Tai pâr tair llawr sylweddol ar Ffordd y Gadeirlan, Caerdydd. Mae nifer o'r tai pâr ar y ffordd gyfoethog yma bellach yn swyddfeydd neu westaiStryd o dai pâr, Highfields, LlandafPark Road (A4054), Yr Eglwys Newydd, Caerdydd sy'n stryd o dai pâr Edwardaidd gyda ffenestri bwa
Mae tŷ pâr yn dŷ annedd deublyg un teulu sy'n rhannu un wal gyffredin â'r tŷ nesaf. Mae'r enw'n gwahaniaethu'r math hwn o dŷ oddi wrth dai ar wahân, heb unrhyw waliau a rennir, a thai teras, gyda wal a rennir ar y ddwy ochr. Yn aml, mae tai pâr yn cael eu hadeiladu mewn parau lle mae cynllun y naill dŷ yn ddelwedd ddrych o'r llall. Daw'r term "tŷ pâr" yn y Gymraeg o'r 20g.[1]
Tai pâr yw’r math mwyaf cyffredin o eiddo yn y Deyrnas Unedig (DU). Roeddent yn cyfrif am 32% o drafodion tai y DU a 32% o stoc tai Lloegr yn 2008.[2] Rhwng 1945 a 1964, roedd 41% o'r holl eiddo a adeiladwyd yn dai pâr. Ar ôl 1980, disgynnodd cyfran y tai pâr a adeiladwyd i 15%.[3]
Yn nodweddiadol, roedd gan dai’r ffermwr ym 1815 un ystafell ar y llawr gwaelod gydag estyniad ar gyfer sgyleri a phantri, a dwy ystafell wely i fyny’r grisiau. Byddai'r tŷ o frics, carreg pe bai'n digwydd yn lleol, neu gob ar ffrâm bren. Roedd y tai hyn yn afiach, ond y broblem fwyaf oedd nad oedd digon ohonynt.[4] Roedd y boblogaeth yn cynyddu'n gyflym (gweler y tabl), ac ar ôl y Deddfau Cau Tiroedd ni allai llafurwyr ddod o hyd i dir sbâr i adeiladu eu cartrefi eu hunain. Felly cyfrifoldeb perchennog tir neu adeiladwr hapfasnachol oedd adeiladu tai.[5]
Ar ddiwedd y 18g, dilynodd pentrefi ystâd arddulliau pensaernïol lleol. Newidiodd hyn yn ddiweddarach wrth i dirfeddianwyr fabwysiadu dyluniadau model o lyfrau patrwm. Erbyn dechrau'r 19g, roedd tirfeddianwyr yn nodweddiadol yn defnyddio arddull "pictiwrésg", ac yn adeiladu bythynnod dwbl fel ffordd o leihau costau. Ym 1834 ysgrifennodd Smith "gellir adeiladu'r rhywogaeth hon o fwthyn yn rhatach na dau un sengl, ac, yn gyffredinol, canfyddir bod y bythynnod dwbl hyn yn gynhesach ac yn llawn mor gyfforddus â rhai sengl".[6][7]
Lletya'r dosbarthiadau gweithio trefol
Ar yr un pryd â'r cynnydd aruthrol ym mhoblogaeth y siroedd gwledig bu symudiad mwy fyth yn y boblogaeth o'r tir tlawd i'r trefi mawr ac i'r dinasoedd. Roedd cymdeithas yn ailstrwythuro, gyda'r dosbarthiadau llafur yn ymrannu'n grefftwyr a llafurwyr. Yn y dinasoedd, roedd llafurwyr yn cael eu cartrefu mewn blociau tenement gorlawn, ystordai a thai llety, a nod cymdeithasau dyngarol oedd gwella amodau. Ehangodd y Gymdeithas Ffrindiau Llafurwyr wledig yn 1844 ac fe'i hailgyfansoddwyd fel y Gymdeithas er Gwella Cyflwr y Dosbarthiadau Llafur.[8] Yn eu cyhoeddiad 1850 The Dwellings of the Labouring Classes, a ysgrifennwyd gan Henry Roberts, gosododd y gymdeithas gynlluniau ar gyfer model o fythynnod 'pâr' ar gyfer gweithwyr mewn trefi a'r ddinas. Fodd bynnag, yr eiddo cyntaf a adeiladwyd ganddynt oedd tenementau a thai llety.
Ym 1866 adeiladodd y Gymdeithas Fetropolitan er Gwella Anheddau'r Dosbarthiadau Diwyd Alexander Cottages yn Beckenham yng Nghaint, ar dir a ddarparwyd gan Ddug Westminster. I ddechrau roedd y datblygiad yn cynnwys 16 pâr o dai semi. Erbyn 1868, roedden nhw wedi adeiladu 164 o dai pâr.[8]
Yn Birmingham, Wolverhampton ac ardal y "Potteries" yn Swydd Stafford roedd traddodiad yn dyddio o'r 1790au o grefftwyr yn cynilo trwy gronfeydd cydfuddiannol a Chymdeithasau Cyfeillgar.[9] Yn y 1840au, mabwysiadwyd y model cymdeithas adeiladu parhaol. Sefydlwyd y Woolwich Equitable ym 1847, y Leeds Permanent ym 1848 a Bradford Equitable ym 1851. Gallai crefftwyr fuddsoddi ac yna benthyca swm ar gyfer morgais ar eu heiddo eu hunain.[10]
Pentrefi model
Yn nhrefi gwlân Swydd Efrog adeiladodd tri theulu bentrefi ar gyfer eu gweithwyr. Ym mhob un, roedd hierarchaeth o dai: terasau hir ar gyfer y gweithwyr, tai mwy mewn terasau byrrach ar gyfer y goruchwylwyr, tai pâr ar gyfer yr is-reolwyr, a thai ar wahân ar gyfer yr elît.[10] Adeiladwyd y pentref cyntaf o'r fath gan y Cyrnol Edward Ackroyd, yn Copley, Gorllewin Swydd Efrog, rhwng 1849 a 1853, yr ail gan Syr Titus Salt yn Saltaire (1851–1861), a'r trydydd oedd Ystâd West Hill Park yn Halifax a adeiladwyd gan John. Crossley. Dilynodd pentrefi model yn Swydd Gaerhirfryn, gyda datblygiadau fel Houldsworth Village. Prin oedd tai pâr mewn pentrefi glofaol; pennwyd statws yma gan hyd y teras.
