Забарона літоўскага друку (літ.: spaudos draudimas) — забарона друку на літоўскай мовелацінкай у 1864—1904 гг. у Расійскай імперыі. Выданні па-літоўску, але з выкарыстаннем кірыліцы, дазваляліся і імі нават афіцыйныя расійскія ўлады заахвочвалі карыстацца. Падобная канцэпцыя з'явілася пасля паразы Студзеньскага паўстання 1863—1864 гадоў, прыняла форму адміністрацыйнай забароны ў 1864 г., і не змянілася да 24 красавіка 1904 г. Расійскія суды скасавалі два абвінавачванні на забарону друку ў 1902 і 1903 г., таксама паражэнне ў руска-японскай вайне 1904—1905 гадоў прывяло да перагляду і паслаблення расійскай палітыкі ў адносінах да нацыянальных меншасцяў[1].
Было незаконна друкаваць, імпартаваць, распаўсюджваць ці валодаць любымі публікацыямі на літоўскай мове лацінкай[2]. Царскія чыноўнікі спадзяваліся, што гэта мера зменшыць польскі ўплыў на літоўцаў і вярне іх да меркаваных «старажытных гістарычных сувязяў» з Расіяй. Аднак літоўцы арганізавалі друк па-за межамі Расійскай імперыі, галоўным чынам — у «Малой Літве» (Усходняя Прусія) і ў Злучаных Штатах Амерыкі. Літоўскі рух кніганошаў кантрабандна перапраўляў нелегальныя кнігі і перыядычныя выданні з Усходняй Прусіі ў Ковенскую губерню Расійскай імперыі. Колькасць гэткіх публікацый узрастала, нягледзячы на суровыя меры і строгія санкцыі ў адносінах да ўдзельнікаў гэтага руху. Забарона на друк стварыла добра арганізаваную апазіцыю польскамоўнаму культурнаму ўплыву.
Літоўскі друк перад забаронай
Паводле літоўскага бібліёграфаВацловаса Біржышкі, з 1800 па 1864 г. на літоўскай мове з выкарыстаннем лацінскага шрыфта было надрукавана 926 назваў кніг, прычым большасць іх была надрукавана ў Вільні[3]. Паводле іншых даследчыкаў і крыніц, не было такіх маштабаў друку на літоўскай мове, тым больш у Вільні, а маштаб быў значна больш сціплы і канцэнтраваўся на Жамойці, г.зн. у Ковенскай губерні — галоўным чынам, у мястэчку Ворні пад кіраўніцтвам жамойцкага біскупа Матэюса Валанчуса і на жамойцкай гаворцы[4]. На Віленшчыне ж пераважаў друк на польскай мове (у тым ліку, рэлігійнай каталіцкай літаратуры)[5].
Арфаграфія літоўскай мовы на лацінцы была нестандартызаванай; гэты факт выкарыстоўвалі рускія чыноўнікі як абгрунтаванне пераходу на кірыліцу[6].
Гісторыя забароны літоўскага друку
Адзін з першых афіцыйных указаў Аляксандра ІІ на літоўскай мове, але кірылічным алфавітамУказ Мураўёва аб забароне друкаваць літоўскія кнігі «польскімі літарамі»
Паводле ацэнак гісторыкаў XX ст., расійскі ўрад сваёй палітыкай забароны друку на літоўскай мове лацініцай імкнуўся спыніць паланізацыю літоўцаў, а таксама садзейнічаць этнічнай асіміляцыілітоўцаў з рускімі[7]. Сучасныя літоўскія і рускія даследчыкі (у прыватнасці Дарыус Сталюнас і Міхаіл Далбілаў) паказалі, што хоць некаторыя мерапрыемствы расійскага ўрада адносна літоўцаў у 1795—1917 гг. і мелі пэўны асіміляцыйны (русіфікатарскі) характар — галоўным чынам, культурнай асіміляцыі (пераходу на «рускія літары», г.зн. кірыліцу), але ніколі не ставілі мэт поўнай асіміляцыі літоўцаў, а мелі, хутчэй, задачы адарваць літоўцаў ад «польскага ўплыву» і тым паслабіць пазіцыі мясцовага польскамоўнага дваранства[8]. Дарыус Сталюнас паказаў, што ў вачах расійскага ўрада і грамадства этнічная асіміляцыя («абрусенне») літоўцаў магла адбыцца толькі ў тым выпадку, калі б літоўцы перайшлі з каталіцызма ў праваслаўе, бо ў тыя часы ў Расійскай імперыі галоўнай этнавызначальнай прыкметай лічылася веравызнанне: каб лічыцца рускім, трэба было спавядаць праваслаўе[9]. А расійскі ўрад ніколі не ставіў задачы пераводу літоўцаў у праваслаўе і ўвогуле мала цікавіўся літоўцамі як народам[8][10]. Сталюнас і Далбілаў паказалі, што асноўную ўвагу ў паўночна-заходніх губернях у 1864—1914 гг. расійскі ўрад надаваў пераводу беларусаў і палякаў з каталіцтва ў праваслаўе, прычым для «асоб польскага паходжання» нават пераход у праваслаўе не быў дастатковым крытэрыем іх «рускасці» — трэба было яшчэ размаўляць на рускай мове[11].
