Teletubby a Gerry Adams mewn digwyddiad An Lá Dearg ("Y Dydd Coch") yn 2015, noder grys coch a chylch wen adnabyddus An Dream Dearg
Mae An Dream Dearg yn fudiad anffurfiol sy'n ymgyrchu dros ddeddf iaith a statws i'r Wyddeleg yng Ngogledd Iwerddon. Ystyr yr enw yw'r "criw coch; y dorf goch", mae hefyd yn idiom sy'n golygu "llawn llid".[1] Yn ôl tudalen Facebook y mudiad, mae'n disgrifio'i hun fel: "O'r criw oedd y tu ôl i'r Diwrnod Coch - rydyn ni'n ôl. Coch gyda Dicter eto, yn fwy nag erioed. Camau i'w cymryd. Hawliau, Tegwch, Cyfiawnder."[2]
Daeth y mudiad i amlygrwydd rhyngwladol wrth drefnu ralïau a digwyddiadau o blaid statws i'r Wyddeleg, a galw "am yr hyn sydd gan Gymru a'r Alban" (fel statws iaith).[1] Llwyddodd y mudiad i drefnu sawl gweithgaredd i'r llygad, gan gynnwys rali enfawr a ddenodd hyd at 17,000 o bobl yng nghanol dinas Belffast ar 21 Mai 2022.[3]
Egin sefydlu An Dream Dearg oedd cyfarfod ar 30 Tachwedd 2016, pan ddaeth criw o ymgyrchwyr Gwyddeleg at ei gilydd yn y Cultúrlann McAdam Ó Fiaich ar y Falls Road yng ngorllewin Belffast o dan ymbarél An Tionól Dearg ("Y Gymanfa Goch") gyda’r nod o adfywio’r ymgyrch dros hawliau i siaradwyr Gwyddeleg. Tynnwyd ar rhwydwaith o weithredwyr a drefnodd y ‘Lá Dearg’ ("Dydd Coch") yn 2014 a chytunwyd ar ddull gweithredu, ynghyd â nodau tymor byr a hirdymor. Ail-frandiwyd y garfan hon o ymgyrchwyr fel ‘An Dream Dearg’ ac addaswyd logo newydd (cylch gwyn, cefndir coch, sydd bellach yn gyfystyr â’r ymgyrch).[5]
Roedd gwrthdystiad cyhoeddus mawr olaf y gymuned Wyddeleg yn y gogledd, ym mis Ebrill 2014, wedi cyfrannu at fuddugoliaethau pwysig, ond lleol, mewn perthynas ag addysg cyfrwng Gwyddeleg ond mae’r galw hirsefydlog am Ddeddf Iaith Wyddeleg yn parhau heb ei ddatrys ac yn disgyn yn gynyddol. Erbyn etholiadau Cynulliad Gogledd Iwerddon ym mis Mai 2016 roedd gweinidog addysg Plaid yr Unoliaethwyr Democrataidd (DUP) yn tanseilio'r iaith Wyddeleg gyda Rhaglen Lywodraethu ddrafft, a gynhyrchwyd gan y Pwyllgor Gwaith ym mis Hydref 2016, yn sôn fawr ddim am yr iaith yn gyffredinol, heb sôn am weithred neu strategaeth a addawyd fel rhan o Cytundeb St Andrews - cytundeb rhyngwladol - yn 2006.