Roedd datblygiad Port Sunlight a Bournville yn bwysig. Dechreuwyd pentref model Port Sunlight ym 1887. Defnyddiodd William Lever y penseiri William Owen a'i fab Segar Owen a dywedodd ym 1888:
"Fy ngobaith i a fy mrawd, ryw ddydd, yw adeiladu tai lle bydd ein gweithwyr yn gallu byw a bod yn gyfforddus – tai pâr gyda gerddi cefn a blaen, lle byddan nhw’n gallu gwybod mwy am y gwyddoniaeth bywyd nag y gallant mewn slym gefn wrth gefn."[11]
Yn Bournville ym 1879 dechreuodd datblygiad Cadbury gyda thŷ ar wahân ar gyfer y rheolwr a chwe phâr o dai pâr gyda gerddi mawr ar gyfer gweithwyr allweddol. Erbyn 1895 roedd y pentref yn cynnwys tai pâr a therasau byr, sy'n dangos y gallai cynllun dwysedd isel fod yn bosibilrwydd ymarferol hyd yn oed i'r dosbarth gweithiol. Atafaelwyd yr enghreifftiau o Bournville a Port Sunlight gan Ebenezer Howard, a daethant yn fodelau allweddol ar gyfer mudiad Garden City.[11]
Tai i'r dosbarth canol
Daeth y dosbarth canol yn grŵp pwysig a oedd yn ehangu yn y 19eg ganrif. Gyda diwydiannu daeth elw materol i'r entrepreneur cyfalafol. Daeth proffesiynau newydd i fodolaeth i wasanaethu eu hanghenion: yswirwyr, peirianwyr, dylunwyr. Roedd y twf yn y boblogaeth angen mwy o benseiri, cyfreithwyr, athrawon, meddygon, deintyddion a siopwyr. Daeth haenau hierarchaidd i'r amlwg o fewn y dosbarth canol, pob un yn gwylio statws ei gilydd. Yn ôl A New System of Practical Domestic Economy (1820–1840), roedd angen incwm o £150 y flwyddyn i fod yn ddosbarth canol neu fwy.[12] Ym 1851, byddai 3 miliwn allan o gyfanswm poblogaeth o 18 miliwn yn y DU wedi cael eu hystyried yn ddosbarth canol. [13]
Ar ôl yr Ail Ryfel Byd, roedd prinder dybryd o dai. Yn y tymor byr, cafodd hyn ei leddfu gan adeiladu tai parod gyda bywyd o ddeng mlynedd. Yr olynydd oedd y tŷ pâr concrit cyfnerthedig rhag-gastiedig. Er bod y ffrâm yn goncrit roedd y paneli allanol yn aml yn frics traddodiadol, felly nid oedd modd gwahaniaethu rhwng yr adeilad terfynol a thŷ a adeiladwyd yn draddodiadol yn weledol.
Daeth argymhellion Pwyllgor Parker Morris yn orfodol ar gyfer yr holl dai cyhoeddus o 1967 hyd 1980. Ar y cychwyn mabwysiadodd y sector preifat hwy hefyd, ond yn raddol gostyngwyd eu safonau.[14]
Y Tŷ Pâr mewn Diwylliant
Ceir cyfeiriadau mynych i'r tŷ pâr a'i phreswylwyr mewn llenyddiaeth a cherddoriaeth, gan gynnwys diwylliant Gymraeg.
The Good Life - Cyfres ddrama gomedi boblogaidd iawn o'r 1970au gan y BBC 4 Ebrill 1975 i 10 Mehefin 1978 . Mae'r plot yn adrodd hanes dau gwpl sy'n gymdogion mewn tŷ pâr yn Surbiton lle mae'r cwpl ifanc yn ddelfrydgar ac amgylcheddol-ymwybodol gan geisio codi cnydau a magu anifeiliaid eu hunain yn yr ardd gefn tra bod y cwpl arall yn ddychanol o ddosbarth canol a cheidwadol.[15]
Semi Detached Suburban Mr James - cân gan y grŵp Manfred Mann, 1960au [16]
Wrth i lywodraethau a chynghorau dderbyn pwysau i beidio adeiladu ar dir glas ac i beidio adeiladu mwy a mwy o faestrefi bydd angen mabwysiadu ar gyfer strategaethau dwyâd neu gydgrynhoi trefol. Golyga hyn adeiladu neu adnewyddu hen adeiladau parod ar gyfer preswylfeydd. Bydd mantais fawr i hwn wrth i gynyddu dwysed poblogaeth gwneud trafnidiaeth cyhoeddus yn fwy hunangynhaliol yn ariannol a cynyddu'r posibilrwydd o breswylwyr yn cerdded i'w hysgolion, gwaith a hamdden. Yn hyn o beth bydd datblygu ac adeiladu rhandai pwrpasol ar gyfer teuluoedd a gydag adnoddau cyhoeddus yn gyfleus yn strategaeth pwrpasol.
_-_Whitchurch_-_geograph.org.uk_-_1803462.jpg)
