Δοτική

Δοτική είναι η πτώση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και άλλων γλωσσών, την οποία μεταχειριζόμαστε όταν θέλουμε να προσδιορίσουμε σε ποιόν πρέπει να δοθεί κάτι. Η δοτική ήταν στην αρχαία ελληνική γλώσσα μία από τις πλάγιες πτώσεις. Χρησιμοποιώντας τη δοτική απαντούμε στην ερώτηση σε ποιον; (Παράδειγμα από τα ευαγγελικά κείμενα : ἀπόδοτε οὖν τά τοῦ Καίσαρος τῷ Καίσαρι καί τά τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ.)

Υπάρχουν στην νέα ελληνική γλώσσα κατάλοιπα χρήσης της δοτικής από αρχαιότερες φάσεις της γλώσσας, και χρησιμοποιούνται συνήθως επιρρηματικά, για πάράδειγμα, τω όντι, εν τω μεταξύ, τοις μετρητοίς και άλλα. Κάποιες εκκλησιαστικές εκφράσεις πολύς κόσμος τις αντιλαμβάνεται εσφαλμένα. Όταν λένε δόξα τω Θεώ, νομίζουν ότι λένε δόξα(σε) το(ν) Θεό(ν) αντί δόξα στον Θεό κι όταν λένε δόξα σοι ο Θεός, νομίζουν ότι λένε δόξα εσύ ο Θεός αντί δόξα σε σένα (που είσαι) ο Θεός.

Από τα αρχαία χρόνια, η απλοποίηση της προφοράς είχε σαν αποτέλεσμα πολλές δοτικές στον ενικό να μη διαφέρουν ακουστικά από τις αντίστοιχες αιτιατικές. Παραδείγματα, τω ουρανώ / τον ουρανό και τη πόλει / την πόλι(ν). Έτσι, η δοτική άρχισε να εκφράζεται περιφραστικά με την πρόθεση «εις» και αιτιατική. Σιγά-σιγά, από το «εις» έμεινε μόνο το σίγμα που επικολλήθηκε στην αρχή του άρθρου. Όταν το άρθρο δε χρησιμοποιείται, μπαίνει μπροστά από το ουσιαστικό η νεοελληνική μορφή της πρόθεσης, δηλαδή «σε». Η γραμματική της νέας ελληνικής γλώσσας δεν αναγνωρίζει δοτική πτώση, αλλά αυτή υπάρχει με τη νέα της μορφή εκφράζοντας το έμμεσο αντικείμενο του ρήματος. Για παράδειγμα, οι αγγλικές εκφράσεις to school, at school, και in school όλες αποδίδονται στο σχολείο στα ελληνικά. Παράδειγμα πρότασης με έμμεσα αντικείμενα: Ο ερευνητής γράφει τις μετρήσεις στην ειδική φόρμα με μαύρο στυλό. Άμεσο αντικείμενο: τις μετρήσεις (αιτιατική). Έμμεσα αντικείμενα: στη φόρμα (δοτική) και με στυλό (οργανική).

Η πτώση αυτή απαντάται στις γραμματικές άλλων γλωσσών, όπως στη γερμανική.

Ελληνικά

Αρχαία ελληνικά

Επιπροσθέτως της βασικής της λειτουργίας, η δοτική πτώση έχει και άλλες λειτουργίες στην αρχαία ελληνική:^[1]

