Γεννήθηκε στις 26 Οκτωβρίου1897 στη Σινώπη της Μαύρης θάλασσας και ήταν γιος του Ελευθερίου και της Αικατερίνης Βαπορτζή. Θείος του ήταν ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Κύριλλος Μουμτζής. Αφού περάτωσε τις εγκύκλιες σπουδές στην πατρίδα του, εγγράφηκε στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, από την οποία αποφοίτησε μετά από ενός έτους διακοπή λόγω του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου το 1919 με τη διατριβή «Η εκλογή των Πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως κατά την Βυζαντινήν εποχήν»[1]. Χειροτονήθηκε διάκονος στις 16 Μαΐου1918 και πρεσβύτερος την Πρωτοχρονιά του 1928, λαμβάνοντας ταυτόχρονα το οφφίκιο του αρχιμανδρίτη[2].
Μετά τον θάνατο του Πατριάρχη Φώτιου Β΄, το 1935, ο Μάξιμος ήταν ο επικρατέστερος διάδοχός του, πλην όμως, ύστερα από παρέμβαση των τουρκικών αρχών, το όνομά του αφαιρέθηκε από τη λίστα υποψηφίων[3]. Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου συνελήφθη δύο φορές από τις τουρκικές αρχές, ενώ τη δεύτερη φορά (20 Ιανουαρίου 1943) εκτοπίστηκε για λίγους μήνες στην Προύσα.
Λόγω της μεγάλης ηλικίας του Πατριάρχη Βενιαμίν, ο Μάξιμος τον αντικαθιστούσε σε πλειάδα διοικητικών καθηκόντων[4], ενώ αποτελούσε μόνιμο μέλος της Πατριαρχικής Συνόδου.
Πατριάρχης
Τον Φεβρουάριο του 1946 ο Πατριάρχης Βενιαμίν απεβίωσε. Την επομένη της κηδείας του[α], στις 20 Φεβρουαρίου, ο Μάξιμος εξελέγη από την πατριαρχική σύνοδο Οικουμενικός Πατριάρχης. Αξιοσημείωτο είναι ότι η τουρκική κυβέρνηση κράτησε ουδέτερη στάση χωρίς να δημιουργήσει προσκόμματα στην εκλογή του όπως την προηγούμενη φορά. Το κλίμα, άλλωστε, μεταξύ τουρκικών αρχών και Πατριαρχείου φαινόταν να έχει μεταβληθεί. Ενδεικτικό γεγονός της τότε βελτίωσης της κατάστασης υπήρξε η επίσκεψη του τότε προέδρου της Τουρκικής Δημοκρατίας Ισμέτ Ινονού στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, όπου του επιφυλάχθηκε θερμή υποδοχή, από τον τότε διευθυντή, μητροπολίτη Νεοκαισαρείας Χρυσόστομο και τους σπουδαστές[6].
Ήδη από τους πρώτους μήνες της πατριαρχίας του ο Μάξιμος συγκέντρωσε τα πυρά του τουρκικού τύπου λόγω των επαφών του με την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, οι οποίες ερμηνεύθηκαν ως έμμεση υποστήριξη προς την Σοβιετική Ένωση[7]. Φαίνεται ότι παρόμοιες υπόνοιες είχαν και αμερικανοί[β] και βρετανοί[γ] διπλωμάτες. Ο ίδιος δεν φαίνεται να είχε αντιληφθεί πλήρως την αλλαγή συσχετισμών μετά τον Πόλεμο και μη προσεκτικές δηλώσεις του άφηναν περιθώρια ερμηνειών ως ρωσόφιλες[δ].
Ασθένεια
Στα τέλη του 1946 ο Πατριάρχης άρχισε να εμφανίζει συμπτώματα μελαγχολίας ήπιας μορφής[ε]. Μετά από λίγο καιρό ο Πατριάρχης εκδήλωσε την πρόθεσή του να παραιτηθεί[11], ενώ τουρκικοί κύκλοι διέρρεαν ότι, εάν διαγνωστεί με ανίατη ασθένεια, θα πρέπει άμεσα να απομακρυνθεί και να εκλεγεί διάδοχός του[12]. Το ελληνικό υπουργείο εξωτερικών ενημερώθηκε από τον Έλληνα πρέσβη Περικλή Σκέφερη σχετικά με τις προθέσεις του Πατριάρχη, η δε ελληνική κυβέρνηση συνέστησε αναμονή[6].
