Schaug unta: Portal:Boarisch – fia Informationa iwa d Boarische Kuitua.
Da Nama Boarn bzw. Baiern
Etymologie
Fria hod ma gmoand doss da boarische bzw. bajuwarische Nama vo da kejtisch-germanischn heakimmt. De Bezoachnung baio-wariōz bedeit sovui wia de Weahhoftn Mauna vo de Baiern . S Grundwort "war" existiat heit nua no ois Voadagliad in da Zammasetzung Werwolf und Wergeld. Des is a oide aus indogermanischa Zeid stommande Bezoachnung fia Mo (vagleich z. B. lateinisch vir oda s isländische Suffix -verji wia in Bæverji, Baier).
Fria hod ma gsogd, de Baiern waradn de Fuaßkraungn vo da Vejkawaundarung. Denn de Baiern san ned gwaundat. Wos owa anhaund vo de Bodnfund ned richti is. De Bairische Ethnogenese hod se zeascht netta im Laund zwischn de Fliss Lech und Traun ogschpuid.
Easchtmolig wean de Baiern vom Jordanes im Joahr 551 in seina Gotngschicht eawähnt. Do bschreibd ea an Kaumpf vo an Gotnschtaumm untam Kini Theodemir mid de Suebn (Donausuebn de aus Panonien za de Alemannen gflohn san). Des soid se im Winta 469/470 ogschpuid hom. Da Kini Theodemir hod de Gotn iwa an zuagfroana Fluss in Ruckkn vo de Suebn gfiad und so gschlong. ...Nam regio illa Suavorum ab oriente Baioras habet, ab occidente Francos, a meridie Burgundiones, a septemtrione Thuringos; quibus Suavis tunc iuncti adherant Alamanni... Des Gebiet vo de Suebn hod im Ostn de Baiern, im Westn de Frankn, im Sidn de Burgunda, im Noadn de Thüringa. De Suebn haum se domois de Alemannen augschlossn..
Boarisch, Bairisch und Bayern
Boarisch bzw. bairisch wean fias Sprochgebiet vawendt. Bayerisch und Bayrisch beziang se dageng afs politische Territorium vom Freistoot Bayern. De Untascheidung is notwendi, wei in Bayern außa da boarischn Sproch (in Oidbayern) aa no fränkisch und schwäbisch-alemannisch gredt wead. S boarische Sprochgebiet liegt – vo Sprochinsln obgseng – in Bayern, Östareich und Sidtiroi. De historische Schreibweis Baiern fias bayerische Stootsgebiet is im 19. Joarhundat duach an Kini Ludwig I. duach de Schreibweis Bayern, oisdonn mid y, dasetzt worn.[1]
Boarischa Sprochraum
Mid mea wia 12 Milliona Sprechan buidt's Boarische s gresste zammahängande Sprochgebiet innahoib vo de deitschn Sprochn. Da boarische Sprochraum hod um de 150.000 km².[1] Zum Boarischn Sprochraum ghean de foigndn Gebiete:
Im Niamberga Raum is a fränkisch-boarischa Iwagongsdialekt behoamat, wo zwoa iwawiagend ostfränkische Meakmoi afwoast, owa bsundas im Woatschotz stoake boarische Eifliss dakenna losst.
Dialektregiona
S Boarische ko ohand vo sprochliche Meakmoi in drei Groußraim eihteit wern: Noad-, Middl- und Siidboarisch. Zwischn dena Bereichn san jeweis Iwagangsraime, de wo Noadmiddlboarisch und Sidmiddlboarisch gnennd wean.
Noadboarisch
Noadboarisch is oane vo de drei Haptgruppm (Noadboarisch, Middlboarisch, Siidboarisch), in de wo de Boarische Sproch sprochwissnschaftli eihteit wead. Noadboarisch wead heitzatog im gräistn Deu vo da Owapfoiz gredt.
Im Siidostn (in da sidestlichn Owoapfoiz und im neadlichn Nidabayern) ab Rengschbuag zwischan Reng und da Doana owezua bis duif in boarischn Woid eine wiad a Mischfoam des Noadmiddlboarische gsprocha.
As Boarische untascheidt lange und kuaze Vokai. Wia im Standarddeitschn wead des duach de Ozoi vo de nochfoigadn Konsonantn zum Ausdruck brocht. Stäht nua oa oda goa koa Konsonant nochm Vokaj, dann is dea in da Regl lang; wann zwoa oda mehrane Konsonantn foign dann is a kuaz.
