Трэ́цяе Балга́рскае ца́рства (балг.: Трета българска държава) — Балгарская дзяржава ад абвяшчэння незалежнасці ў 1908 годзе да скасавання манархічнага парадку ў 1946 годзе. Канстытуцыйная манархія (Тырнаўская канстытуцыя 1879 года з папраўкамі). Кіраўнік дзяржавы — цар (на заходнія мовы тытул перакладаецца таксама як «кароль»). Пануючая дынастыя - Саксэн-Кобург-Гоцкая. Прадугледжвалася калектыўнае рэгенцтва ў выпадку недзеяздольнасці цара.
Гісторыя
Падчас чарговага паслаблення Асманскай імперыі, якая страціла ў карысць Аўстра-Венгрыі Боснію і Герцагавіну, балгарскі князь Фердынанд I абвясціў 22 верасня1908 года сябе царом. Прыняцце тытула цара азначала поўную юрыдычную незалежнасць ад Асманскай імперыі, поўны суверэнітэт над Усходняй Румеліяй і прэтэнзіі на гегемонію на Балканах. Пры Фердынандзе былі ўнесены папраўкі ў канстытуцыю, якія пашырылі паўнамоцтвы цара і абмежавалі прынятыя ў 1879 годзе дэмакратычныя нормы.
Першая Балканская вайна
Балканы пасля Балканскіх войнаў 1912-1913
У 1912-1913 гады, падчас Першай Балканскай вайны, Балгарыя атрымала ад Асманскай імперыі практычна ўсю Фракію з Эдзірнэ (акрамя Стамбула) і шырокі выхад да Эгейскага мора. Пытанне кантролю над Македоніяй (якую фактычна займалі Сербія і Грэцыя) прывёў да хуткай Міжсаюзніцкай (Другой Балканскай) вайне 1913 года, дзе супраць Балгарыі выступілі экс-саюзнікі Сербія і Грэцыя, а таксама Румынія і сама Асманская імперыя . Балгарыя прайграла гэтую вайну і пазбавілася Эдзірнэ, а таксама невялікіх тэрыторый па ўсім межах, аднак захавала выхад да Эгейскага мора.
Першая сусветная вайна
У 1915 годзе Трэцяе балгарскае царства, прытрымліваючыся прагерманскай арыентацыі Фердынанда і імкнучыся далучыць ўсю славянскую Македонію, уступіла ў Першую сусветную вайну на баку Германіі, Аўстрыі і Турцыі. Балгарыя стала лічыцца ў краінах Антанты «предательницей славянства». Пасля паразы ў вайне цар Фердынанд адрокся ад прастола і вярнуўся ў Германію, а яго пераемнікам у 1918 годзе стаў яго старэйшы сын Барыс III.
У 1919 годзе ў рамках Версальскага мірнага працэсу быў падпісаны Нёйіская дамова, па якой Балгарыя пазбаўлялася выхаду да Эгейскага мора (у карысць Грэцыі).
Міжваенны час (1920 — 1939 гг.)
У кастрычніку 1919 г. лідар Балгарскага земляробчага народнага саюза (БЗНС)(руск.) (бел.А. Стамбалійскі(руск.) (бел. сфарміраваў кааліцыйны, а з мая 1920 г. узначаліў аднапартыйны ўрады. Прыйшоўшы да ўлады, урад А. Стамбалийскага разгарнущ актыўную рэфарматарскую дзейнасць. У праграмную дэкларацыю ўрада были ўключаны амаль усе патрабаванні БЗНС. Толькі за адзін год працы ўрада было прынята больш за 100 законаў[2].
Адной з першых рэформаў ўрада было ўвядзенне ўсеагульнай працоўнай павіннасці. Гэтым законам ўрад намераваўся наладзіць зруйнаванае войнамі гаспадарчае жыццё краіны. Абмеркаванне законапраекта працягвалася публічна больш за месяц і стала цалкам новай з'явай у палітычным жыцці краіны. Закон сацыяльна раўняў насельніцтва, абвяшчаючы грамадска карысную працу абавязковым для ўсіх паўналетніх працаздольных грамадзян (мужчын — з 20-гадовага ўзросту, тэрмінам на 1 год, жанчын (выключаючы мусульманак) — з 16 гадоў, тэрмінам на 6 месяцаў), незалежна ад іх статусу і маёмаснага стану. Грамадзяне, якія заклікалісь для выканання працоўнай павіннасці павінны былі знаходзіцца на казарменным становішчы. Асоба, якая не прайшла працоўную павіннасць, не мела права пакінуць краіну. Улічваючы негатыўную рэакцыю суседніх з Балгарыяй краін на ўсеагульную працоўную павіннасць, у кастрычніку 1921 г. у яе былі ўнесены змены. У новым варыянце ўжо дапускалася грашовая кампенсацыя за адмову ад асабістага ўдзелу ў нясенні працоўнай павіннасці.[3].
Другой эканамічнай рэформай урада стаў унесены праз парламент законапраект аб працоўнай пазямельнай уласнасці, згодна з якім зямля павінна належаць тым, хто яе апрацоўвае. Максімальны памер зямельнага щладання, пакідае ў распараджэнні землеўладальніка, вызначаўся ў 30 гектараў, а лугоў і лясоў - у 20 гектараў. Уся зямля, якая перавышае ўсталяваны максімум, падлягала адчужэнню. Разам з часткай дзяржаўных і іншых зямель яна ўтварала зямельны фонд, з якога бедным і малазямельным сялянам вылучаліся надзелы на ўмовах доўгатэрміновай выплаты. Пры гэтым новыя ўладальнікі не маглі здзяйсняць з зямлёй якіх-небудзь аперацый (прадаваць, дарыць або закладваць).
