Пырнік паўзучы

Пырнік паўзучы
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Аднадольныя Парадак:  Метлюжкакветныя Сямейства:  Метлюжковыя Падсямейства:  Pooideae Трыба:  Hordeeae Падтрыба:  Hordeinae Род:  Пырнічнік Від:  Пырнік паўзучы
Міжнародная навуковая назва
Elymus hispidus
Сінонімы
Elymus repens
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   512839 NCBI   52152 EOL   1115777 IPNI   90320-2 TPL   kew-411505

Пы́рнік паўзучы^[1][2][3][4] (Elymus hispidus) — шматгадовая травяністая расліна, від роду пырнічнік (Elymus) сямейства Метлюжковыя (Poaceae), раней уключаўся ў род Пырнік (Elytrigia)^[3][4][5] сямейства Метлюжковыя (Poaceae).

Назвы

Пырнік паўзучы, пыр’як^[6], пырый, пыр’я, жытвіц, ніўка, пырнікавая барана^{[7][8][9][10]}.

Батанічнае апісанне

Батанічная ілюстрацыя з кнігі О. В. Тамэ «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz», 1885

Шматгадовая расліна^[2] з валасніковістай каранёвай сістэмай даўжынёй да 100 см. Карэнішчы доўгія, паўзучыя гарызантальныя^[2], залягаюць на глыбіні ад 5 да 15 см, пераважна на глыбіні 10—12 см.

Сцябло гладкае, вышынёй ад 40 да 150 см, галінастае ад вузла кушчэння.

Лісце вузкалінейнае, шурпатае, шэра-зялёнае^[2], 15—40 см даўжынёй, шырынёй 3—10 мм ля аснавання расліны і 2—8,5 мм вышэй па сцябле.

Кветкі (ад 3 да 8) дробныя, сабраны ў каласкі даўжынёй 1-2 см, шырынёй 5-7 мм і таўшчынёй 3 мм. Каласкі сабраны ў рэдкі прамы^[2] рыхлы колас даўжынёй ад 10 да 30 см. Каласковая і ніжняя кветкавая луска^[2] паступова звужваюцца да верхавіны і пераходзяць у осць. Формула кветкі:${\displaystyle \uparrow P_{2}\;A_{3}\;G_{\underline {(2)}}}$. Квітнее ў чэрвені-ліпені^[2].

Плод — зярняўка. Размнажаецца вегетатыўна карэнішчамі^[2] і насеннем (да 350 з расліны). Расце на друзлых глебах^[2].

Распаўсюджанне

Паходзіць з Еўропы, Паўночнай Афрыкі і Азіі. У Беларусі^[2] расце паўсюдна.

Значэнне і ўжыванне

Натуралізаваны па ўсім свеце, у многіх месцах лічыцца злосным пустазеллем. Засмечвае пасевы ўсіх сельскагаспадарчых культур, сады, агароды, лугі, пашы^[2]. Для знішчэння ва ўмовах агарода ўжываюць перакопванне глебы з выдаленнем карэнішчаў уручную, мульчаванне  (руск.). Па-за глебай карэнішчы пырніка хутка высыхаюць і гінуць.

Лісце служаць кормам для многіх траваедных. Насенне ядуць некаторыя птушкі, напрыклад пуначка. З’яўляецца кармавою раслінай вусеняў розных матылёў, у тым ліку віду Thymelicus lineola.

У навуковай медыцыне траву і карэнішчы ўжываюць як мачагонны, патагонны, адхарквальны і слабы слабільны сродак.

Сок свежага лісця выкарыстоўваюць для лячэння прастуды, бранхіта, запалення лёгкіх, жоўцева- і мачакаменнай хваробы, астэахандроза, фурункулёза.

Высушаныя карэнішчы пырніка паўзучага (Rhizoma graminis) утрымліваюць малавывучаныя гліказіды, слізь і іншыя поліцукрыды, галоўным з якіх з’яўляецца трытыцін^[2]. Акрамя гэтага ў складзе знойдзены фруктоза, маніт  (руск.), іназіт, аграпірэн, глюкаванілін, тлусты алей, сляды эфірнага алею, аскарбінавая кіслата, карацін, сапанін^[2].