Im Boarischn san siem Vokaj untascheidboa.
Vokaj
langa Vokaj
standarddeitsch
kuaza Vokaj
standarddeitsch
dunkls a
wos
was
Wossa
Wasser
hejs a
Dram
Traum
dramma
träumen
helles e
es, Hendl
ihr, Huhn
wegga(d), dreggad
weg, dreckig
dunkles e
Bäda
Peter
bädt!
bete!
i
gwiis
gewiss
wissn
wissen
o
Ofa/Ofn
Ofen
offa/offn
offen
u
Zug
Zug
zrugg
zurück
Dungls vs. middlas vs. hejs a
Phonologisch untascheidn de boarischnn Dialekt zwischn bis zu drei a-Qualitetn. Des hoasst, es wead teiweis zwischn hejm a (à), middlan a (a) und dungln a (o/å) untaschiedn. Des helle a (à) kimmt ausm Middlhochdeitschnä, bzw. vo de Diphthongen ou/öu, im Weanarischn aa ausm Diphthong ei. So hoassts im Boarischn laa (lààr) im Vagleich zu standarddeitsch leer, ausm mhd. lære, i glaab (i glààb) im Vagleich zu ich glaube, aus ich g(e)loube, wean. haaß (hààß) im Vergleich zu hoaß und heiß, ois aum mhd. heiz. De Vatretung fian middlhochdeitschn a-Laut is dagegn fia gwähnli a „vadunklts“, des wo scho ins o iwageht. So wead aus middelhochdeitsch wazzer, hase, wâr beispuisweis Wossa (Wåsser), Hos (Håås), woa (wåår) im Vagleich zu standarddeitsch Wasser, Hase und wahr. Regional ko s a zu Variationa zwischn dunklem und middlan a gebm (schaug mia homma/mia håmma/mia hamma). Vor oim bei da Diminutivbuidung mitn Suffixen -l und -al tritt Umlaut ein, d. h. aus dunklem a (o/å) wead helles a (à).[2]
Aussproch vo Ortsnama
In fost oin boarischen Ortsnama, de wo af -ing endn, muass a ggf. im Stamm vorhandans -a- hej ausgsprocha wean; oiso „Plattling (Plàttling)“ (und ned „Plottling oda Plåttling“) und „Gaching (Gàching)“ (stott *„Gorching oda Gårching“), aa „Gamisch (Gàmisch)“ (stott „Gormisch oda Gårmisch“) und „Graz (Gràz)“ (ned „Groz oda Gråz“ – de Stod hod im Middloida „Grätz“ ghoassn, und daraus hod si s helle a entwicket). Ausnahma san owa manche Ortsnama mit -all- wia „Boing (Bålling/Båing)“ (Palling) oda „Dolling (Dålling)“ (Thalling).
o vs. o
S helle a (à) wead im Boarischen gwehnlich ois a wiedagem, s dunkle a (å) dagegn moastns ois o, (oiso mocha statt måcha). Es liegt fia deitsch Ohrn a näha am o. Das des zum Zammafoi mitn gschlossanan o fiaht, wo im Boarischn moastns nah am ou liegt, wead vo Kritikern gern ois Oloss gnumma, de Eifiahrung vo – vom Deitschn divergiaradn – Sondazoachn in da boarischn Schreibweis z begrindn. Es is owa so, dass aa im Stadarddeitschn, im Englischn sowia in andan indogermanischn Sprochn de gsprochan Vokai efta ned mit de gschrieban iwaeistimma.
Gschlossans vs. offans e
Fost jeds betonte kurze e is im Boarischen gschlossa (im Gegnsotz zum Deitschen: do sans olle offa). Es gibt nur wenige Wärta mit an kurznm offanen e (è); a guads Beispui dafia: Bettn („Bett“, mit gschlossan e) vs. betn (bètn) („Gebet“, mit offan è).
Im Standarddeitschn is in dem Beispui genau andasrum: s Wort „Bett“ hod a offans (wei kurzes), s Wort „beten“ a gschlossans (wei langs) e.
Unbetonts i bzw. e
Nebm am unbetontn a gibts aa an weidan unbetontn Vokal im Boarischen, dea wo zwischn i und e steht, und je noch Dialekt offena (Richtung e) oda gschlossena (Richtung i) gsprocha wead. Er is moastns aus da Nebmsuibm -el entstanda, z. B. in Weatan wia grabbin oda Deifi.
