Το Χατζ (αραβικά: حجّ) είναι το ετήσιο Ισλαμικό προσκύνημα στην Μέκκα. Θεωρείται το υποχρεωτικό θρησκευτικό καθήκον των Μουσουλμάνων, και πρέπει να εκτελεστεί τουλάχιστον μια φορά κατά την διάρκεια της ζωής τους, από όλους όσους είναι σωματικά και οικονομικά ικανοί να κάνουν το ταξίδι, και μπορούν να συντηρήσουν την οικογένεια τους κατά την απουσία τους[1][2][3]. Είναι ένας από τους πέντε στύλους του Ισλάμ. Η συγκέντρωση του πλήθους κατά την διάρκεια του Χατζ θεωρείται η μεγαλύτερη ετήσια συγκέντρωση ανθρώπων στον κόσμο[4][5].
Το προσκύνημα γίνεται στις 8 με 12 τον τελευταίο μήνα του Ισλαμικού ημερολογίου. Επειδή το Ισλαμικό ημερολόγιο είναι σεληνιακό, και έντεκα ημέρες νωρίτερο από το Γρηγοριανό ημερολόγιο, η Γρηγοριανή ημερομηνία του Χατζ αλλάζει από έτος σε έτος. Το Ιχράμ είναι η ονομασία που δίνεται στην ιδιαίτερη πνευματική κατάσταση στην οποία οι προσκυνητές φορούν τα λευκά υφάσματα και απέχουν από ορισμένες δραστηριότητες[6].
Το Χατζ είναι συνδεδεμένο με την ζωή του Μωάμεθ ο οποίος είναι ο προφήτης του Ισλάμ από τον 7ο αιώνα, αλλά το τελετουργικό του προσκυνήματος στη Μέκκα είναι πολύ παλαιότερο και θεωρείται από τους Μουσουλμάνους πως υπάρχει από την εποχή του βιβλικού Αβραάμ(γνωστού ως Ιμπραχίμ). Οι προσκυνητές μπορούν επίσης να προσκυνήσουν στην Μέκκα και σε άλλες χρονικές περιόδους. Αυτό αποκαλείται το 'μικρό προσκύνημα' ή Ούμρα. Ακόμα και αν επιλέξουν να εκτελέσουν το μικρό προσκύνημα όμως, παραμένει υποχρεωτικό να εκτελέσουν το Χατζ σε κάποιο άλλο χρονικό σημείο της ζωής τους.
Στα Ελληνικά επώνυμα, συχνά παρατηρείται το πρόθεμα 'Χατζη', ή και επώνυμα όπως Χατζής, τα οποία έχουν την ρίζα τους από την λέξη Χατζ και τους χριστιανούς που επισκέπτονταν τους Άγιους Τόπους για να προσκυνήσουν.
Η λέξη Χατζ σημαίνει 'το ταξίδεμα' το οποίο σημειολογικά καλύπτει την εξωτερική δραστηριότητα του ταξιδιού και την εσωτερική του σκοπού του ταξιδιού[7]. Η σύγχρονη αραβική ετυμολογία μεταφράζει τη λέξη χατζ «πηγαίνω σε…», δείχνοντας τη κατεύθυνση της πορείας του προσκυνήματος που δεν είναι άλλη παρά η γενέθλια πόλη του Μωάμεθ, η Μέκκα.
Η ετυμολογία της λέξης προέρχεται από το λεξιλόγιο των σημιτικών γλωσσών. Η ρίζα χογκ στα εβραϊκά σημαίνει «κάνω ένα γύρο», και «γιορτάζω ιερή γιορτή και προσφέρω θυσία στο θεό». «Τρεις φορές το χρόνο θα γιορτάζετε το χαγκ στο όνομά μου», διατάζει ο Ιεχωβά τους πιστούς του.[8]
Γιορτή και ιεροτελεστία και των Αράβων ειδωλολατρών λοιπόν, που ο Μωάμεθ αναβάθμισε, εξευγένισε και ενσωμάτωσε στην μουσουλμανική θρησκεία.
Το Χατζ πραγματοποιείται στον τελευταίο μήνα του σεληνιακού έτους των μουσουλμάνων, τον μήνα του χατζ, όπως λέγεται, ντόου αλ-χατζ.