Пераемнік Мураўёва, віленскі генерал-губернатарКанстанцін Пятровіч Каўфман, у 1865 г. пашырыў забарону — спецыяльным тайным цыркулярам № 96 ад 6(18) верасня 1865 г. ён абавязаў губернатараў Віленскай, Гродзенскай, Ковенскай, Мінскай, Віцебскай і Магілёўскай губерняў забараніць друк, увоз і распаўсюджанне ўсіх літоўскіх выданняў, ажыццёўленых лацінскім і «польскім» шрыфтам. Гэту забарону сваім цыркулярам № 141 ад 23 верасня (5 кастрычніка) 1865 г. падмацаваў міністр унутраных спраў Пётр Валуеў. Да таго ж расійскі імператар Аляксандр ІІ у вуснай форме загадаў забараніць літоўскі друк лацінкай. Аднак гэта рашэнне цара не было апублікавана ў зборы законаў Расійскай імперыі, таму фармальна не мела юрыдычнай моцы. Пазней гэты факт быў выкарыстаны барацьбітамі за мажлівасць друку на літоўскай мове лацінкай.
У 1872 г. забарона была распаўсюджана і на друкаваныя гатычным шрыфтам літоўскія кнігі, якія ў асноўным выкарыстоўваліся літоўцамі-лютэранамі[12].
Літоўскія кірылічныя выданні
Літоўскі малітоўнік, аддрукаваны кірыліцайТой жа малітоўнік, надрукаваны незадоўга да забароны
Руская адміністрацыя з самага пачатку ўзяла ў свае рукі справу выдання літоўскіх кніг з выкарыстаннем рускага шрыфта. Былі ўстаноўлены катэгорыі літоўскіх выданняў, іх колькасць і прызначэнне. Чыноўнікі спадзяваліся, што патрэбы літоўцаў абмяжуюцца букварамі, календарамі і самымі асноўнымі кнігамі рэлігійнага зместу. Усе гэтыя выданні павінны былі рэдагавацца так, каб не пярэчыць вучэнню праваслаўнай царквы.
Казённыя «літоўскія» друкаваныя выданні былі нешматлікімі і вылучаліся разнастайнасцю. За 40 гадоў было выпушчана 55 выданняў, калі ж улічыць паўторы і выпраўленні, то атрымаецца толькі 63 друкаваных выданні[13].
Амаль палову ўсіх згаданых выданняў улады выпусцілі ў першыя дзесяць гадоў дзеяння забароны. Больш за 3/4 выданняў склалі буквары, календары і рэлігійныя кнігі.
Аднак, нягледзячы на ўсе намаганні, распаўсюдзіць казённыя кнігі не ўдавалася. Некаторым выключэннем у гэтым плане сталі буквары, абавязковыя ў пачатковых школах Ковенскай губерні. Іншыя ж выданні было цяжка раздаць нават задарма. Ужо ў 1869 г. Ковенская дырэкцыя народных вучылішчаў скардзілася, што прысланыя на склады школ разнастайныя казённыя літоўскія кнігі не карыстаюцца попытам. Адзін настаўнік з Сувалкаўскай губерні сцвярджаў, што яго вучні выхваляліся тым, што пякуць бліны ў печцы, распаленай падараванымі катэхізісамі і малітоўнікамі. Па словах гэтага настаўніка, сяляне лічылі сваімі толькі кнігі, выдадзеныя «старым» шрыфтам, а кірылічныя называлі «паліцэйскімі».
