Το Λαγολιό είναι κτισμένο νότια του όρους Κάρταλος σε υψόμετρο 180 μέτρων[2] και απέχει 68 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά από την πόλη του Ηρακλείου[4] και περίπου 5 χλμ βόρεια του Τυμπακίου[5]. Οι κεντρικοί ναοί του Λαγολιού είναι αφιερωμένοι στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου[6] και στον Άγιο Κωνσταντίνο και στην Αγία Ελένη, ενώ οι άλλοι δύο ναοί του χωριού είναι αφιερωμένοι στον Άγιο Ιωάννη (νεκροταφείο) και στον Αρχάγγελο Μιχαήλ[4].
Ο οικισμός δεν αναφέρεται σε καμιά από τις βενετσιάνικες απογραφές. Για πρώτη φορά αναφέρεται στην τουρκική απογραφή του 1671 ως Laguilyo με 6 χαράτσα. Πιθανότατα οι κάτοικοι των γειτονικών οικισμών Κάρταλλος και Μουρνίδι μετακινούνται νοτιότερα και ιδρύουν το νέο οικισμό. Ο Κάρταλλος δεν αναφέρεται μετά την απογραφή του 1583 από τον Pietro Castrofilaca και το Μουρνίδι μετά την τουρκική απογραφή του 1671.
Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 καταγράφεται ως Lagolio με 2 χριστιανικές και 4 μουσουλμανικές οικογένειες. Το 1881 το Λαγολιό εντάσσεται στον Δήμο Κισσών με 54 χριστιανούς και 21 μουσουλμάνους κατοίκους και το 1900 στον ίδιο Δήμο με 105 κατοίκους. Το 1920 πάλι ως Λαγολιό εντάσσεται στον αγροτικό Δήμο Γρηγοριάς με 111 κατοίκους και το 1928 στην κοινότητα Κλήματος με 111 κατοίκους. Το 1940 το Λαγολίον γίνεται έδρα κοινότητας με 136 κατοίκους, το 1951 με 160, το 1961 με 158, το 1971 με 142, το 1981 με 150, το 1991 με 161 και το 2001 με 102. Το 1998 εντάχθηκε στον «καποδιστριακό» Δήμο Τυμπακίου και από το 2011 στον «καλλικρατικό» Δήμο Φαιστού. Μέχρι πρότινος οδική πινακίδα στο Τυμπάκι επέμενε να κατευθύνει τους οδηγούς στο … Λαγόλιον!
Ο Γ. Μαλεφιτσάκης υποστηρίζει ότι το τοπωνύμιο προέρχεται από τις λέξεις λαγκός + ελιές > Λαγκοελιές > Λαγκολιές. Από τη γενική πληθυντικού των Λαγκοελιών > των Λαγκολιών > Λαγολιών > Λαγολιό[1]. Ο δάσκαλος Αντώνιος Φωτάκης, με καταγωγή από το Λαγολιό, όταν στις 8 Απριλίου του 1953, ανταποκρινόμενος στο αίτημα της Εταιρίας Κρητικών Ιστορικών Μελετών, συμπλήρωνε τον πίνακα των τοπωνυμίων, σημείωσε: «Λαγωλιό, Χωρίον. Παλαιόθεν ἡ περιοχή ἦτο δάσος εἰς τό ὁποῖον εὑρίσκετο ἄφθονον κυνήγιον λαγωῶν, ἐξ ὧν ἔλαβε τό ὄνομα Λαγωλιό». Έτσι ερμηνεύεται η επιλογή της γραφής με ω, καθώς το τοπωνύμιο παραπέμπει στον λαγό.
Προς αυτή την κατεύθυνση συνηγορεί η ύπαρξη του τοπωνυμίου στα Λαγουδοτζάμια, η οποία θεωρώ ότι παράγεται από το Λαγουδοτζαμιά > λαγός + τζαμί (= τζαμί στην περιοχή των λαγών). Πιθανότατα στην περιοχή υπήρχε τζαμί για τη συγκέντρωση των μουσουλμάνων κατοίκων των γειτονικών μικρών οικισμών. Παρόμοιο τοπωνύμιο στο Τζαμικό διατηρείται τόσο στις Καμάρες και στη Γληγοριά.