Όταν έφτασε η περίοδος του ετήσιου προσκυνήματος στη Μέκκα, 30.000 μουσουλμάνοι ξεκίνησαν, με επικεφαλής τον Προφήτη Μωάμεθ, από την Μεδίνα, για να πραγματοποιήσουν το χατζ. Κατά τη διάρκεια της διαδρομής όλοι οι πιστοί έλεγαν την προσευχή που τους έμαθε ο Μωάμεθ, και ο οποίος την είχε μάθει από τον αρχάγγελο Γαβριήλ.
Αυτή η προσευχή- η talbiya-στα αραβικά έχει ως εξής:
Labaik Allahumma labaik, labaik la sharika laka labaik in alhamd wa al-ni'amatu laka wal-mulk, la sharika laka.
Ενώ στα ελληνικά μπορούμε να τη μεταφράσουμε ως εξής:
«Να 'μαι μπροστά Σου! Να 'μαι μπροστά Σου! Να 'μαι μπροστά Σου! Δεν είμαι ίσος με σένα, μα, να 'μαι μπροστά Σου! Στ’ αλήθεια ο έπαινος και η ευεργεσία ανήκουν σε Σένα μόνο, το ίδιο και η βασιλεία! Να 'μαι μπροστά Σου!» [9]
Ύστερα από 10 μέρες πορείας οι πιστοί μπαίνουν στη Μέκκα, ο Μωάμεθ φτάνει στη Κάαμπα και προσεύχεται ενώ οι πιστοί μαζί με αυτόν γυρίζουν γύρω από τον ιερό βράχο 7 φορές. Μετά πάνε όλοι μαζί στη κοιλάδα του Αραφάτ, και στη κορυφή του βουνού του Ελέους, ο Μωάμεθ προσεύχεται μαζί με τους πιστούς του, και τους απευθύνει τις τελευταίες οδηγίες του, το λεγόμενο «αποχαιρετιστήριο κήρυγμα».
Ύστερα περνάνε την υπόλοιπη μέρα στο Αραφάτ, σε κατάσταση περισυλλογής και προσευχής. Την επόμενη μέρα ξεκινάνε για το ταξίδι επιστροφής προς τη Μέκκα περνώντας από τη κοιλάδα της Μουντζαλίφα. Εκεί μαζεύουν χαλίκια. Την επόμενη μέρα που φτάνουν στην περιοχή της Μίνα, στα περίχωρα της Μέκκας, στέκονται και πετροβολούν μία ψηλή στήλη, σε ανάμνηση της συνάντησης του Αβραάμ με το διάβολο στο ίδιο ακριβώς σημείο. Αφού πέταξαν τις πέτρες, προχώρησαν στο θυσιαστικό σφάξιμο προβάτων και καμηλών που το κρέας μοιράστηκε στους φτωχούς- πράξη που έκαναν σαν ανάμνηση της θυσίας του Ισμαήλ που είχε ζητήσει ο Αλλάχ από τον Αβραάμ και που τελικά ο Θεός δεν επέτρεψε να γίνει, αντικαθιστώντας όπως θα κάνει αργότερα και με τον Ισαάκ, το παιδί με ένα πρόβατο. Φτάνοντας στη Μέκκα έκαναν ξανά το προσκύνημα των 7 κύκλων γύρω από την Κάαμπα και μετά έκοψαν τα μαλλιά τους και τα νύχια τους, άλλαξαν τα άσπρα ρούχα που φορούσαν μέχρι τότε με τις καθημερινές τους κελεμπίες για να δείξουν ότι το προσκύνημα και η ιερή κατάσταση στην οποία βρίσκονταν τέλειωσε και όλοι μαζί ξαναγύρισαν στη Μεδίνα. [10]
Αυτή η αναπαράσταση των πράξεων του Μωάμεθ και των πιστών του, την άνοιξη του 630 είναι ο σκοπός του χατζ.