Урад А. Стамбалийскага таксама падрыхтаващ і прадставіщ парламенту законапраекты аб падатку на асабістыя даходы і аб устанаўленні падатку на маёмасць. Аднак абодва законапраекта так і не былі прынятыя, а іх абмеркаванне выклікала рэзкую апазіцыю пазаўрадавых партый. У адказ на абмяркаванне праектаў, балгарскі капітал стаў пераводзіць свае капіталы за мяжу, а гэта ў сваю чаргу выклікала рэзкае падзенне курсу балгарскага лева. У ліпені 1920 г. быў прыняты законапраект аб адчужэнні будынкаў на карысць дзяржавы або мясцовага самакіравання (на абшчынным і акруговым узроўні). Аднак за адчужэнне ўласнасці прадугледжвалася грашовая кампенсацыя.
Дзейнасць урада А. Стамбалійскага таксама закранула пытанні культуры і асветы. Рэформа адукацыі была праведзена ў 1921 г. Былі прыняты законы аб будаўніцтве школьных будынкаў, аб заснаванни даступных народных бібліятэк, аб дзіцячай літаратуры, аб народнай адукацыі, аб рэформе правапісу, аб адкрыцці вучылішчаў для сясцёр міласэрнасці, аб увядзенні абавязковай сямігадовай адукацыі, аб адкрыцці рэальных вучылішчаў і г.д. Урад правёў закон і аб абавязковай пачатковай адукацыі. У апошнім змяшчаліся становішчы, у адпаведнасці з якімі навучэнцам школ і ВНУ забаранялася займацца палітычнай дзейнасцю, а таксама знаходзіцца ў палітычных партыях, або ў моладзевых арганізацыях, якія дзейнічалі пры іх. Выкладчыкі універсітэта пазбаўляліся права займаць кіруючыя пасады ў палітычных партыях, весці антырэлігійную працу. Урад БЗНС увялі новы Збор універсітэцкіх правілаў, які быў складзены ў духу закона аб народнай асвеце. Кіраўніцтва універсітэтаў расцаніла гэта як замах на іх аўтаномію і адмовіліся падпарадкоўвацца прадпісанням Збору. Канфлікт, які доўжыўся амаль паўгода, вырашыўся на карысць універсітэтаў, грунтоўна дыскрэдытаваўшы улады.
Да восені 1922 г. А. Стамбалійскаму стала ясна, што рэфарматарская дзейнасць яго ўрада трывае адно паражэнне за іншым. За трохгадовую дзейнасць ўрад БЗНС ажыццявіщ ў краіне шэраг эканамічны і сацыяльна-палітычных рэформаў. З'явілася цэлая сетка кааператываў — спажывецкіх, крэдытных, вытворчых і іншых. Было ўведзена прагрэсіўна-падаходнае падаткаабкладанне, манапалізаваны эскпарт збожжавых, прыняты закон аб аграрнай рэформе, а таксама закон аб аддачы пад суд дзяржаўных дзеячаў, вінаватых у уцягванні Балгарыі ў Першую сусветную вайну. Аднак далейшая дэмакратызацыя Балгарыі была спыненая дзяржаўным пераваротам ў ноч з 8 на 9 чэрвеня1923 г.
У 1920-я гады Балгарыя развівала адносіны з краінамі Антанты, актыўна прымала рускіх эмігрантаў.
Другая сусветная вайна
З 1934 года цар Барыс III усталяваў асабістую дыктатуру, а ў 1940-я гады краіна пад кіраўніцтвам прэм'ера Багдана Філава стала саюзніцай Германіі ў Другой сусветнай вайне. У 1941 годзе быў вернуты выхад да Эгейскага мора. Пры гэтым, па патрабаванні цара, Балгарыя не ўдзельнічала ў баявых дзеяннях супраць СССР і ў Халакосце. Гэтай цвёрдай палітычнай лініяй Барыса часам тлумачаць яго загадкавую смерць (1943), пасля чаго на прастол уступіў яго 6-гадовы сын Сімяон II, адным з трох рэгентаў пры ім стаў Філаў. Затым на акупіраваных Балгарыяй тэрыторыях (але не ў самой краіне) была праведзена дэпартацыя яўрэяў, але вайну СССР краіна не абвясціла і пасля смерці Барыса.
Уступленне на тэрыторыю Балгарыі ў 1944 годзе Чырвонай арміі прывяло да ўсталявання камуністычнага рэжыму; нягледзячы на пакаранне трох экс-рэгентаў, манархія захоўвалася да канца 1946 года і пры новым рэгенцтве. Затым камуністы абвясцілі Балгарыю рэспублікай, і Сімяон эмігрыраваў, з тым, каб шмат гадоў вярнуцца на радзіму, ужо як рэспубліканскі прэм'ер-міністр.
↑Гришина, Р. П. Возникновение фашизма в Болгарии, 1919―1925 г. — София: Изд-во Болгараской академии наук, 1976. — 344 с. — С. 41
↑Болгария в XX веке = Bulgaria in the 20th century: Очерки политической истории / [Российская академия наук, Ин-т славяноведения; Редкол.: Е. Л. Валева (отв. ред.) и др.]. — М.: Наука, 2003. — 462, [1] с., [8] л. ил. — (XX век в документах и исследованиях). — ISBN 5-02-008858-7.
.png)
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