Yn ôl Ciarán Mac Giolla Bhéin o Conradh na Gaeilge mewn erthygl yn y Irish Broad Left, fe arweiniodd penderfyniadau sbeitlyd gan weinidogion y DUP yn Llywodraeth Gogledd Iwerddon, ac gryfhau'r gefnogaeth at yr iaith Wyddeleg ac at ymgyrchu dros ei hawliau. Yn ôl y penderfyniadau dichellgar hyn oedd, penderfyniad y Gweinidog Cymunedau ar y pryd, Paul Givan, dorri cynllun bwrsariaeth fach Líofa ("rhugl"), â phrawf modd, ar gyfer pobl ifanc ddifreintiedig a oedd am fynychu cyrsiau’r dysgu Gwyddeleg yn y Gaeltacht ond na fyddent fel arfer yn gallu ei fforddio. Cafwyd y penderfyniad yma i arbed swm pitw o arian ei wneud yn wyneb gwastraff a chamweinyddu syfrdanol cynllun RHI a welwyd bod y DUP yn gwastraffu £500 miliwn o arian cyhoeddus. Yn cyd-redeg â hyn cyhoeddwyd strategaeth Towards Building United Communities y Llywodraeth newydd gyda’r nod o feithrin ‘Cysylltiadau Da’ rhwng y ddau brif draddodiad – ond a ddiystyru’r Iaith Wyddeleg fel ‘mater hunaniaeth sengl’ ac felly ddim yn deilwng o gyllid na chydnabyddiaeth, heb sôn am hawliau – yn gynyddol. cael eu prif ffrydio i bob elfen o weinyddiaeth llywodraeth leol.[5]
Un o gefnogwyr amlwg yr ymgyrch oedd y grŵp rap iaith Wyddeleg ddadleuol Kneecap.
New Decade, New Approach
Arwydd ysgol Wyddeleg yn An tIúr - arwydd o'r twf yn yr iaith a galwadau am statws a arweiniodd at sefydlu An Dream Dearg
Bu oedi pellaeth pan, wedi tair blynedd o anghydfod, cafodd grym yn Stormont ei adfer yn 2020, a daeth bargen rhwng y ddwy brif blaid, Sinn Féin a’r DUP. Fel rhan o’r cytundeb ‘New Decade, New Approach’, roedd cytundeb y byddai camau yn cael eu rhoi ar waith i ddyrchafu statws y Wyddeleg ac Sgoteg Ulster, ond ni wireddwyd gyda'r Gweinidog, Arlene Foster, yn beio'r Gofid Mawr am ddiffyg gweithredu. Esgus a wrthwynebwyd gan ymgyrchydd An Dream Dearg, Conchúr Ó Muadaigh a nododd, "Rydym yn medru cerdded a chnoi gwm" yr un pryd.
Fel rhan o’r cytundeb ‘New Decade, New Approach’, yn Ionawr 2020[6] roedd cydsyniad na fyddai yna Ddeddf Iaith Wyddeleg, ond cafodd llu o ymrwymiadau yn ymwneud â’r iaith eu hamlinellu. Cytunodd Sinn Féin a’r DUP y byddai Deddf Gogledd Iwerddon 1998 yn cael ei haddasu, ac y byddai llu o bolisïau yn cael eu cyflwyno. Roedd addewidion i roi statws swyddogol i’r Wyddeleg a Sgoteg Ulster, ac i sefydlu rôl Coimisinéir Teanga sef Comisiynydd Iaith Wyddeleg, tebyg i Gomisiynydd y Gymraeg yng Nghymru. Hefyd, ymrwymodd y pleidiau i gyflwyno safonau iaith (tebyg i’r safonau yng Nghymru) ac i sefydlu uned gyfieithu oddi mewn i Lywodraeth Gogledd Iwerddon.[1]
Deddf Iaith Wyddeleg
Bu'r diffyg symud ar Ddeddf Iaith Wyddeleg yn sail i gwymp Weithredaeth yn 2017 fel nodwyd yn llythyr ymddiswyddo'r dirprwy Brif Weinidog, Martin McGuinness. Er i'r DUP ddarlunio'r galwadau am Ddeddf Iaith fel ystryw gan Sinn Féin, mae iddo gefnogaeth gan yr SDLP, Plaid yr Alliance, y Blaid Werdd, plaid People Before Profit, a'r mwyafrif o Aelodau'r Cynulliad (MLAs).[1]
Yn 2022, gydag etholiad Cynulliad Gogledd Iwerddon ar y gorwel, cyhoeddwyd y byddai deddfwriaeth mewn lle ar gyfer Deddf Iaith Wyddeleg yn cael ei chynnal cyn diwedd cyfnod deddfwriaeth y ddeddfwrfa newydd.[7]
Ar 25 Mai 2022, wedi rali enfawr Acht Anois gan An Dream Dearg, cyhoeddwyd bod "camau cyntaf" at greu Deddf Iaith Wyddeleg yn cael ei chreu gan Lywodraeth San Steffan. Cyflwynwyd deddfwriaeth i roi statws swyddogol ac amddiffyniad i’r Wyddeleg yng Ngogledd Iwerddon am y tro cyntaf wedi’i gymryd gan lywodraeth Prydain. Bydd y pecyn diwylliannol hefyd yn cydnabod Sgoteg Wlster yn swyddogol. Cyflwynwyd Bil Hunaniaeth ac Iaith Gogledd Iwerddon ('Identity and Language Northern Ireland Bill') yn Nhŷ’r Arglwyddi ar brynhawn 25 Mai gyda datganiad byr gan Iarll Howe.