Το Κοράνι γράφει: «Να προτρέπεις τους ανθρώπους στο χατζ»,[11] ζητάει ο Θεός από τον τελευταίο αγγελιαφόρο του. επίσης, : «ο Θεός επιβάλλει στους ανθρώπους το προσκύνημα στον Ναόν αυτόν για όποιον έχει τα μέσα» (Κορ. 3,97) [12]
Η πρώτη προϋπόθεση? Η νίγια, ‘’η πρόθεση’’, το πνευματικό κλειδί που ανοίγει τις πόρτες του προσκυνήματος. Πρέπει η πρόθεσή σου να είναι καρπός ελεύθερης βούλησης, να έχει θρησκευτική βάση, να είναι ανιδιοτελής, καλά μελετημένη, με μεγάλη ευσέβεια, και να είσαι ενήλικας αρσενικός – [οι ανήλικοι δεν πραγματοποιούν χατζ, γιατί το χατζ χρειάζεται την ελεύθερη συνειδητή βούληση που μόνο στον ενήλικα, αναγνωρίζεται, οι γυναίκες ασφαλώς μπορούν να πραγματοποιήσουν χατζ, αλλά αυτό δεν έχει σημασία για κανέναν]- να έχεις τα οικονομικά μέσα για να το πραγματοποιήσεις, δεν μπορείς να πάρεις δάνειο για να το κάνεις και θεωρητικά πρέπει να έχεις ρυθμίσει τις οικονομικές σου διαφορές με τους γύρω σου πριν ξεκινήσεις. [13]
Προτού ο πιστός ξεκινήσει το Χατζ, θα πρέπει κατ´αρχάς να εξαγνίσει το σώμα του. πρέπει γι’ αυτό το σκοπό, να κάνει το ihram. Ihram σημαίνει τον εξαγνισμό του σώματος με το μεγάλο λουτρό και τη ένδυση μετά με το ειδικό τελετουργικό ρούχο, δυο μεγάλες άσπρες πετσέτες από καθαρό βαμβάκι, απολύτως αχρησιμοποίητες και απολύτως άραφες. Και αυτό για να εγκαταλείψουν τις σκέψεις και τις πράξεις της βέβηλης καθημερινότητας.Κάνεις το μεγάλο λουτρό, το τελετουργικό πλύσιμο, αφού το νερό συμβολίζει στον Ισλαμισμό, τον εξαγνισμό. Αυτό το λουτρό λέγεται ghousl, που σημαίνει, «να πλύνεις τελετουργικά ολόκληρο το κορμί». Πλένεται λοιπόν και φοράει το ιχράμ.[14]
Εκτελεί μετά, τις μετάνοιες «της προσευχής για το ταξίδι». «Κύριε, προτίθεμαι να αγιαστώ προσκυνώντας τον Οίκο σου. Κύριε, διευκολύνέ με και δέξου το από μένα».
Η δεύτερη προσευχή ονομαζόμενη talbiya, προσευχή την οποία θα πρέπει να επαναλάβει αρκετές φορές κατά τη διάρκεια του προσκυνήματος (την αναφέραμε παραπάνω)
Η Μέκκα. Πόλη των ανέμων, η «κοιλάδα η ακατάλληλη για καλλιέργεια», ήταν παρ'όλα αυτά γνωστή και αναγνωριζόταν από τα βουνά της. Βουνά στρωμένα με μυτερούς, κατάξερους βράχους, διαβρωμένους από τα νερά της βροχής, έζωναν τη κοιλάδα που βρισκόταν η Μέκκα από παντού. Που και πού φαράγγια –περάσματα μέσα από τα βουνά που οδηγούσαν στη πόλη. Οι πόρτες της Μέκκας. Ο Ιμπν Μπαττούτα έγραφε για τη πόλη τον 14ο αιώνα.: « είναι μια μεγάλη πόλη με τα κτίρια κοντά-κοντά. Έχει το σχήμα παραλληλόγραμου και κείται στο βάθος μιας κοιλάδας που την περιστοιχίζουν βουνά. Έτσι που όποιος κατευθύνεται εκεί να μη τη βλέπει παρά αφού φτάσει.» [15]
Το Ισλάμ ορίζει πως κάθε μουσουλμάνος επιβάλλεται να πραγματοποιήσει το ιερό προσκύνημα στη Μέκκα τουλάχιστον μια φορά στη ζωή του εφόσον:
Μόλις ο πιστός φτάσει στη Μέκκα κατευθύνεται στο τζαμί της, το επονομαζόμενο και χαράμ (= ιερό και κατά συνέπεια απαγορευμένο στους αλλόπιστους) για να αρχίσει την τελετουργία των εφτά γύρων, γύρω από τη Κάαμπα, των ταουάφ αλ-Κουντούμ ή ‘’γύρων της παρουσίασης μπροστά στον Θεό’’. [16]
Ο Κάαμπα, ‘’ο Οίκος του Θεού’’, τετράγωνος, συμπαγής, λίθινος σκεπασμένος στη σημερινή εποχή από ένα πολυτελές μαύρο ύφασμα με χρυσή διακόσμηση και ασημένια αραβουργήματα.
