Касцёл Святога Юрыя (Вялікія Свіранкі)

Каталіцкі храм
Касцёл Святога Юрыя
Касцёл Святога Юрыя. Зіма 2023 г.
54°50′24″ пн. ш. 26°03′46″ у. д.^HGЯO
Краіна	Беларусь
Вёска	Вялікія Свіранкі
Канфесія	Каталіцызм
Епархія	Гродзенская дыяцэзія Астравецкі дэканат
Першае згадванне	1498 год
Стан	дзейнічае
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Касцёл Святога Юрыя (руск.: костел Святого Юрия в Больших Свирянках, польск.: kościół Świętego Jerzego w Wielkich Świrankach) — драўляны каталіцкі храм у вёсцы Вялікія Свіранкі Астравецкага раёна Гродзенскай вобласці. Уваходзіць у склад Астравецкага дэканата Гродзенскай дыяцэзіі. Касцёл размешчаны ў цэнтры вёскі. Помнік драўлянага дойлідства ў стылі барока другой паловы XVII ст. — уключаны ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь (шыфр 413Г000731).

Гісторыя

Першае пісьмовае сведчанне пра касцёл Святога Юрыя ў Свіранках датавана 1498 г.^[1].

Фундатарамі касцёла з’яўляліся ўладальнікі маёнтка Свіранкі князі Свірскія. Паводле выпісу (экстракту) з фундуша свіранскага касцёла ад 1498 года касцёлу надаваліся дзесяціна і воск. Фундуш быў дадзены Аленай Даўгірдаўнай, жонкай князя Петкі Свірскага^[1]. Акрамя таго, яна запісала касцёлу карчму ў мястэчку Свіранкі^[2].

Фундацыя алтара ў Свіранках была зроблена ўнучкай Алены Даўгірдаўны — Альжбетай, дачкой Рыгора Станькавіча Осціка і Аляксандры Петкаўны Свірскай, жонкай Мікалая Станіслававіча Кезгайлы. Паводле тастамента Мікалая Станіслававіча Кезгайлы ад 15 мая 1523 года на алтар надаваўся адзін арнат аксамітны чорны, а другі залачоны, падбіты гарнастаямі. Акрамя таго, прадпісвалася аздобіць алтар «imagines sculptas» разьбой за 10 коп грошаў літоўскіх^[3].

У пачатку XVI ст. князь Ян Талімунтавіч Свірскі запісаў касцёлу шэсць азёр са сваіх уладанняў.

У 1503 г. згадваецца плябан свіранскі Пётр^[1], у 1508 г. — плябан, ксёндз Марцін, у 1524 г. плябанам касцёла стаў былы пісар Віленскай капітулы ксёндз Ян Альбінус з Кракава^[4]. У 1526 г. плябанам свіранскага касцёла быў Раман Мілавідавіч.

Пасля смерці князя Ждана Аляксандравіча Свірскага плябан свіранскі Станіслаў 12 мая 1535 г. судзіўся наконт атрымання падаткаў (дзесяціны) з маёнтка Ясень на касцёл у Свіранках^[5].

Наступны фундушовы запіс на плябанію і алтарыю свіранскую зроблены ў 1543 г. княжной Марынай Жданавай Свірскай^[6].

У 1559 г. касцёлу перайшло 13 дымоў падданых сялян^[7].

У рэестры дакументаў 1561 г. зафіксаваны акт аб замене касцельнага става ў маёнтку Ясень на зямлю, якую атрымалі плябан і алтарыста свіранскі^[6]. У 1563 г. згадваецца свіранскі плябан, ксёндз Андрэй Вінскі^[8].

У другой палове XVI ст., калі маёнткам Свіранкі валодаў Рыгор Рыгоравіч Осцік, касцёл быў драўляным аднавежавым са званом і драўлянай званіцай з двума званамі.

Паводле дакументаў Галоўнага трыбунала Вялікага Княства Літоўскага ад 11.05.1593 г., князь Ян Баляслававіч Свірскі ў 1593 г. саступіў фундатарскія правы на касцёл віленскаму войскаму Яну Абрамовічу^[7].