Schwa-Laut
In de moastn Boarischen Dialekte hod da Schwa-Laut, dea wo am unbetontn e im Standarddeitschn entspricht, koan Phonemstatus. Regional tritt a in bestimmten Positiona ois Allophon zua unbetontn a und i af.
Diphthong
A weindans Merkmoi vom modeana Boarischn is de Beibehoidung vo de middlhochboarischn Diphthong ie, üe, uo ois ia und ua, wia in liab, griassn, Bruada („liab, grüßen, Bruder“).
Dazua keman de neichn Diphthong ej (ei, äi), öi, oi, ui, de wo aus da Vokalisarung vo l noch Vokal zu i entstanda san:
Diphthong
Beispui
standarddeitsch
Diphthong
Beispui
standarddeitsch
ea
i hea
ich höre
ei
nei
neu
oa
i woaß
ich weiß
oi (oi)
foin (foin)
fallen
ia
d Liab
die Liebe
ej, ej, öi
schnej, schnej, schnöi
schnell
ua
i dua
ich tue
ui
i fui
ich fühle
au
i schau
ich schaue
ou
Doud
Tod
oids vs. jungs ei
A bsundas Merkmoi vom Boarischn is da Vokal oa (im Weanarischnaa ausgsprocha), dea wo ausm middlhochdeitschn ei entstanda is. Dea Lautwandl betrifft owa nurs sogennnte ejtare ei vom Deitschen, ned owa s jingare ei, des wo eascht im Zug vo da neihochdeitschn Diphthongiarung ausm middlhochdeitschn langan i (î) entstanda is, und daher an Lautwandl ned mehr mitgmocht hod. Deshoib hoassts af Boarisch hoid „oans, zwoa, drei“ (oans und zwoa hom a ejtas ei ois Stammvokal, drei a jingas ei, des wo af Middlhochdeitsch no drî ghoassn hod.
Olladings gibts im Boarischn no dritts, no jigas ei, des wo durch de Entrundung vom Diphthong nhd.eu, äu entstanda is, dea wo vom Langvokal mhd. iu, bzw. mhd. öu obstammt. (De Entrundung hod owa in de moastn Tirola Mundoatn ned stottgfundn.)
Laut
middlhochdeitsch
boarisch
neihochdeitsch
englisch
oids ei
ei
oa, z. B. gloa, Goaß, Stoa, Loab, hoazn
ei, z. B. klein, Geiß, Stein, Laib, heizen
small, goat, stone, loaf, heat
middlas ei
î
ei, z. B. weiß, dreim, reitn, Leiwi
ei, z. B. weiß, treiben, reiten, Leib
white, drive, ride, life
jungs ei
iu
ei, z. B. nei/neig/neich, deia, Deifi, Greiz, Hei/Heing
eu, z. B. neu, teuer, Teufel, Kreuz, Heu
new, dear, devil, cross, hay
Omerkunga
Um aussazfindn, wos fia a deitsches ei im Boarischen zu oa wead, und wos fia oans ned, huift moastns a Blick afs Englische. Im Englischn entspricht s ejtare ei moast am o oda ea, s jingare is dagegn a i und wead ähnli ausgesprocha wia im Boarischn.
Geistliche Weata
Es gibt owa Ausnahma vo da Lautwandlregl ei > oa, de wo vor oim Weata betreffa, de wo durch ian Brauch im vom Godsdeanst in iara oidn Gstoit bewoart worn san; dabei handeltsa si um Geist,Fleisch,heilig und en Monatsnam Mai, de wo normalaweis Goast,Floasch,hoalig, und Moa hoassn miassadn, owa so im Boarischn extrem sejtn sand.
Konsonantn
S boarische Konsonantnsystem umfosst uma 20 Phoneme, wo owa da Status teiweise umstrittn is:
Dabei is da Laut j a Hoibvokal. Einklammate Konsonantn san Allophone vo andan Konsonantn; de vatein se wia foigt:
h tritt nur im Olaut af, seine Allophone x und ç dagegn im In- oda Auslaut
z tritt ois stimmhofte Variantn vo s in manchn Dialektn af, v. a. intervokalisch; owa nia im Olaut, wias im Bühnendeitschn da Foi is
Einige Mundortn, vor oim im Siidboarischn, kenna de bei da Zwoatn Lautverschiebung entstandanan Affrikata kx.