Εφτά φορές γυρίζεις γύρω από τον Κάαμπα, σε φορά αντίθετη των δεικτών του ρολογιού, αναφωνώντας συνεχώς ότι ο Αλλάχ είναι Μεγάλος!, «Αλλάχ Ακμπάρ!». Στο διάστημα των εφτά αυτών γύρων, ο προσκυνητής πρέπει να πλησιάσει και να αγγίξει «το δεξί χέρι του Θεού», όπως ονομάζουν το μικρό μαύρο λίθο που βρίσκεται ενσφηνωμένος. Στο τέλος των εφτά γύρων προσκυνάς τον «σταθμό του Αβραάμ», σύμφωνα με την αραβική παράδοση είναι ο μικρός βράχος που πάνω του στηρίχθηκε ο Αβραάμ, για να στηριχτεί και να τοποθετήσει την τελευταία πέτρα του Κάαμπα. Το επόμενο βήμα, την ίδια πρώτη μέρα του χατζ και μετά το προσκύνημα στη Κάαμπα είναι η πορεία ανάμεσα στους δυο λόφους που βρίσκονται εκεί κοντά, τον Σαφά και τον Μαρούα. Η πορεία (σααΐ) ξεκινά από τη βάση του λόφου Σαφά, προχωρά 400 μέτρα και φτάνει στη βάση του λόφου Μαρούα. Εκεί ξαναγυρίζει πίσω στον λόφο Σαφά για να κατευθυνθεί πάλι στον Μαρούα, και αυτό θα γίνει 7 φορές. Η πορεία αυτή είναι αναπαράσταση – σύμφωνη με το μύθο- που έκανε η Άγαρ, όταν παίρνοντας μαζί τον μικρό γιό της Ισμαήλ, έφυγε από τη Παλαιστίνη. Η Άγαρ έφτασε σε αυτή την άνυδρη περιοχή, και πηγαινοήρθε εφτά φορές από τη μια κορυφή στην άλλη, προσπαθώντας να βρει πηγή νερού για να πιεί το μικρό παιδί της και να μην πεθάνει από τη δίψα.
Επιστροφή στο τέμενος για μια τελευταία προσευχή στην Κάαμπα και η πρώτη μέρα του προσκυνήματος τελειώνει. [17]
Η δεύτερη μέρα, ονoμάζεται ‘’ημέρα του ποτίσματος’’ (γιομ αλ ταρουίγια), από τη συνήθεια να ποτίζουν άφθονα με νερό τις καμήλες τους εκείνο το πρωί, να γεμίζουν και οι ίδιοι τα ασκιά τους με νερό, να πίνουν και να φεύγουν έπειτα για τη κοιλάδα του Αραφάτ. Το Αραφάτ (στα αραβικά σημαίνει γνωρίζω, αναγνωρίζω) είναι μια πλατιά πεδιάδα που περικλείεται από βουνά. Στη μια άκρη της, υπάρχει το Ορος του Ελέους, ένας γρανιτένιος βράχος ύψους 65 μέτρων, όπου οι πιστοί επισκέπτονται, και όπου από εδώ ο ιμάμης καθοδηγεί τις προσευχές αυτής της ημέρας. Θα κοιμηθούν στο μέρος, και η δεύτερη μέρα του γουκούφ (= της στάθμευσης στη κοιλάδα) τελειώνει εδώ.