Выдаваць літоўскія кнігі кірыліцай прыватным асобам не дазвалялася, адзіным выключэннем стаў падручнік для краўцоў, выпушчаны ў Мітаве.
Літоўскія лацінкавыя кнігі друкавалася ў Усходняй Прусіі (на тэрыторыі г.зв. Малой Літвы) і ў ЗША. Усяго ў 1865—1904 гг. лацінскім і гатычным шрыфтам былі надрукаваныя 3 953 выданні (без уліку перыёдыкі). Толькі ў Малой Літве свет пабачылі 2 687 выданняў, 1 830 з іх ствараліся для распаўсюджвання ў Расіі. У ЗША літоўскія эмігранты пачалі друкаваць свае кнігі з 1874 г. Да 1904 г. было выпушчана 712 кніг. Іх найбольшая колькасць выйшла ў гарадах Пенсільваніі, Нью-Ёрку, Брукліне і Чыкага. Тры лацінкавыя кніжкі былі недагледжаны цэнзурай і выйшлі на тэрыторыі самой Літвы (у 1879 і 1900 г.). Пасля атрымання дазволу некалькі літоўскіх кніг было надрукавана ў Расіі — у гэтых выпадках неабходнасць публікацыі матывавалася навуковымі патрэбамі.
Немалая колькасць літоўскіх выданняў гэтага часу выходзіла з фальшывымі дадзенымі. Справа ў тым, што літоўскія рэлігійныя кнігі, выдадзеныя да 1864 г. не забараняліся, таму ў Тыльзіце, Рагнеце і іншых месцах друкавалі выданні без указання сапраўднага прозвішча аўтара, пазначэння сапраўднага выдаўца, месца і года выдання. Таксама фальсіфікаваліся і паўтараліся ранейшая згода дзяржаўнай ці касцёльнай цэнзуры.
Колькасць публікацый на літоўскай мове расла з года на год. За ўвесь перыяд забароны 63,3% выданняў, надрукаваных ва Усходняй Прусіі і прызначаных для распаўсюджвання ў Літве было выдадзена ў 1891—1904 гг. Змянілася і тэматыка выдаваных кніжак. У першыя дзесяцігоддзі пасля паўстання дамінавала рэлігійная і дыдактычная літаратура. затое ў 1890-я гг. з'яўлялася ўсё болей мастацкай, папулярнай навуковай і палітычнай літаратуры. У канцы XIX — пачатку XX стст. літоўская прэса, як і ўвесь літоўскі вызваленчы рух, падзялілася на некалькі накірункаў — каталіцкую, дэмакратычна-ліберальную і сацыялістычную. Аднак сярод кніжак, выдадзеных у часы забароны 29% складалі малітоўнікі, 11 — календары і 10 — лемантары (буквары).
Усяго ў гады забароны было надрукавана каля 6 000 000 асобнікаў розных выданняў (сярэдні тыраж буквара складаў 10 000 экз., календара — 8 000, малітоўніка — 7 500. Папулярная свецкая кніга друкавалася накладам ў 2 500 экз[15].
Наступствы
Пракламацыя літоўскіх сацыял-дэмакратаў пасля адмены забароны, назва азначае Друк дазволены! (1904)
Пасля таго, як забарона была ліквідавана, трэба было заснаваць друкарні, разам з усім дапаможным абсталяваннем. Першы выпуск літоўскай газеты, якая выйшла пасля забароны, Vilniaus žinios, адбыўся 23 снежня1904 г.
Вялікі Віленскі сейм, які адбыўся ў кастрычніку 1905 г., цяпер мог выдаваць свае паведамленні і публікацыі па-літоўску.