Obwoi de Fortis-Vaschlusslaute p und t mit ian Lenis-Pendants b und d im Olaut zammagfoin san, kenna se ned ois zwoa Allophone jeweis vo an Phonem gejtn, wei si in gwissn Positiona bedeitungsuntascheidend san. Nur im Olaut kenna si ois Variantn ogseng wian, vo dena wo de Aussproch vom nochfoigandn Laut obhängt (schaug dazua weida untn iwan Glottisschlag).
Plosive oda Vaschlusslaute
In da boarischn Sproch san de fortis- und lenis-Vaschlusslaute p, t, k und b, d, g im Olaut und zwischn Vokalen moastns zammagfoin und weadn daher ned weida untaschiedn. Deshoib ko im Boarischn da Dog oda da Tog,as Greiz oda as Kreiz, und de da Bädasui oda da Pedasui gschriem wean und deshoib foin Werta wia dringa (dringen) und dringa (trinka) zamma. Als oanziga fortis-Laut ist k- am Wortofang dahoidn, wann eam a Vokal nochfoigt; vor r, l und n wead er ebenfois zum g lenisiat.
De Laute b, d und g wean owa am Wortofang vor s, sch, f und h fortisiat; de neien fortis-Laute hom owa koan Phonem-, sondan nur Allophon-Status, wei se nur in bestimmta Umgebung aftretn, wo eanare lenis-Variantn ned vorkema. Und daher vahoidn sa se zu dena ned bedeitungsuntascheidend. Beispui fia Fortisiarung im Boarischn:
lenis
fortis
standarddeitsch
b+hiatn
> phiatn
behüten
d+Hex
> tHex
de Hexe
g+hoitn
> khoitn
gehalten
Frikative oda Gleitlaute
S Boarische kennt fimf Frikative; f (stimmlos) und w (stimmhoft) buidn dabei a Poar. Da Frikativ s is außa vor n imma stimmlos, oiso im Gengsotz zum Deitschn aa am Wortofang. Dazua keman de mit Buchstabmkombinationa gschriebanan Laute ch und sch, wobei ch ois Allophon [x] oda [ç] (noch -i- oda -e-) zu olautendn h [h] im In- oda Auslaut aftritt. Da Laut ch kimmt andas ois im Standarddeitschen ned noch -n- vor, daher Minga, mank, Menk vs. stdt. München, manch, Mönch.
Sonorantn
S Boarische hod s gleiche Sonorantninventar wia s Standarddeitsche, nämli de Nasallaute m, n und ng[ŋ] sowia l, r und j. S r wead in mangn Gegandn mit da Zunganspitzn geroit, in andan Gegandn mitn Gaumenzapfal (sog. uvulares r), ohne dass des vo Boarisch-Sprechan ois Fehla empfundn wead.
Glottisschlag bzw. Knacklaut
Da stimmlose glottale Plosiv (Glottisschlag) tritt wia im Standarddeitschn vorm vokalischn Olaut (duatn vapflichtend) af. Im Gengasotz dazua is des oba nur am Sotzofang oda am Ofang vo am Einschub vapflichtend: Sunstan ko ma Weata owa scho zammziagn.
Morphologie
Nominalflexion
De gsamte boarische Nominalflexion richt si am Substantiv aus. S grammatische Gschlecht (Genus) vom Haptwort bestimmt de Deklination vo da Nominalphrasn; d. h. sowoi da Artikl ois aa s Adjektiv und andare Attribute miassn in Genus, Kasus und Numerus ans Substantiv, wo se begleitn, anglicha wean.
S gibt drei Genera: maskulin, feminin und neutrum.
Ois paradigmatische Kategorien gibts de Fälle (Kasus) Nominativ, Dativ und Akkusativ sowia de Numeri Singular und Plural. Adjektive käna aa gsteigat wean.
Da Artikl
Im Boarischn wean Substantive afgrund vom grammatischn Gschlecht (Genus) afteit; es Gschlecht is in da Regl ned am Substantiv erkennbor, sundan am bstimmtn Artikl:
maskulin
feminin
neutrum
Plural
da Hund
de Kotz
es Diandl
de Buam
Da unbstimmte Artikl is dageng fia olle drei Genera im Nominativ identisch
maskulin
feminin
neutrum
a Mo
a Frau
a Kind
Da Artikl wead im Boarischn flektiat, d. h. da Kasus wead so deitli gmochd. Wei de moastn Substantive im Boarischn olle Kasusendunga valuan hom, wead da Kasus praktisch nur iwan Artikl ozoagt.
