PROFILBARU.COM

Беларуская прыгодніцкая проза — мастацкія творы напісаныя беларускімі аўтарамі ў гатычным жанры.

Першапроходцы жанру ў беларускай літаратуры

Беларускае пісьменства перыяду мяжы ХVIII – ХІХ стагоддзяў не адставала ад еўрапейскага працэсу і набыткаў заходнееўрапейскай літаратуры і культуры. Найлепшыя здабыткі гатычнага раману былі адаптаваны і паспяхова выкарастаны і ў літаратурным асяроддзі Беларусі ХІХ стагоддзя^[1].

Містычна-фантастычныя элементы выкарастаў у сваёй творчасці і беларуска-польскі паэт Юзаф Бака. І варта заўважыць, што прыкладна ў тый жа перыяд, што і Хорас Уолпол, які лічыцца першаадкрывальнікам жанру. Асабліва гэта заўважна ў яго паэтычным зборніку «Роздум пра непазбежную смерць» (1766), у якім аўтар паспрабаваў паказаць дэманічную ўсемагутнасць смерці блізкай да нігілізму. Тым не менш яго творчасць больш належыць да метафізічнай паэзіі позняга барока, і творы былі хутчэй гратэскнымі.

Што тычыцца прозы, то першай выкарыстаць паспяховы ў Заходняй Еўропе жанр гатычнага раману, прыстасаваць яго да нашых мясцовых рэалій, паспрабавала Ганна Барбара Мастоўская-Радзівіл. На жаль сёння імя гэтай пісьменніцы з роду Радзівілаў не вельмі знаёма беларускаму чытачу. Пісьменніца дзеяла свае творы ў Заслаўе, друкавалася ў Вільне, дзе ў 1806 годзе выйшаў яе першы кніжны зборнік (на польскай мове) пад агульнай назвай «Мае забавы» («Moje rozrywki»), у які ўвайшоў шэраг таямніча-прыгодніцкіх аповесцей «Не заўсёды так робіцца, як гаворыцца», «Замак Канецпольскіх» «Матыльда і Даніла» і інш.. Для яе твораў характэрна паглыбленне ў гісторыю, часам, нават – прага да гістарычнага праўдападабенства. Падзеі ў яе творах развіваюцца на фоне рыцарскіх турніраў, паляванняў, пышных баляў. А тэрыторыяй, дзе здяйсняецца гатычны сюжэт, служаць класічныя для жанру старажытныя замкі з падземнымі хадамі ды гатычныя вежы, кляштары ды паганскія капішчы. І, як таго і патрабуе жанр жахаў, есць і радавыя праклёны, і таямнічыя снабачанні, злачынства і пакаранне.

А ў сярэдзіне ХІХ ст. іншаму нашаму пісьменніку, Яну Баршчэўскаму, удала атрымалася выкарыстаць здабыткі гатычнай прозы ў сваім надзвычай багатым на містычныя гісторыі празаічным зборніку «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях» (1844–1846), у якім аўтар у даступнай і дасціпнай форме паказвае вераванні жыхароў паўночнай Беларусі, у фантазіях якіх блукаюць нядобрыя духі, а паданні і міфы якіх апавядаюць пра ваўкалакаў, пярэваратняў, і чарнакніжнікаў. Усё гэта выдатна адлюстравалася ў аповядах зборніку – «Пра чарнакніжніка і пра цмока, што вылупіўся з яйка, знесенага пеўнем», «Вужыная карона», «Плачка», «Валасы, якія крычаць на галаве» ды іншых, дзе пісьменнік выкарытоўвае асноўныя прынцыпы гатычнай літаратуры: містычнае пераплятаецца з рэальным, а фантастычнае заўсёды прысутнічае побач. У сваіх творах Баршчэўскі ўжывае і такі элемент, прыняты ў літаратуры жахаў, як разгортванне падзей у замкнёнай прасторы. Так, падзеі ў апавяданні «Пра чарнакніжніка і цмока…» разгортваюццца ў панскім палацы. І дзеянні іншых яго апоявдаў адбываюцца ці ў шляхецкім доме ці аддаленым фальварку, альбо ў карчме.

Цікавы гэтым і напаўмістычны верш Янкі Купалы «Забытая карчма» (1907). Яго творчасць можа і нельга напроста аднесці да готыкі, але і абыходзіць не варта. Так, у згаданым вершы вядомы паэт узгадвае, што, як настае поўнач, і людзі засынаюць – у карчме адбываецца гулянне чарцей, ведзьмаў, ды ваўкалакаў. І гуляюць, пакуль не пракрычыць певень. Таксама варта ўзгадаць яшчэ адзін яго верш – «Хохлік» (1911), у якім Купала таксама звяртаецца да народнай міфалогіі з элементамі містыкі: «...Ваўкалак за дамавінай выпаўзае на пуціну...Хохлік грае, ведзьма скача, ноч смяецца, сонца плача...»^[1].