Προκειμένου να αναρρώσει, αποφασίστηκε η μεταφορά του Πατριάρχη στην θερινή του κατοικία στη Χάλκη[10] και εν συνεχεία, τον Μάιο του 1947, στην Αθήνα[13]. Έτσι, συνοδευόμενος από τρία συνοδικά μέλη, με σιδηροδρομική αμαξοστοιχία από τον σταθμό Σικερτζή έφθασε στο Πύθιο Έβρου, απ΄ όπου με αυτοκινητοπομπή κατευθύνθηκε στην Αλεξανδρούπολη, όπου τον υποδέχθηκαν εκπροσωπώντας την Εκκλησία της Ελλάδος οι Μητροπολίτες Φθιώτιδας Αμβρόσιος και Αττικής και Μεγαρίδος Ιάκωβος. Στη συνέχεια επιβιβάστηκε με την ακολουθία του στο ελληνικό αντιτορπιλικό «Κρήτη» με προορισμό τον Πειραιά, όπου και κατέπλευσε στις 13:30 της 21ης Μαΐου 1947, μέσα σε μια φρενίτιδα σημαιοστολισμών, συριγμών ελλιμενισμένων πλοίων, χαρμόσυνων κωδωνοκρουσιών και επευφημιών του πειραϊκού λαού που είχε προσέλθει γύρω από τον λιμένα. Εκεί τον υποδέχτηκαν οι Αλέξανδρος Παπάγος, ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, το υπουργικό συμβούλιο κ.ά. και στη συνέχεια κατευθύνθηκε στην Κηφισιά, όπου και εγκαταστάθηκε. Η φαρμακευτική αγωγή που ακολούθησε χαρακτηρίζεται ως πρόχειρη και μη οργανωμένη, και από αυτό συνάγεται ότι η Ελληνική Κυβέρνηση μάλλον ενδιαφερόταν περισσότερο για το να πειστεί ο Πατριάρχης να παραιτηθεί, παρά για να αποθεραπευτεί[14].
Πρωτοσέλιδο δημοσίευμα της εφημερίδας «Ριζοσπάστης» της 29ης Ιουνίου 1947, το οποίο φαίνεται πως συνετέλεσε στο ότι ο Πατριάρχης Μάξιμος δεν παραιτήθηκε το καλοκαίρι του 1947 (Εθνική Βιβλιοθήκη).
Παρά τις έντονες φήμες ότι θα παραιτηθεί ενώ βρίσκεται υπό θεραπευτική αγωγή στην Αθήνα, ο Πατριάρχης Μάξιμος επέστρεψε τον Αύγουστο του ίδιου έτους στην Κωνσταντινούπολη, χωρίς να έχει ληφθεί κάποια απόφαση περί παραιτήσεως[ζ].
Διεργασίες
Η παρατεταμένη ασθένεια του Πατριάρχη και η έντονη παραφιλολογία περί αντικατάστασής του δημιούργησε συγκρουσιακό κλίμα στο Φανάρι. Η ελληνική κυβέρνηση, σε διαβούλευση με την κυβέρνηση των ΗΠΑ, συνέχισε την αναζήτηση νέας «ισχυράς προσωπικότητας»[18] με σαφή «αντιρωσικό» προσανατολισμό, που να μπορέσει να μεταβάλει το Πατριαρχείο σε «αντικομουνιστικό προπύργιο»[19][20], χαρακτηριστικά που ήταν σύμφωνα και με την πολιτική της Τουρκίας[12]. Εν τέλει η ελληνική κυβέρνηση κατέληξε στην υποψηφιότητα Αθηναγόρα, η οποία με τον καιρό συγκέντρωσε την υποστήριξη των ιεραρχών αλλά και των ξένων κυβερνήσεων[21]. Η Άγκυρα και ο τουρκικός τύπος στήριξαν την πρόταση για τον Αθηναγόρα, χαρακτηρίζοντάς τον μάλιστα «πιστό φίλο της Τουρκίας»[22].
Οι αντιδράσεις, όμως, των Μητροπολιτών του Πατριαρχείου, όταν άρχισαν να γίνονται γνωστές οι κινήσεις των παραπάνω κυβερνήσεων, ήταν έντονες. Επικεφαλής των αντιδρώντων ιεραρχών που διέβλεπαν την έξωθι χειραγώγηση του Πατριαρχείου ήταν οι Μητροπολίτες Δέρκων Ιωακείμ, Λαοδικείας Μάξιμος, Νεοκαισαρείας Χρυσόστομος, Περγάμου Αδαμάντιος, Σάρδεων Μάξιμος και Χαλδίας Κύριλλος, οι οποίοι στις επισημάνσεις των εκπροσώπων της Αθήνας για την ανάγκη της αντικατάστασης του Πατριάρχη, λόγω ασθενείας, υπερασπιζόμενοι την ανεξαρτησία του Πατριαρχείου απαντούσαν ότι πολλές φορές το Πατριαρχείο αντιμετώπισε στη μακρά ιστορία του παρόμοιες καταστάσεις τις οποίες μόνο του κατάφερε να τις ξεπεράσει, συνεπώς δεν είχαν χρεία εξωγενών παραγόντων για εσωτερικές διευθετήσεις[23].
Παράλληλα οι πιέσεις από την ελληνική κυβέρνηση και κύκλους στο Φανάρι προκειμένου να παραιτηθεί ο Μάξιμος συνεχίστηκαν με αμείωτο ρυθμό. Το 1948, ενδεχομένως επιχειρώντας να αποσείσει τις περί ρωσοφιλίας κατηγορίες, αρνήθηκε την υπαγωγή της Εκκλησίας της Τσεχοσλοβακίας στο Πατριαρχείο Μόσχας, την οποία του ζήτησε ο Αρχιεπίσκοπος Πράγας Σαββάτιος[η].