Друкарні Марціна Кухты, Салямонаса Банайціса і Таварыства Святога Казіміра ў Коўне выдалі большасць публікацый у перыяд ад адмены забароны на друк і да аднаўлення літоўскай незалежнасці ў 1918 г. Прадпрымальнік Пятрас Вілейшыс усталяваў друкарню ва ўласным палацы. У гэты час на літоўскай мове лацінскім шрыфтам у Літве і па-за яе межамі было выдадзена 4 734 кніг. Пасля ўсталявання незалежнай Літвы колькасць публікацый значна вырасла: 16 721 назваў кніг было надрукавана з 1918 да 1939 г. Паміж 1925 і 1939 г. прыкладна 800—900 назваў кніг выходзіла кожны год.
У 1905 г., пасля адмены забароны, адзін з найбольш вядомых літоўскіх кніганошаў Ёзас Масюліс (Juozas Masiulis), адкрыў сваю ўласную кніжную краму ў Паневяжысе. Гэта крамя ўсё яшчэ працуе, як і сетка кнігарняў, якія працуюць у Літве, выкарыстоўваючы яго імя.
Падтрымка прадстаўнікамі іншых народаў
Аб'ява пра забарону ўжываць літоўскую мову
Дапамога, аказаная літоўцам ў іх барацьбе з забаронай на друк кірыліцай, насіла розны характар і была выклікана рознымі матывамі, што не ў апошнюю чаргу было звязана з тым, да якіх сацыяльных груп адносіліся людзі, што дапамагалі барацьбе. Так, напрыклад, прадстаўнікі інтэлігенцыі расцэньвалі супраціў літоўцаў, кіруючыся пры гэтым ідэаламі і прынцыпамі дэмакратыі. Аднак гэта катэгорыя ўстрымлівалася ад непасрэднай дзейнасці па нелегальным распаўсюджванні літоўскай літаратуры. Яны імкнуліся дамамагчы літоўцам настолькі, насолькі гэта дазвалялі дзяржаўныя законы, а таксама супярэчнасці ў распараджэннях уладаў. Аднак падобная тактыка дазваляла дастаткова эфектыўна разбураць забарону на літоўскі друк, таму падобныя намаганні можна ацаніць вельмі станоўча.
Тыя ж, хто паходзіў з больш нізкіх сацыяльных слаёў, далучаліся да літоўскага руху супраціўлення, перапраўляючы літоўскія выданні праз мяжу, хавалі іх у сябе ў хаце і распаўсюджвалі сярод літоўцаў. Шмат з іх пацярпелі за сваю дзейнасць.
Калі ж разглядаць тых, хто падтрымліваў літоўцаў, па нацыянальнай прыналежнасці, то рускія адносіліся амаль выключна да першай групы, бо каланісты і чыноўнікі з Расіі падтрымлівалі ў прынцыпе царскую палітыку. У якасці выключэння называецца прыклад аднаго мясцовага рускага — Іосіфа Лук'янава, якога ў студзені 1897 г. засталі ў вёсцы Барклайняй Панявежскага павета Ковенскай губерні ў той момант, калі ён навучаў 12 літоўскіх дзетак. Падчас ператруса былі знойдзеныя тры літоўскія кнігі і адзін рускі лемантар (буквар). Мець літоўскія кнігі і навучаць у нелегальнай школе таксама лічылася злачынствам.
Кантынгент асоб, што сімпатызавалі правам літоўскага народа складалі навукоўцы буйнейшых расійскіх універсітэтаў і Расійскай акадэміі навук. Праблему безсэнсоўнасці забароны на літоўскі друк лацінкай уздымала і частка рускай ліберальнай прэсы.
Вялікай дапамогай у барацьбе літоўцаў з забаронай на друк і моўныя абмежаванні былі навуковыя работы вядомых рускіх мовазнаўцаў і іх лекцыі ва ўніверсітэтах. Перш за ўсё трэба прыпомніць імёны акадэмікаў Філіпа Фартунатава, Фёдара Карша, Аляксея Шахматава і Уладзіміра Ламанскага.
З рускімі навукоўцамі, якія абаранялі права літоўцаў на свой алфавіт, былі цесна звязаныя і некаторыя палякі: лінгвісты Ян Бадуэн дэ Куртэнэ і Віктар Пажазінскі. Трохі ўбаку ад кола расійскіх навукоўцаў трымаліся мовазнаўца Ян Карловіч і археолаг Людвік Кшывіцкі, аднак іх дзейнасць таксама садзейнічала барацьбе з забаронай на друк. Дапамагалі літоўцам і польскія пісьменнікі Юзаф Ігнацы Крашэўскі і Марыя Радзевіч.
