Пачатак 1930-х гадоў быў вылучаны ў Балгарыі структурнай кансалідацыяй крайне правых сіл. Гэты працэс ішоў перш за ўсё ў афіцэрстве, гарадскім сярэднім класе і нацыяналістычным студэнцтве. Актывісты натхняліся прыкладамі італьянскай фашысцкай партыі і нямецкай НСДАП. Яны імкнуліся падштурхнуць цара Барыса III да больш паслядоўнага прафашысцкага курсу. Масавай крайне правай партыяй стаў у 1932 годзе Народны сацыяльны рух (НСР) «чорнага прафесара» Аляксандра Цанкава.
Больш радыкальныя сілы, якія адмаўлялі партыйнасць як ліберальную з’яву, стварылі Хаўрус балгарскіх нацыянальных легіёнаў (ХБНЛ). Ініцыятарам стварэння Легіёнаў выступіў палкоўнік Хрыста Лукаў, даволі папулярны ветэран Балканскіх і Першай сусветнай войн. У кіраўніцтва легіёнаў увайшоў таксама генерал Нікола Жэкаў, які стаў ганаровым старшынёй. Моладзевую легіянерскую арганізацыю ўзначаліў актывіст нацыяналістычнага студэнцтва Іван Дочаў[1].
У студзені 1932 года адбыўся ўстаноўчы з’езд, на якім быў падпісаны устаноўчы пратакол і пачалася праца над уставам арганізацыі. Прыняцце ўстава адбылося 5 траўня 1932 г. у Русэ. 26 жніўня 1932 г. рух быў афіцыйна зарэгістраваны ў Міністэрстве ўнутраных спраў Балгарыі. 7 лістапада 1933 г. у Сафіі адбылася канферэнцыя Хаўрусу балгарскіх нацыянальных легіёнаў.
Нацыяналістычныя погляды сталі атрыбутам прывілеяваных класаў, якія, як кансерватыўныя элементы, арганічна выступалі супраць любой сацыяльна-рэвалюцыйнай каманды. Працоўны народ адчуваў, што павінны змагацца супраць гэтага буржуазна-капіталістычнага нацыяналізму і бачыў ў інтэрнацыянальным марксізме адзіны спосаб дасягнення сацыялістычнага ідэалу. Так барацьба за чалавечыя ўмовы жыцця прымала антынацыянальны характар. Сацыяльны прынцып і нацыянальная ідэя станавіліся варожымі адзін аднаму… Але тут здарыўся цуд: кровапраліцце і пажар сусветнай вайны катавалі, зводзілі з розуму, але таксама гартавалі і ачышчалі. З навальнічных аблокаў прыйшоў адзіны ідэал сацыялізму і нацыяналізму! .. Сутнасць у тым, каб звязаць сацыяльную і нацыянальную ідэю, зноў знайсці грандыёзны сінтэз, у якім хаваюцца надзвычайныя магчымасці.[2]
З першых крокаў легіянерская арганізацыя паказвала свой антыкамунізм, непрыманне лібералізму, масонства, інтэрнацыяналізму і пацыфізму. У самых ранніх выступленнях была показаная сімпатыя да італьянскага фашызму і нацыянал-сацыялізму, запазычыліся канцэптуальныя пазіцыі, сімвалы, слоганы і тэрміны. Трэці з’езд (1933 г.) прыняў арыентацыю на аднапартыйную палітычную мадэль… Было спагаданне новаму парадку — нацыянал-сацыялізму, узмацняўся антысемітызм, паступова умацоўвалася мэтанакіраваная апазіцыя рэжыму… Суполка найвышэйшых афіцэраў падтрымлівала ідэі правага радыкалізму і таталітарызму.[3]
У той жа час самі легіянеры адмаўялі тоеснасць сваёй арганізацыі з італьянскім ці нямецкім адпаведнікамі і падкрэслівалі «балгарскую нацыянальную самабытнасць» руху.[4]
Важкай рысай, якая вылучае Легіёны ад іншых крайне правых арганізацый, з’яўляецца дэманстратыўны папулізм, арыентацыя на масавасць, сацыяльная рыторыка і метады прамога дзеяння аж да вулічнага гвалту. Адзначалася, што кадравы актыў Легіёнаў набіраўся у тым жа асяроддзі, што ў камуністаў і сацыялістаў[5]. Ад гэтак жа папуліісцкага НСР Легіёны адрозніваліся дэклараванай беспартыйнасцю, прынцыповай адмовай ад парламенцкіх форм палітычнай дзейнасці.