У другой палове XVI — першай палове XIX стст. касцёл Святога Юрыя належаў Віленскай алтарыі і капітуле^[9]. Касцёл, як парафіяльны, уваходзіў у Свірскі дэканат Віленскай дыяцэзіі.

Падчас вайны Расіі і Рэчы Паспалітай 1654—1667 гг. касцёл і двор Свіранкі былі спалены^[10].

Прадстаўнікі свіранскага касцёла ў 1669 г. бралі ўдзел у сінодзе віленскага біскупа Аляксандра Сапегі^[11].

У 1669—1671 гг. касцёл адбудоўваецца за кошт сродкаў Віленскай капітулы^[12]. Менавіта гэты будынак з невялікімі пераробкамі захаваўся да нашага часу, аб чым яскрава сведчыць план касцёла^[13].

У 1690 г. пры касцёле пабудаваны драўляны кляштар місіянераў^[14]. Пры кляштары існаваў шпіталь.

Падчас Паўночнай вайны 1700—1721 гг. касцёл быў пашкоджаны і затым адноўлены дзякуючы намаганням суфрагана віленскага Мацея Юзафа Анцуты^[15].

Згодна з падымнай тарыфай Ашмянскага павета, у 1717 г. у Свіранскай парафіі налічвалася 147 дымоў (з кожнага дыма плацілі па 3 злотых і 10 грошаў)^[16].

Паводле даследавання Яна Курчэўскага, у 1781 г. Свіранская парафія налічвала 6028 парафіян і была самай вялікай на тэрыторыі сучаснай Астравеччыны^[17].

У 1781—1828 гг. у Свіранках працавалі парафіяльная і прыкляштарная школы^[18].

У 1880—1890-х гг. каталіцкая парафія ў Свіранках налічвала 4586 чалавек^[18].

Як сведчаць архіўныя дакументы, у 1873—1877 гг. праводзіліся рамонт і рэканструкцыя касцёла^[19]. На рэштках адной з вежаў аб гэтым захаваліся запісы — kryty 1873 r. (крыты 1873 г.) і 1877.

Памятная дошка ў касцёле распавядае пра тое, што напрыканцы XIX ст. тут служыў і ў 1883 г. памёр ксёндз-пробашч Напалеон Качынскі.

Касцёл Святога Юрыя і званіца. Пачатак XX ст. (пасля 1910 г.)

У 1910 г. каля касцёла Святога Юрыя ў Вялікіх Свіранках узведзена двух’ярусная чацверыковая званіца. У 1909—1920 гг. ксяндзом-пробашчам касцёла быў Валяр’ян Голяк.

У 1927 г. сіламі парафіян вёўся рамонт касцёла, што пацвярджаюць надпісы з датай і прозвішчамі, пакінутыя на адной з дошак шалёўкі.

Касцёл Святога Юрыя і званіца, 1970 гг.

Пасля смерці ксяндза Юзафа Хлявінскага ў 1953 г. касцёл у Вялікіх Свіранках быў зачынены ўладамі і выкарыстоўваўся як сельскагаспадарчы склад.

На тэрыторыі Свіранскай парафіі, у вёсцы Падольцы, у 1995 г. была пабудавана капліца Маці Божай Чэнстахоўскай, асвечаная 14 мая 1995 г.

У 1998 г. касцёл Святога Юрыя вернуты парафіянам, а ў 1999 г. адбудаваны на сродкі вернікаў Свіранскай парафіі.

У цяперашні час вядзецца рамонт касцёла на сродкі парафіян.

Архітэктура

Касцёл Святога Юрыя, 2018 г.

Будынак касцёла прамавугольны ў плане, з пяціграннай апсідай, накрыты двухсхільным дахам, які пад апсідай пераходзіць у вальмавы. Па баках — дзве закрысціі розных памераў.

Галоўны фасад мае трохвугольны франтон з акенцам у цэнтры і фланкіраваны чацверыковымі вежамі. Іх завяршэнні не захаваліся, але пад дахам ёсць рэшткі вежаў з вокнамі. Над франтонам — невялікі васьмігранны барабан, накрыты шатровым дахам. Невысокі ўваходны прытвор таксама накрыты двухсхільным дахам з трохвугольным франтонам. Сцены прарэзаны лучковымі аконнымі праёмамі і ашаляваныя.