Гатычны раман у савецкі перыяд

Элементы містыкі і беларускай міфалогіі мы назіраем і ў напаўфантастычнай аповесці Вацлава Ластоўскага «Лабірынты» (1923), якая споўнена загадкавасцю і таямнічасцю. Тут і легенды аб падземных хадах і дзівах, скрытых у іх, і пошукі скарбаў, у прыватнасці полацкай бібліятэкі, якую не здолеў адшукаць Іван Грозны. Эфект злавеснасці, уласцівы гатычнаму жанру, Ластоўскі добра перадае ў адным з эпізодаў, калі вандроўнікі ў падзямеллі даходзяць да дубовай труны, на якой чытаюць такі надпіс: «Я, Ярамір, ходы гэтыя працай многай утварыў і дэманаў пяці, моцай слоў тайных, на пілнаванне давечнае ўвязаў тут. Хай унасячага сюды прапусцяць, а на вынасячым споўніцца слова». Наогул, аўтар у дадзеным творы добра сабе раскрыў і як знаўца беларускай гісторыі, этнаграфіі, міфалогіі, і, што вельмі нечакана ўражвае – народнай астраноміі, звязанай са славянскім алімпам дахрысціянскіх божастваў. Аповесць «Лабірынты» стала яшчэ і тагачасным узорам рамантычнай прозы на гістарычную тэму. Але ў той жа момант даследчыкі і на сёння так і не прыйшлі да адзінага меркавання пра жанравую прыналежнасць «Лабірынтаў», што гэта: філасофская аповесць ці хутчэй дэтэктыў, гістарычна-прыгодніцкая або містычная проза, ці жахі?

Містыкай і гістарычнай тэматыкай прасякнуты і многія творы майстра гістарычнай прозы Уладзіміра Караткевіча. І менавіта па яго твору зняты першы беларускі фільм у жанры готыкі – «Дзікае паляванне караля Стаха», створаны па аднайменнай аповесці (нап. 1958, уперш. апубл. 1964), якая адпавядае ўсім канонам жанру гатычнага раману. Тут і сівые змрочныя легенды і радавыя праклёны, і адпаведная атмасфера, уласцівая жанру – змрочны лядашчы замак у асяроддзі цьмяных шэрых балот. Ну, і вельмі ўдалая перадача пачуцця пужалай напружанасці: «Калі я прачынаўся – я чуў у калідоры крокі Малога Чалавека і часам яго ціхі жаласны стогн. А пасля зноў чорная бездань цяжкага сну, і зноў скача па верасе і дрыгве імклівае, як страла, паляванне».

Змрочнасць прысутна нават некаторым яго вершам. Напэўна, асабліва гэта адчуваецца ў яго вершы «Прарок Геронім Босх»: «…Сваёй неўтаймоўнай фантазіяй выклікаў ён пачварныя здані... Праз трэшчыны на палотнах чуюцца гукі рыданняў…». А атмасфера нупружаннасці перадана і ў рамане «Чорны замак Альшанскі» (1979–80), асабліва ў апісанні замку з яго прывідамі («Кожную поўнач такую ў замку, што стыгне ад жаху, па галерэях праходзяць дама з чорным манахам»), і ў апісанні саміх гэтых прывідаў, якія раз-пораз з'яўляюцца і наводзяць смяротны жах на выпадковых мінакоў («…іхнія прывіды ходзяць пад аркадамі замка, чула і цяжка ўздыхаючы і палохаючы стогнамі добрых людзей»). За раман «Чорны замак Альшанскі» Караткевіч у 1984 годзе быў пасмяротна ўзнагароджаны Дзяржаўнай прэміяй імя Якуба Коласа, а на нацыянальнай кінастудыі «Беларусьфільм» Міхаіл Пташук зняў паводле раману двухсерыйны аднайменны мастацкі фільм^[1].

Сучаснае становішча

Людміла Рублеўская з кнігай «Жаніх панны Данусі» (2003). Падчас XX Міжнароднай кніжнай выстаўкі (Мінск, 2013)