Disgrifiodd llefarydd ymgyrch Dream Dearg, Pádraig Ó Tiarnaigh, fel cam ymlaen. "Nid yw’n dod â ni i ble rydym eisiau bod yn y pen draw, wedi’i pentyrru yn erbyn y model Cymreig ar gyfer hawliau iaith er enghraifft, mae’n disgyn yn fyr iawn ac yn methu â chyflawni’r hyn a addawyd i ni yn [Cytundeb] St Andrew, ond i’r 20,000 o bobl a ddaeth allan ar strydoedd Belffast ddydd Sadwrn, ar gyfer y cenedlaethau o bobl sydd wedi cerdded y ffordd hon gyda ni ers degawdau, heddiw yn perthyn iddynt.[8]
Rali Fawr Acht Anois Mai 2022
Ar 25 Mai 2022 cynhaliwyd rali enfawr o blaid Deddf Iaith Wyddeleg dan faner An Dream Dearg drwy ganol dinas Belffast yn galw am Acht Anois ("Deddf Nawr"). Cychwynodd y protestwyr o Cultúrlann McAdam Ó Fiaich yn y Cwarter Belffast a gorymdeithio am Neuadd y Ddinas.[9][10] Roedd y rali o blaid gweithredu, ar y man lleiaf, addewidion y New Decade, New Deal gan Senedd Gogledd Iwerddon ond os nad gan wleidyddion gan Senedd San Steffan. Dywedodd un o'r trefnwyr, Ciarán Mac Giolla Bhéin, “Mae angen i ni atgoffa ein hunain mai llywodraeth Prydain sydd wedi gwneud yr [ymrwymiad] hwn fel rhan o gytundeb heddwch rhyngwladol ac mae’n rhaid iddyn nhw gyflawni eu rhwymedigaethau,” meddai. “Felly yn wahanol i’n cefndryd yng Nghymru a’r Alban a’n cyd-gaeilgeoir (siaradwyr Gwyddeleg) yn y De, ni yw’r unig bobl – rydym yn anomaledd yma – sydd heb hawliau wedi’u hymgorffori yn y gyfraith. Mae’n hen bryd ac mae gan lywodraeth Prydain y pŵer wrth eu dwylo i gyflawni’r newid hwn.”[10]
Ennill Deddf Iaith Wyddeleg
Ar 26 Hydref 2022 cyhoeddwyd bod y ddeddfwriaeth ar gyfer statws i'r Wyddeleg a Sgoteg Wlster wedi clirio ei rhwystr olaf yn Nhŷ’r Cyffredin. Fe basiodd y mesur diwylliant, iaith a hunaniaeth ei drydydd darlleniad, a'r olaf, ar y 26ain. Gydag hynyny er bydd ychwanegwyd gwelliant technegol bychan gan y llywodraeth a fydd angen ei gymeradwyo yn Nhŷ'r Arglwyddi cyn i'r mesur gael ei anfon am Gydsyniad Brenhinol.[11]
Does dim strwythur sefydliadol i An Dream Dearg. Mewn ymateb i holiadur gan y papur newydd unoliaethol Gogledd Iwerddon, The News Letter, “Mae An Dream Dearg yn rhwydwaith ymgyrchu agored – mae’n cael ei gefnogi gan unigolion a sefydliadau Gwyddeleg ond nid yw’n fudiad ei hun ac nid oes ganddo fwrdd cyfarwyddwyr. Mae’n fodel sy’n gyffredin ar draws materion hawliau eraill, gan ddod â phobl ynghyd i drefnu i gefnogi hawliau iaith. Nid sefydliad ynddo’i hun ond rhwydwaith ymgyrchu cynrychioliadol.”[13]