Хоры ў касцёле.

У інтэр’еры сцены падзелены пілястрамі з філёнгамі ў ніжніх частках і ашаляваныя гарызантальна. Столь плоская на падугах, аддзелена ад сцен тонкім гзымсам. Па баках нартэкса размешчаны вежы: з правай па вітай лесвіцы можна патрапіць на хоры, з левай — у паддашкавае памяшканне^[13][14].

Першапачаткова двухвежавы касцёл быў пабудаваны ў другой палове XVII ст. у стылі барока, а пасля перабудовы другой паловы XIX ст. набыў сучасны выгляд з рысамі барочнага класіцызму.

У склад архітэктурнага ансамбля касцёла ўваходзяць драўляныя будынкі плябаніі і шпіталя, а таксама рэшткі званіцы з мураванай агароджай, пахаванні святароў.

Пабудаваная ў 1910 г. двух’ярусная званіца складалася з бутавых камянёў (глухі ніжні ярус) і цэглы (верхні ярус). З усіх бакоў верхні ярус быў прарэзаны двума высокімі паўцыркульнымі праёмамі^[14].

Ксяндзы і плябаны

У архіўных крыніцах узгадваюцца:

• 1503 г. — плябан Пётр;
• 1508 г. — плябан, ксёндз Марцін;
• 1524 г. — плябан, ксёндз Ян Альбінус;
• 1526 г. — плябан Раман Мілавідавіч;
• 1535 г. — плябан Станіслаў;
• 1541 г. — плябан, ксёндз Андрэй, віленскі дэкан і канонік (?);
• 1563 г., 1578 г. — плябан, ксёндз Андрэй Вінскі;
• 1632 г., 1649 г. — плябан, ксёндз Войцех Жабінскі, 1635—1651 гг. — прэлат катэдральны, афіцыял віленскі;
• 1784 г. — ксёндз Ігнацій Тавянскі, вікарый;
• 1827 г. — плябан, ксёндз Іваноўскі;
• 1830 г. (?) — ксёндз Ян Цывінскі;
• 1883 г. (год смерці) — ксёндз-пробашч Напалеон Качынскі;
• 1895 г. (год смерці) — ксёндз-пробашч Францішак Ярмаловіч (гады жыцця — 1820—1895; пахаваны ля касцёла (захавалася магіла));
• 1909 г. — ксёндз-пробашч Прышманд (?);
• 1909—1920 гг. — служэнне ксяндза-пробашча Валяр’яна Голяка;
• 1920—1930 гг. — пробашч Ян Сялевіч.
• 1930—1953 гг. — пробашч Юзаф Хлявінскі (гады жыцця — 1881—1953; пахаваны ля касцёла (захавалася магіла)).

Пасля вяртання будынка касцёла вернікам і адбудовы ў 1999 г. у касцёле служылі ксяндзы: Леанард Чухоньскі, Казімір Ляховіч, Павел Гардзейчык, з канца 2021 г. і па цяперашні час — ксёндз Аляксандр Сямінскі.

Галерэя

• 
  Фрагменты вежаў пад дахам касцёла
• 
  Надпісы на рэштках адной з вежаў касцёла (1873 і 1877 гг.)
• 
• 
• 
• 
• 
• 
  Касцёл Святога Юрыя, 2018 г.
• 
  Касцёл Святога Юрыя, 2020 г.
• 
  Рэшткі званіцы, 2018 г.
• 
  Касцёл Святога Юрыя. Зiма 2022 г.
• 
  Касцёл Святога Юрыя, 2020 г.
• 
  Старая пячатка пробашча Свіранскай парафіі
• 
  Надпісы з унутранага боку шалёўкі (1927 г.)
• 
  Касцёл Святога Юрыя, 2023 г.
• 
  Касцёл Святога Юрыя падчас рамонту, 2023 г.