Δοτική του σκοπού: Είναι όταν η δοτική χρησιμοποιείται για να δηλώσει το σκοπό μιας συγκεκριμένης ενέργειας. Για παράδειγμα:
- «τῷ βασιλεῖ μάχομαι»
  - «για τον βασιλιά μάχομαι»
- «θνῄσκω τῇ τιμῇ»
  - πεθαίνω για την τιμή
Δοτική προσωπική χαριστική ή αντιχαριστική: Είναι η δοτική που εκφράζει το πλεονέκτημα ή το μειονέκτημα από κάτι για κάποιον. Για παράδειγμα:
- Για το όφελος: «πᾶς ἀνὴρ αὑτῷ πονεῖ» (Σοφοκλής, Αίας 1366).
  - «κάθε άνδρας για τον εαυτό του μοχθεί»
- Για τη βλάβη ή το μειονέκτημα: «ἥδε ἡ ἡμέρα τοῖς Ἕλλησι μεγάλων κακῶν ἄρξει.» (Θουκυδίδης 2.12.4).
  - «αυτή η ημέρα για τους Έλληνες θα είναι η αρχή μεγάλων κακών.»
Δοτική προσωπική κτητική: Είναι η δοτική που χρησιμοποιείται για να δηλώσει τον κάτοχο ενός συγκεκριμένου αντικειμένου ή αντικειμένων. Για παράδειγμα:
- «ἄλλοις μὲν γὰρ χρήματά ἐστι πολλὰ καὶ ἵπποι, ἡμῖν δὲ ξύμμαχοι ἀγαθοί.» (Θουκυδίδης 1.86.3).
  - «για τους άλλους μεν χρήματα και άλογα υπάρχουν πολλά, εμείς δε έχουμε συμμάχους αγαθούς.»
Δοτική προσωπική ηθική: Είναι όταν η δοτική χρησιμοποιείται για να δηλώσει ότι το αναφερόμενο πρόσωπο ή πράγμα αντιμετωπίζεται με ενδιαφέρον από κάποιον. Η δοτική αυτή συνήθως, αν όχι αποκλειστικά, χρησιμοποιείται σε αντωνυμίες. Ως εκ τούτου, ονομάζεται επίσης «δοτική της προσωπικής αντωνυμίας». Για παράδειγμα:
- «τούτῳ πάνυ μοι προσέχετε τὸν νοῦν.» (Δημοσθένης 18.178).
  - «σε αυτό ιδιαίτερα να μου δώσετε προσοχή.»
- «ὦ μῆτερ, ὡς καλός μοι ὁ πάππος.» (Ξενοφών, Κύρου Παιδεία 18.178).
  - «ω μητέρα, πόσο καλός που μου είναι ο παππούς.»
Δοτική προσωπική του ενεργούντος προσώπου: Είναι η δοτική που χρησιμοποιείται για να δηλώσει το πρόσωπο που ενεργεί. Να σημειωθεί, ωστόσο, ότι στην αρχαία ελληνική, το ενεργόν πρόσωπο είναι συνήθως στη γενκή μετά το ὑπό. Το ενεργόν πρόσωπο είναι στη δοτική πιο συχνά με την παθητική παρακειμένου και υπερσυντελίκου, και με το ρηματικό επίθετο στο -τέος. Για παράδειγμα:
- «πολλαὶ θεραπεῖαι τοῖς ἰατροῖς εὕρηνται.» (Ισοκράτης 8.39)
  - «πολλές θεραπείες από τους ιατρούς έχουν βρεθεί.»
Οργανική δοτική: Είναι όταν η δοτική χρησιμοποιείται για να δηλώσει ένα όργανο ή ένα μέσο μιας συγκεκριμένης ενέργειας (ή, ακριβέστερα, ως την οργανική πτώση). Για παράδειγμα:
- «με κτείνει δόλῳ» (Όμηρος, Οδύσσεια 9.407)
  - «με σκοτώνει με δόλο»
Τροπική δοτική: Είναι η δοτική που χρησιμοποιείται για να περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο έγινε κάτι. Για παράδειγμα:
- «νόσῳ ὕστερον ἀποθανόντα.»
  - «από νόσο ύστερα πέθανε.»
Δοτική του μέτρου ή της διαφοράς: Είναι η δοτική που χρησιμοποιείται για να δηλώσει τη μέτρηση της διαφοράς. Για παράδειγμα:
- «τῇ κεφαλῇ μείζονα.» (Πλάτων, Φαίδων 101α)
- «κατά ένα κεφάλι μεγαλύτερος.»
  - «μακρῷ ἄριστος.» (Πλάτων, Νόμοι 729δ)
- «μακράν ο καλύτερος.»

Τα άρθρα στην ελληνική δοτική είναι

Οριστικό άρθρο
	Αρσενικό	Ουδέτερο	Θηλυκό
Ενικός	τῷ		τῇ
Πληθυντικός	τοῖς		ταῖς

Νέα ελληνικά

Η δοτική πτώση δεν υπάρχει πλέον στα νέα ελληνικά, εκτός των απαρχαιωμένων εκφράσεων όπως είναι το δόξα τω Θεώ (από το εκκλησιαστικό τῷ Θεῷ δόξα), το εντάξει (ἑν τάξει) ή το τοις μετρητοίς. Οι περισσότερες από τις λειτουργίες της δοτικής έχουν ενσωματωθεί στην αιτιατική.