Былі і палякі, якія дапамагалі літоўскаму народу нелегальна. У асноўным гэта былі рэвалюцыянера-сацыялісты. Сярод іх быў і вядомы у будучым кіраўнік савецкіх карных органаў Фелікс Дзяржынскі. Працуючы ў 1897 г. у Коўна, ён на металазаводзе братоў Тыльмансаў даваў рабочым-літоўцам чытаць «выданні на літоўска-жмудскай мове».
У 1914 г. урачыста адзначаўся 10-гадовы юбілей скасавання забароны на літоўскі друк лацінскім і літарамі. З гэтай нагоды першая беларуская газета «Наша ніва» змясціла вялікі артыкул:
Сёлета уся Літва сьвяткуе 10 летнюю гадаўшчыну легалізаціі літоўскага друку ў Расеі. Друкаваць па літоўску кніжкі было забаронена у 1865 годзе і ад гэтаго часу да 24 красавіка 1904 году у Расеі не было надрукавана ніводнай кніжкі па літоўску лацінскімі літэрамі.
Лацінскіе літэры адыгралі вялікую ролю ў разбуджэнні літоўскай національнай сьвядомасьці. Як вядома, літвіны прынялі хрысціянства праз Польшчу, а разам з хрысціянствам, заходняга рымскага звычаю, - праз тую ж Польшчу, - прыняло і лацінскіе літэры у набожных і касцельных кніжках. Да 1865 году у літоўскай мове не было блізка ніякіх кніжэк сьвецкаго зьместу:-былі толькі кніжкі духоўные, друкаваные па літоўску лацінскімі, а раней ,-так як і палякоў,-готыцкімі літэрамі. У 1865 годзе, пасля польскаго паўстання, атпушчэно было с казны, дзеля абрусення літвіноў, 200 000 р. на друкаваньне літоўскіх кніжэк рускімі літэрамі. З гэтаго капіталу выдана было усяго толькі 40 000 р. на друкаваьне катэхізмоў і малітвеньнікоў літоўскіх рускімі літэрамі, а рэшта капіталу асталося ня выкарыстаным. малітвеннікі, катэхізмы раздаваліся дарма дзецям па школах і ўсім, хто хацеў. Але забарона выклікала у літоўскім народзе національную сьвядомасьць і ён пачаў сам, як умеў, бараніцца. Раздаваные дарма "новые" літоўскіе кніжкі селяне палілі і дзецям забаранялі прынасіць іх дамоў. Старые літоўскіе кнігі, друкаваные лацінскімі літэрамі, хаваліся па хатах як скарб, бо паліція адбірала іх, - і праз гэта набіралі яны цаны у вачах літоўскаго селяніна і было што раз болей людзей, каторые хацелі мець забароненые "свае літоўскіе малітвеннікі". З колькі галоў пасьля забароны у тэй часьці Літвы, што пад Прусіей, у гор. Тыльжы, пачалі друкаваць літоўскіе малітвеннікі і іншые кніжкі для расейскай Літвы. Друкарскія машыны выкідалі дзесяткі тысяч літоўскіх кніжэк у Прусіі і кніжкі гэтые, контрабандай, расходзіліся па ўсей расейскай Літве. Каля 1900 году не было хаты у Літве. дзе не было бы літоўскаго забароненаго малітвенніка. Бывалі здарэньня. што паліція перэнімала на дарозі ў касцёл людзей, перэтрасала іх і атбірала "нелегальные малітвеннікі", бывала што і абступала касцёл і на сьвентары атбірала. У канцы стала ясна і правіцельству. што забароны тут не памогуць, бо за граніцай с кожным годам множыліся друкі і часопісі, і расходзіліся шырока па ўсёй Літве. І вось за год перэд абвешчэньнем маніфэсту аб свабодах, была знята забарона з літоўскіх друкоў. Літвінам было пазволена друкаваць якімі яны самі захочуць літэрамі.