Την επόμενη μέρα- αναπαράσταση της μέρας που ο ίδιος ο Προφήτης ανέβηκε στο βουνό του Ελέους για να απαγγείλει τις σημαντικότερες θέσεις και ιεροτελεστίες, και αξίες και ιδέες της μουσουλμανικής θρησκείας που εκείνος ίδρυσε. Οι πιστοί σήμερα, στέκονται στους πρόποδες του βουνού και προσεύχονται από το ξημέρωμα μέχρι και τη δύση του ήλιου. [18]
Με τη δύση του ήλιου οι προσκυνητές μαζεύουν τα πράγματά τους και αναχωρούν από το Αραφάτ και προχωρούν προς τη κοιλάδα της Μουντζαλίφα, το μέρος όπου οι πιστοί θα συγκεντρώσουν 49 βοτσαλάκια ή μεταφρορικά ‘’πυρωμένα κάρβουνα’’ (τζαμαράτ) για να πετροβολήσουν αργότερα τον σατανά. Συνεχίζουν το δρόμο τους για τον τελικό προορισμό που είναι η άλλη κοιλάδα, της Μίνα.
Στη Μίνα υπάρχει μια κολώνα ύψους 20 μέτρων και πλάτους 80 εκατοστών, που ονομάζεται η ‘’στήλη του μεγάλου Σατανά’’ (αλ-σαϊτάν αλ-Καμπίρ). Ο πιστός πετροβολεί τη κολώνα με 7 βοτσαλάκια που είχε μαζέψει από τη περιοχή της Μουτζαλίφα, διαδηλώνοντας συνεχώς την υπεροχή του Θεού με το «Αλλάχ Ακμπάρ!». Τελετουργία που έκανε και ο ίδιος ο Μωάμεθ και σύμφωνα με τη παράδοση πρώτος είχε κάνει ο Αβραάμ όταν του παρουσιάστηκε εκεί ο ίδιος ο διάβολος για να τον βάλει σε πειρασμό να παρακούσει το θέλημα του Αλλάχ. Μετά από αυτό το πετροβόλημα, οι άντρες κουρεύουν ή κονταίνουν τα μαλλιά τους, οι γυναίκες κόβουν μια τούφα από τα δικά τους. μερική άρση της κατάστασης εξαγνισμού που βρίσκονταν τις προηγούμενες μέρες, του ιχράμ, δηλαδή. [19]
Οι τελετουργίες συνεχίζονται με τη θυσία ενός ζώου, συνήθως πρόβατου ή καμήλας. Ο πιστός πρέπει να σκοτώσει το ζώο μόνος του, αλλά σε περίπτωση αδυναμίας μπορεί να επιστρατεύσει και κάποιον για να τον αντικαταστήσει. Μετά τη θυσία, οι πιστοί παίρνουν το δρόμο για τη Μέκκα, για να κάνουν για τελευταία φορά, τους γύρους γύρω από τη Κάαμπα, και τη διαδρομή ανάμεσα στους δυο λόφους, Σαφά και Μαρουά. Τώρα τελειώνει απολύτως η κατάσταση εξαγνισμού, οι πιστοί βγάζουν το ιχράμ, μπορούν να λουστούν, να αρωματιστούν κα να ντυθούν όπως θέλουν.
οι επόμενες μέρες που ακολουθούν,- οι μέρες μπορεί να ποικίλλουν από μία το λιγότερο μέχρι τρεις το περισσότερο - είναι μέρες γιορτής και χαράς ονομάζονται ‘’ημέρες της αποξήρανσης’’, στις οποίες περιμένουν το κρέας του σφάγιου να ξεραθεί στον ήλιο.
Από τις αρχές του 20ου αιώνα έως τις αρχές του 21ου αιώνα, υπήρξε μια εκρηκτική αύξηση του αριθμού των προσκηνυτών της τάξης του 2.824 τοις εκατό, από τους μόλις 58.584 του 1920 στους 1.712.962 το 2012[20]. Τα παρακάτω επίσημα στοιχεία του Βασιλείου της Σαουδικής Αραβίας δείχνουν τα σύνολα των προσκυνητών ανά έτος για το Χατζ.