Ужываюць у выглядзе адвару як супрацьзапаленчы сродак пры рэўматызме, падагры, запаленні мачавога пузыра, нырачнакаменнай хваробе, скурных высыпаннях^[2][11].

Ужываецца ў ежу (свежыя і высушаныя карэнішчы). Размолатыя карэнішчы даюць муку, з якой можна рыхтаваць напоі, піва.

Каштоўная кармавая расліна. Лугавое і пераложнае сена, скошанае да цвіцення, адрозніваецца высокімі пажыўнымі ўласцівасцямі. На пашах пырнік есца усімі відамі жывёлы, лічыцца малакагонным сродкам для кароў. У фазе цвіцення змяшчае 9 % бялка, 2,7 тлушчу, 31 абалоніны, 47 % безазоцістых экстрактыўных рэчываў. Ураджай сена на пакладах вагаецца ад 6 да 15 (26) ц/га, на заліўных лугах — 20-60 ц/га.

Збор, перапрацоўка і захоўванне

Нарыхтоўваюць карэнішчы ранняй вясной ці восенню^[2] пры ўзворванні пакладаў, здабываючы іх баронамі або выкопваючы рыдлёўкамі. Затым абразаюць надземныя часткі і карані, а карэнішчы мыюць у халоднай вадзе. Сушаць на гарышчах ці пад навесамі, рассцілаючы тонкім пластом на паперы або тканіны і перыядычна змешваюць^[2]. Сыравіну пакуюць ў мяшкі па 40 кг. Захоўваюць у сухіх, добра ветраных памяшканнях. Гатовая сыравіна складаецца з карэнішчаў ці іх кавалкаў таўшчынёй 2 мм, водар адсутнічае, смак злёгку салодкі^[2].

Крыніцы

1. Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 10. — 160 с. — 2 350 экз.
2. Пырей ползучий // Лекарственные растения и их применение. — 5-е, перераб. и. доп.. — Мн.: «Наука и техника», 1974. — С. 78—79. — 592 с. — 120 000 экз.
3. БелЭн 2001.
4. ЭПБ 1985.
5. Гиляров 1986.
6. Ганчарык М. М. Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. — Горы-Горки, 1927.
7. Анненков Н.  (руск.) Ботанический словарь, Спб, 1878
8. Васількоў І. Г. Матэрыялы да флоры Горацкага раёна. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. III. — Горы-Горкі, 1927.
9. Рытов М. В.  (руск.) Русские лекарственные растения. т. I. — Петроград, 1918.
10. Чоловский К. Опыт описания Могилевской губернии. По программе и под редакцией А. С. Дембовецкого, кн. I. Могілев.
11. Блинова К. Ф. и др. Ботанико-фармакогностический словарь : Справ. пособие / Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева. — М.: Высш. шк., 1990. — С. 229. — ISBN 5-06-000085-0. Архівавана 20 красавіка 2014.

Літаратура

• Прохараў В. М. Пы́рнік // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 13: Праміле — Рэлаксін / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 13. — С. 152. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0216-4 (т. 13).
• Траццякоў Дз. І. Пы́рнік // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 4. Недалька — Стаўраліт / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1985. — С. 316—317. — 599 с., іл. — 10 000 экз.
• Энцыклапедыя сельскага гаспадара. — Мн.: БелЭн, 1993. ISBN 5-857
• Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2002. — Т. 1. Папоротники, хвощи, плауны, голосеменные, покрытосеменные (однодольные). — С. 236. — ISBN 8-87317-091-6.
• Пыре́й // Биологический энциклопедический словарь (руск.) / Гл. ред. М. С. Гиляров; Редкол.: А. А. Баев, Г. Г. Винберг, Г. А. Заварзин и др. — М.: Сов. энциклопедия, 1986. — С. 524. — 831 с. — 100 000 экз.
• Elytrigia Desv. — Пырей // Определитель высших растений Беларуси (руск.) / Под ред. В. И. Парфёнова. — Мн.: Дизайн Про, 1999. — С. 388, 394. — 472 с. — 1 000 экз. — ISBN 985-6182-78-6.
• Лекарственные растения луга. — М.: Изобразительное искусство, 1993. — С. 46—47.

Спасылкі

• Пырей средний: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.)
• Пырнік паўзучы (як Elymus repens (L.) Gould) на сайце USDA NRCS