Такім парадкам сёлетняя гадаўшчына дозвалу на лацінскіе літэры у літоўскіх друках, яўляецца разам і 50 летняй гадаўшчынай змаганьня за гэты друк і за адраджэньня Літвы.
За апошніх дзесяць гадоў літвіны у Расеі здалелі выдаць каля 5 мільёноў экзэмпляроў кніжэк і сарганізаваць больш 25 газэт. Апрача гэтаго, забарона літоўскаго друку прымусіла літвіноў вучыцца граматы пакрыёму, па хатах і цяпер па граматнасьці Ковенская губэрня займае першае мейсца ў Расеі[16].
Падобную інфармацыю змясціла на сваіх старонках і каталіцкая газета «Беларус»[17].
↑История Литовской ССР / А. Таутавичюс, Ю. Юргинис, М. Ючас и др... С. 201—203; Stosunki litewsko-polskie w Djecezji Wileńskiej i nadużycia Partji Wszechpolskiej. Memorjał duchowieństwa litewskiego. — Wilno, 1913. — С. 16—20.
↑Stosunki litewsko-polskie w Djecezji Wileńskiej i nadużycia Partji Wszechpolskiej. Memorjał duchowieństwa litewskiego. — Wilno : Druk. J. Zawadzkiego, 1913. — С. 16—20.
↑Сталюнас, Д. Взгляд на политику Российской империи в литовской историографии... С. 534—545.
↑ абЗападные окраины Российской империи / Л.А. Бережная [и др.] ; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер... С. 245—252.
↑Сталюнас, Д. Взгляд на политику Российской империи в литовской историографии... С. 547—548; Долбилов, М.Д. Русский край... С. 16, 163, 750.
↑Гэтак жа расійскі ўрад ніколі не ставіў задачы пераводу латышоў у праваслаўе і ўвогуле мала цікавіўся латышамі як народам, а толькі даваў загады распрацаваць кірылічны алфавіт для латышскай мовы. Гл.: Западные окраины Российской империи / Л.А. Бережная [и др.] ; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер... С. 249.
↑Сталюнас, Д. Взгляд на политику Российской империи в литовской историографии... С. 548; Западные окраины Российской империи / Л.А. Бережная [и др.] ; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер... С. 227—244; Долбилов, М.Д. Русский край... С. 16, 163, 750.
↑Борьба литовского народа за свободу печати в 1864—1904 гг. Вильнюс: Литовский национальный музей, 2004. С. 3 — 4
↑Борьба литовского народа за свободу печати в 1864—1904 гг. Вильнюс: Литовский национальный музей, 2004. С. 5
↑Kamuntavičius, Rūstis; Vaida Kamuntavičienė; Remigijus Civinskas; Kastytis Antanaitis (2001). Lietuvos istorija 11–12 klasėms. Vilnius: Vaga. p. 321.
↑Aleksanravičus E., Kulakauskas A. Pod władzą caròw. Litwa w XIX wieku. Krakòw: Universitas, 2003. S. 311—312
Борьба литовского народа за свободу печати в 1864—1904 гг. Вильнюс: Литовский национальный музей, 2004.
Долбилов, М.Д. Русский край, чужая вера: Этноконфессиональная политика империи в Литве и Белоруссии при Александре II / М.Д. Долбилов. — М. : Новое литературное обозрение, 2010. — 1000 с.
Сталюнас, Д. Взгляд на политику Российской империи в литовской историографии / Д. Сталюнас // Западные окраины Российской империи / Л.А. Бережная [и др.] ; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — М. : Новое литературное обозрение, 2006. — 608 с.
Западные окраины Российской империи / Л.А. Бережная [и др.] ; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — М. : Новое литературное обозрение, 2006. — 608 с.
История Литовской ССР / А. Таутавичюс, Ю. Юргинис, М. Ючас и др.; Ред. колл. Б. Вайткявичюс (отв. ред.) [и др.]. — Вильнюс : Мокслас, 1978. — 676 с.
Aleksanravičus E., Kulakauskas A. Pod władzą caròw. Litwa w XIX wieku. Krakòw: Universitas, 2003.
Kaluškevičius B., Misius K. Lietuvos knygnešiai ir daraktoriai 1864—1904. Vilnius: Demedžio leidykla, 2004.