Крыніцы

1. Tęgowski, J. Rodowód kniaziów Świrskich do końca XVI wieku / J. Tęgowski // Biblioteka Genealogiczna. — Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2011. — Т. 9. — С. 181.
2. Tęgowski, J. Rodowód kniaziów Świrskich do końca XVI wieku / J. Tęgowski // Biblioteka Genealogiczna. — Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2011. — Т. 9. — С. 187.
3. Tęgowski, J. Rodowód kniaziów Świrskich do końca XVI wieku / J. Tęgowski // Biblioteka Genealogiczna. — Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2011. — Т. 9. — С. 182.
4. Брэгер, Г. М., Віталёва, В. В. З гісторыі населеных пунктаў / Г. М. Брэгер, В. В. Віталёва // Памяць. Астравецкі раён. — Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 2004. — С. 554.
5. Tęgowski, J. Rodowód kniaziów Świrskich do końca XVI wieku / J. Tęgowski // Biblioteka Genealogiczna. — Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2011. — Т. 9. — С. 182—183.
6. Tęgowski, J. Rodowód kniaziów Świrskich do końca XVI wieku / J. Tęgowski // Biblioteka Genealogiczna. — Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2011. — Т. 9. — С. 183.
7. Брэгер, Г. М., Віталёва, В. В. З гісторыі населеных пунктаў / Г. М. Брэгер, В. В. Віталёва // Памяць. Астравецкі раён. — Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 2004. — С. 555.
8. Tęgowski, J. Rodowód kniaziów Świrskich do końca XVI wieku / J. Tęgowski // Biblioteka Genealogiczna. — Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2011. — Т. 9. — С. 184.
9. Дзяржаўны гістарычны архіў Літвы (Lietuvos valstybės istorijos archyvas). — Ф. 525. Воп. 8. Спр. 395.
10. Брэгер, Г. М. Лёсы прыгонных сялян / Г. М. Брэгер // Памяць. Астравецкі раён. — Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 2004. — С. 103—104.
11. Kurczewski, J. Biskupstwo Wileńskie / J. Kurczewski. — Wilno, 1912. — С. 467.
12. Kurczewski, J. Biskupstwo Wileńskie / J. Kurczewski. — Wilno, 1912. — С. 207.
13. Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Гродзенская вобласць. — Мінск: Беларуская савецкая энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 1986. — С. 88—89.
14. Габрусь, Т. В. Архітэктурныя помнікі Астравецкага раёна / Т. В. Габрусь // Памяць. Астравецкі раён. — Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 2004. — С. 480—481.
15. Kurczewski, J. Biskupstwo Wileńskie / J. Kurczewski. — Wilno, 1912. — С. 52—53.
16. Юрша, В. Ошмянский край / В. Юрша. — Минск, 2016. — Т. 2: Ксендзы и костелы. — С. 11—12.
17. Kurczewski, J. Biskupstwo Wileńskie / J. Kurczewski. — Wilno, 1912. — С. 290—291.
18. Марозава, С. Старонкі канфесійнай гісторыі Астравеччыны (XIV—XIX ст.) / С. Марозава // Памяць. Астравецкі раён. — Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 2004. — С. 136.
19. Архіў Віленскай капітулы // Бібліятэка Віленскага ўніверсітэта (Vilniaus kapitulos dokumentų fondas // Vilniaus universiteto biblioteka). — Ф. 43.

Літаратура

• Кулагін А. М. Каталіцкія храмы Беларусі: Энцыкл. даведнік / А. М. Кулагін.
• Świderski, A. J. Dekanat Świrski w 1784 r. w świetle opisów plebanów / A. J. Świderski. — Białystok, 2004.
• Przyszłość kultury Polaków na kresach. — Т. 2: materiały z Konferencji Naukowej w Drohiczynie 1—3 maj 2000 poprzedzającej Kongres Kultury Polskiej, 2000.
• Галоўны архіў старажытных актаў у Варшаве (Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie): архіўныя дакументы.
• Архіў Віленскай капітулы // Бібліятэка Акадэміі навук Літвы імя Урублеўскіх (Vilniaus kapitulos dokumentų fondas // Lietuvos mokslų akademijos Vrublevskių biblioteka): архіўныя дакументы.

Спасылкі

• Вялікія Свіранкі — парафія Св. Юрыя // catholic.by
• Касцёл Святога Юрыя (Вялікія Свіранкі) на сайце Глобус Беларусі (руск.)
• У Свіранскай парафіі з’явіўся ксёндз-пробашч // «Астравецкая праўда»