Διασώζεται επίσης μια τοπική παραλλαγή ενός παιδικού παραδοσιακού τραγουδιού στην οποία ο λαϊκός ποιητής το προσάρμοσε στα τοπωνύμια της περιοχής και «παίζει» με την ίδια ρίζα: «Ο Γιάννης το κακογιανννιό, το πιπιρογιαννάκι / στο Λαγωλειό λαγώνευγε κι ήπιασε ᾽να μ-πουλάκι…»[2]. Ο λαϊκός ποιητής, είτε για να δημιουργήσει παρήχηση του λαγω-, είτε επειδή είχε επίγνωση του ετύμου του τοπωνυμίου, χρησιμοποίησε το ρήμα λαγωνεύω, που σημαίνει κυνηγώ λαγούς.
Μια τελευταία ετυμολογική προσέγγιση, από το φιλόλογο Γεώργιο Πλεμένο, που με ευχαρίστηση ανέλαβε τη ανάγνωση των κειμένων αυτής της εργασίας, είναι η σύνδεση του Λαγωλειού με το λαγωβολείον, τον χώρο στον οποίο θηρεύονται λαγοί[3]. Λαγωβολείον > με αποβολή της συλλαβής -βο- > Λαγωλείον > Λαγωλειό. Για τον υποβιβασμό του τόνου (πρβλ. σχολείο-σχολειό). Προς την κατεύθυνση αυτή συνηγορεί η απογραφή του 1672. Επειδή χρησιμοποιείται η παλαιοτουρκική γραφή, δεν αποτυπώνεται ξεκάθαρα η φωνητική εκφορά του ονόματος του οικισμού εκείνη την περίοδο. Το τοπωνύμιο θα μπορούσε να αποδοθεί ως Lağu alyo ή Lağu elyo (δυο λέξεις), αλλά και Lağovalyo ή Lağuvalyo[4].
Σε κάθε περίπτωση στο τοπωνύμιο Λαγωλειό επιβάλλεται να αναγνωρίσουμε στο πρώτο συνθετικό το ουσιαστικό λαγωός > λαγός και ότι ως προσδιοριστικό του τόπου με κατάληξη σε –είo, πρέπει να γραφεί με ει: Λαγωλείον > Λαγωλειό (πρβ. σχολείο > σχολειό)
Σήμερα έχει κυριαρχήσει ο ανορθόγραφος τύπος Λαγολιό (στο Λαγολιό), και οι κάτοικοι αποκαλούνται Λαγολιανοί. Στους χάρτες της Υδρογραφικής Υπηρεσίας αναγράφεται Λαγόλι!!!
[4] Ευχαριστώ θερμά τον κύριο Μαρίνο Σαρηγιάννη, από το Ινστιτούτο Μεσογειακών Ερευνών, επειδή με μεγάλη προθυμία ανταποκρίθηκε στην παράκλησή μου για βοήθεια. Η συμβολή του στην ερμηνεία του τοπωνυμίου Λαγωλειό είναι καθοριστική.
Διοικητικά - πληθυσμιακά στοιχεία
Αναφέρεται επίσημα, μετά την Ένωση με την Ελλάδα, το 1925 στο ΦΕΚ 27Α - 31/01/1925 ως Λαγωλιό να προσαρτάται στην τότε κοινότητα Κλήματος και το 1931 στο ΦΕΚ 3Α - 08/01/1931 να ορίζεται έδρα της ομώνυμης νεοϊδρυθείσας κοινότητας. Το 1940 το όνομα του οικισμού διορθώθηκε σε Λαγολίον.[7] Σύμφωνα με το Πρόγραμμα «Καλλικράτης», αποτελούν κοινότητα[8] που υπάγεται στη Δημοτική Ενότητα Τυμπακίου του δήμου Φαιστού και σύμφωνα με την απογραφή 2011 είχε πληθυσμό 54 κατοίκους[9] οι οποίοι ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία[4].