Παραίτηση και θάνατος
Στις 18 Οκτωβρίου 1948 υπέβαλε τελικά την παραίτησή του και αφού οι κυβερνήσεις της Ελλάδας και της Τουρκίας είχαν προκρίνει την εκλογή του Αθηναγόρα στον πατριαρχικό θρόνο[θ]. Υποστηρίζεται ότι η ασθένειά του αποτέλεσε την πρόφαση για τον εξαναγκασμό του σε παραίτηση, ενώ ο πραγματικός λόγος ήταν οι φήμες περί διασυνδέσεών του με την Ρωσική Εκκλησία και κατ' επέκταση με την Σοβιετική Ένωση[26].
Διατήρησε τον τίτλο του Προέδρου Εφέσου[2], ο οποίος του δόθηκε από την πατριαρχική σύνοδο. Ασθένησε το 1971 από οξεία βρογχοπνευμονία και πέθανε πάμπτωχος την Πρωτοχρονιά του 1972 στην Ελβετία. Η σορός του μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη όπου και ετάφη με τιμές στο προαύλιο της πατριαρχικής Μονής Ζωοδόχου Πηγής Μπαλουκλή.
Υποσημειώσεις και παραπομπές
Υποσημειώσεις
↑Η σύγκληση της Συνόδου προς εκλογή νέου Πατριάρχη την επομένη της κηδείας του προηγούμενου θεωρείται ασυνήθιστα εσπευσμένη και αποδίδεται στις αυξημένες ανησυχίες της τουρκικής και αμερικανικής κυβέρνησης αναφορικά με κινήσεις τις σοβιετικής διπλωματίας που αποσκοπούσαν στην πρωτοκαθεδρία του Πατριαρχείου Μόσχας έναντι του Κωνσταντινουπόλεως στον ορθόδοξο κόσμο. Στα πλαίσια των κινήσεων αυτών εντάσσεται και η σύγκληση Πανορθόδοξης Συνόδου από τον Πατριάρχη Μόσχας το φθινόπωρο του 1947, παρότι η σύγκληση τέτοιας Συνόδου ήταν αρχαίο προνόμιο μόνο του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως[5].
↑Έκθεση αμερικανικού υπουργείου εξωτερικών αναφέρει «...some of Maximos' recent actions have aroused suspicion that he may be courting the Russians» (N.A.D.S. C.G.R. 1936-1958 840.4, 15/05/1946[8])
↑Το βρετανικό υπουργείο εξωτερικών γράφει στην βρετανική πρεσβεία στην Άγκυρα:«...our information on Maximos is that he is certainly well in with the Russians» (Foreign Office 371/58860, 27/02/1946[8])
↑Κατά την διάρκεια της Πατριαρχίας του ξέσπασε στην Ελλάδα ο Εμφύλιος Πόλεμος. Ενώ αυτός χαρακτηριζόταν ως «συμμοριτοπόλεμος» από την Ελληνική Κυβέρνηση, ο Μάξιμος τον χαρακτήρισε με δήλωσή του «αδελφοκτόνον σπαραγμόν[9]».
↑"(...) recurrent attacks of nervous depressions and insomnia[10]"
↑Σε έγγραφο της Αμερικανικής Πρεσβείας της Άγκυρας προς το State Department με ημερομηνία 13 Αυγούστου 1947[15] αναφέρεται διάλογος του Έλληνα Πρέσβυ Σκέφερη με τον Αμερικανό Πρόξενο Wilson. Στην συνομιλία αυτή ο Έλληνας διπλωμάτης αναφέρει ότι μετά την άφιξη του Πατριάρχη Μαξίμου στην Αθήνα οι κομμουνιστές κατηγόρησαν τις κυβερνήσεις Ελλάδας, Τουρκίας και ΗΠΑ ότι βρίσκονταν σε συνεννόηση προκειμένου να απομακρυνθεί ο Μάξιμος από τον Θρόνο[16]). Η ελληνική Κυβέρνηση, κατά τον Σκέφερη, έλαβε σοβαρά υπόψη τις καταγγελίες αυτές και θεώρησε ότι δεν θα έπρεπε να εξαναγκαστεί σε παραίτηση ο Πατριάρχης ενόσω βρισκόταν στην Αθήνα, προκειμένου να μην επιβεβαιωθούν οι καταγγελίες των κομμουνιστών[17].
↑«(...) Η Ορθόδοξος Αρχιεπισκοπή Τσεχοσλοβακίας, δι' ιστορικούς και κανονικούς λόγους αποτελούσα τμήμα του καθ' ημάς κλίματος, πως αποτελέσειε μέρος τοπικής Εκκλησίας, ης η δικαιοδοσία ου δύναται επεκταθήναι πέραν των αρχήθεν καθωρισμένων αυτή ορίων, ει μη δια παραβιάσεως θεμελιωδών κανόνων των Αγίων Οικουμενικών Συνόδων;[24]»
↑"With the powerful support of these two governments, Athenagoras is virtually assured of obtaining the Patriarchate[25]"
.svg)
