάντηση μας». 22 Νοεμβρίου 2021, σελ. https://www.ikariaki.gr/. https://www.ikariaki.gr/las-ikarias-1i-ekdilosi-me-thema-oi-energeiakoi-schediasmoi-gia-tin-ikaria-kai-i-apantisi-mas/. Ανακτήθηκε στις 14 Δεκεμβρίου 2021. 
11. «ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ» (PDF). Επίκαιρη Ερώτηση προς τον Υπουργό Περιβάλλοντος & Ενέργειας. 29 Νοεμβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 14 Δεκεμβρίου 2021.