Дадзеныя аб колькасці арганізацыі розныя. Некаторыя сучасныя гісторыкі кажуць аб 50, 150 і нават аб 200 тысячах сяброў, але гэтыя лічбы выклікаюць сумненні. Пастаянны актыў складаў каля 15 тысяч чалавекаў, часамі дасягняючы 35 тысяч.[6]
Першапачаткова Легіёны падтрымлівалі Барыса III, асабліва ў супрацьстаянні з суполкай «Звяно» Кімона Геаргіева. (Палітыка «Звяна» характарызавалася таталітарнымі тэндэнцыямі падобнымі да фашызму і нацызму, аднак адрознівалася элітарызмам, непрымальным для ультраправых папулістаў.) Актывіст Легіёнаў і найбліжэйшы паплечнік Дочава Георгій Папрыкаў у лістападзе 1934 г. арганізаваў маладзёвую дэманстрацыю ў падтрымку цара. У лістападзе 1935 года генерал Хрыста Лукаў атрымаў пасаду вайсковага міністра Балгарыі.[7]
Аднак з 1936 г. Легіёны паступова перайшлі ў правую апазіцыю манархічнаму рэжыму. Аб’ектыўным хаўруснікам Легіёнаў, нягледзячы на канкурэнтныя трэнні, быў НСР. Некаторыя кіраўнікі і актывісты —, напрыклад, Хрыста Стацеў — былі ў абедзвюх арганізацыях, хоць радавыя сябры часта адносілі адзін да аднаго варожа. Мяркуецца, што ў 1935—1936 гадах Лукаў і Цанков рыхтавалі дзяржаўны пераварот і ўстанаўленне фашысцкага рэжыму. Аднак гэты план быў сарваны Барысам III.[8]
У 1938 годзе Барыс III адправіў генерала Лукава ў адстаўку з пасады вайсковага міністра. Тады жа ў ХБНЛ адбыўся раскол: радыкальнае крыло Дочава-Папрыкава отделилось ад легіянерскага кіраўніцтва і развіло самастойную апазіцыйную актыўнасць з выражанымі сацыяльнымі акцэнтамі[9][10]
Урадавыя меры барацьбы з Легіянерамі
26 верасня 1939 года ўрад Георгія Кёсеіванава выдаў пастанову, якое рэзка ўзмацніла ціск на недзяржаўныя ваенізаваныя арганізацыі. Сябры Хаўрусу балгарскіх нацыянальных легіёнаў і арганізацыі «Хаўрус ратнікаў за прагрэс Балгарыі» падлягалі звальненню з чыноўных пасад, выключэнню з навучальных устаноў, нясенню працоўнай павіннасці.[11] У гэтым адбілася імкненне ўладаў узяць пад кантроль палітычнае жыццё, не пакідаючы месца для грамадскіх ініцыятыў. Аднак фармальнай нагодай з’явілася супрацьзаконная расісцкая акцыя, зробленая ратнікамі 20 верасня 1939 года «балгарская Крыштальная ноч», — пагром габрэйскіх крам у Сафіі.[11]
Вайна і эміграцыя
Найбольшы маштаб дзейнасць Легіёнаў прыняла ў першай палове 1940-х гадоў, калі Балгарыя далучылася да «гітлераўскай Восі».[12] Нягледзячы на тое, што Балгарыя не ўдзельнічала ў вайне супраць СССР, у Легіёнах вялося вербаванне добраахвотнікаў на Усходні фронт. Легіянеры аказвалі моцны ўціск на цара і ўрад, дамагаліся больш паслядоўнага пранямецкага курсу. Аднак забойства генерала Лукава баевікамі БКП моцна знядужыла пазіцыі ХБНЛ (існавала нават версія, быццам ліквідацыя Лукава была калі не па ўказанню, то са згоды ўлад). Пасля згубы Лукава ўплыў Легіёнаў рэзка пайшоў на спад.
Пасля запанавання БКП у 1944 годзе арганізацыя была забаронена, актыўныя сябры эмігравалі альбо зазнавалі рэпрэсіі. Легіянерская традыцыя культывавалася ў Балгарскім нацыянальным фронце (БНФ), які ўзначалілі ў эміграцыі Дочаў, Папрыкаў, Стацеў і Велчаў.[13]
У сучаснай Балгарыі
Пасля падзення рэжыму БКП у 1989—1990 гадах Саюз балгарскіх нацыянальных легіёнаў быў адноўлены ў Балгарыі. Вялікую ролю ў гэтым сыграў Іван Дочев, які вярнуўся на радзіму, і дзеячы «Саюзу репрэсаваных у Балгарыі пасля 9 верасня 1944 года» на чале з Пятром Няшэвым. Мела таксама значэнне членства ў Легіёнах Іліі Мінева — самага цвёрдага, знакамітага і паслядоўнага з балгарскіх дысідэнтаў-правозащитников.[14]
Найболей моцны ўплыў ХБНЛ праявіўся ў арганізацыі «Балгарскі дэмакратычны форум»(БДФ), якая стала складанай часткай кааліцыі «Саюз дэмакратычных сіл». БДФ стаіць на пазіцыях правай нацыянал-дэмакратыі[15], але дэкларуе працяг легіянерскай традыцыі.[16] Друкарскі орган БДФ атрымаў назву «Прелом»[17] — тое жа, што ў свой час выданне Легіёнаў — і публікаваў тэксты Івана Дочава.
Адноўлены ХНБЛ не мае у Балгарыі сур’ёзны палітычны ўплыў, але з’яўляецца значнай структурай. Поруч з БНФ і іншымі ультраправыми арганізацыямі, легіянеры выступаюць як радыкальная апазіцыя балгарскай палітычнай эліце. Яны выступаюць з крайне нацыяналістычнымі, ксенафобскімі лозунгамі, але пры гэтым звяртаюць увагу да сацыяльнай тэматыцы, заклікаюць да паўстання супраць пануючых «неакамуністаў» і спецслужбаў. У выступленнях Дочава 1990-х — пачатку 2000-х паўтаріліся адаптаваныя да новых умоў нацыянальна-сацыяльныя ўстаноўкі ХНБЛ.[18]
Галоўным накіраваннем дзейнасці Легіёнаў з’яўляецца штогадовае з 2003 публічнае мерапрыемства памяці генерала Лукава — лютаўскі «Лукаўмарш»[19][20], які кансалідуе балгарскіх ультраправых.[21]
↑Поппетров, Н. (съставител) (2009). Социално наляво, национализмът — напред. Програмни и организационни документи на български авторитаристки националистически формации. София: ИК «Гутенберг», ISBN 9789546170606.