З сучаных аўтараў, якія паспяхова працуюць у гэтым жанры, варта вылучыць Людмілу Рублеўскую. Яе гатычны раман «Скокі смерці» (2011) пачынаецца радкамі з верша Караткевіча, бы даніна і павага да яго творчасці, і з першых жа радкоў самога рамана ўводзіць нас атмасферу чагосці напружанасці, чагосці пужалага і таямнічага: «Яны круціліся ў вар'яцкім карагодзе вакол ратушы ўжо дзясятую гадзіну. Неба зрабілася чырвоным, як распаленае жалеза. Цяжкі дым вогнішчаў, якімі адпалохвалі пошасць, слаўся па бруку, нібыта душы, што дарэмна праглі перад смерцю апошняга прычасця, не хацелі пакідаць зямлю…». Тут і готыка, і дэтэктыў, і гістарычнае фэнтэзі, і нават каханне. Але што да кахання ў стыле готыкі, то тут найперш трэба звярнуць увагу на, як яго сама вызначае Рублеўская, «жахлівае апавяданне» — «Жаніх панны Данусі» (2003). Жаніх пекнай выпускніцы жаночай гімназіі, панны Данусі, шляхетны Генусь, падчас інспекцыі чыгункі загінуў у спушчаным пад адхон эсэрамі цягніку. Але ў той жа вечар прыязджае за ёй на бліскучым, як калядная ёлка аўтамабіле — шыкоўным увасабленні прагрэсу, які толькі пачаў з'яўляцца на вуліцах горада. І адвозіць яе на Кальварыйскія могілкі, да суровага псеўдагатычнага будынка касцёла, каля сцен якога і распавядае пра сваю жудасную гісторыю, што ён не жывы, а толькі спакутаваны закаханы дух. Разглядаючы тэму гатычнага раману ў сучаснай беларускай літаратуры, варта звярнуць увагу на яшчэ адзін твор Рублеўскай — «Ночы на Плябанскіх Млынах» (2006), у якім можна правесці ў нечым паралелі з містычным гісторыямі «Шляхціца Завальні» Яна Баршчэўскага. Рублеўская з самога пачатку апускае чытача ў напружаную атмасферу чагосці таямнічага і пужалага («Гэты дом пабудаваў вар'ят у вар'яцкім месцы…»), а сам твор пабудаваны на містычных гісторыях Мінску, гарадскіх легендах, якія сябры распявядаюць па чарзе адзін адному, седзячы ўвечары ў старым доме пры святле свечак.

Містычна-дэтэктыўны сюжэт заклаў у аснову свайго твору Валерый Гапееў у рамане «Праклён» (2013), у якім ён паспрабаваў па-новаму зірнуць на фальклорную і гістарычную спадчыну беларусаў. Раман пра сучаснасць, але ў ім містычнае і міфалагічнае цесна пераплецена з рэчаіснасцю і з'яўляецца неад'емнай часткай нашага жыцця. Адзін з галоўных герояў, вясковы хлопец, дом якога згарэў разам з яго братам, застаўся апошнім у родзе. Разбіраючы пажарышча ён знаходзіць металічны амулет-артэфакт, які ўрэшце прыводзіць хлопца ў таемнае братэрства. Апыняецца, што недзе побач з намі жывуць ведзьмы і пярэваратні, квітнее папараць-кветка і прымаюць ахвяры камяні-алтары. Аўтар раскрывае нацыянальны характар беларусаў і заклікае не забывацца нашай гісторыі. Бо грэбаванне народнымі традыцыямі, адмова ад сваёй культуры, могуць абгарнуцца толькі праклёнам для чалавека, які зракаецца ад сваіх каранёў.

Вольга Тарасевіч на прэзентацыі сваіх кніг, перавыданых у Выдавецкім доме «Звязда». XX Міжнародная кніжная выстаўка, Мінск, 2013

Містычная аснова, і разгортванне падзей вакол старажытных артэфактаў, закладзены ў дэтэктыўных раманах Вольгі Тарасевіч (руск.) (бел.. Урыўкі гісторыі ў яе раманах удала спалучаюцца с нашай сучанасцю. Так, напрыклад, падзеі ў адным з яе апошнх раманаў, «Абярэг Святога Лазара» (2012), разгортваюцца падчас здымак тэлепраекту, які нагадвае і на сёння дастаткова папулярнае тэлешоў «Бітва экстрасэнсаў», а ў вобразе некаторых герояў кнігі лёгка адгадваюцца некаторыя рэяльныя прататыпы. З пункту гледжання гатычнага раману цікавасць выклікае і яе раман «Карты вялікага чараўніка» (2014), сюжэтная лінія якога развіваецца вакол калоды катр Таро вядомага англійскага акультыста Алістэра Кроўлі, стваральнік калоды «Тара Тота». І ў рамане Тарасевіч, калода карт, над якой чорны чараўнік прапрацаваў пяць гадоў, нечакана ўсплывае ў нашы дні. Карты, якія валодаюць велізарнай сілай, выконваюць любое жаданне свайго ўладальніка, знаходзяцца ў злачынных руках, і дэтэктыву трэба адшукаць гэтага злачынцу. І так большасць твораў Вольгі Тарасевіч завязана на дэтэктыўных гісторыях вакол старажытных артэфактаў, якія валодаюць магічнай сілай^[1].