Da unbestimmte Artikl is etymologisch duach de unbetonte Aussproch vom Zoiwort "oa" entstondn (noch oidboarischa Schreibung <ain>, gsprochn /oã/)[4]. Da unbestimmte Artikl wead z. B. ois /ə/, /ɐ/ o.ä. ausgsprochen, im Dativ z. B. /ənə/, /ɐnɐ/ o.ä. Gschriebm wead da unbestimmte Artikl in da boarischn Dialektliteratur und heitign Umschriftn, z. B. in Internetforen, haifi ois <a>, sejten aa ois <oa>, im Dativ ois <ana>, vor oim im Dat. fem. Sg. aa ois <oana>. Im Ostmiddlboarischn imma ois <a> und <ana>.
Es Substantiv
As Substantiv gheat im Boarischn zu de flektiaradn Woatoartn. Wia in andane germanische Sprochn is es Geschlecht (Genus) es markantaste Kriterium vom Haptwort.
Pluralbuidung
E Boarische hod no drei vo de urspringli via germanischn Kasus: Nominativ, Dativ und Akkusativ. De letztn zwoa foin zum Tei zamma. Da Genitiv is nur in a poar Redewendunga dahoidn. Wia im Standarddeitschn wead es boarische Substantiv nur sejtn dekliniat, sundan druckd an Kasus durch de Artikl aus. Es gibt vaschiedane Deklinationsklassn, de wo se haptsächli in da Pluralbuidung untascheidn. Ois grobe Richtlinie wead zwischn da schwochn Deklination (sog. n-Klasse) und da stoarkn Deklination (sog. a-Klasse) untaschiedn.
Schwoche Substantive
Schwoche Substantive endn fia gewähnlich af -n im Plural. Vui schwoche Feminina buidn an Singular af es Suffix -n, so dass se im Plural entweda glei hoassn oda a -a ofiagn. Bsundas de schwochn Maskulina hom im Singular a Endung fia de obliquen Kasus, d. h. fia olle Kasus aussam Nominativ. Se hom moastns a -n am End.
Zua Klassn vo de schwochn Substantive (W1) zejn Maskulina und Feminina af -n im Plural und aa olle Feminina mit da Pluralendung -an (de moastns im Singular af -ng endn; es -a- is dabei a sog. Sprossvokal bzw. epenthetisch). Driwa ausse lossa se olle Maskulina und Neutra, de wo im Singular af es Suffix -i endn, do einordna. Vui vo de vawandtn Substantive vom Hochdeitschn san duatn olladings stork, dahea da jeweis standarddeitsche Plural zum Vagleich:
Bei de stoarkn Deklinationsklassn gibts koane Kasusendungan; de oanzige Vaendarung am Woat findt bei da Numerusflexion stodd, oisdann beim Wechsel vom Singular zun Plural. Es gibt dabei vaschiedene Meglichkeitn, an Plural im Boarischn z markian. Stoarke Maskulina und Neutra nutzen de Endung -a, de moast aus da middelhochdeitschen Endung -er entstandn und ois soiche im Neihochdeitschn no dahoidn is. Es gibt oba a Weata, de wo se eascht in neia Zeit in de Klase eingreiht hom, oiso an a-Plural buidn, ohne jemois an er-Plural ghobt z hom.
Feminina buidn eanan Plural oft mit da Endung -an, so wias es Woat Endung sejm duat: oa Endung, zwoa Endungan.
Ma ko Substantive afgrund eanara Pluralsforman in vaschiedene Klassn eintein. De haifigstn Meglichkeitn vo da Pluralbuidung san Umlaut od Suffigiarung; boade Meglichkeitn kena aa kombiniad wean. Ois Pluralendungan tretn -n und -a af; vo Umlauten gibts foigande Variantn:
S1: Umlaut (UL)
Singular
Plural
deitsch
S2: UL + -a
Singular
Plural
deitsch
o > a
Nocht (f)
Nacht
Nacht
o/a > e
Dog (m)
Deg
Dog
Land (n)
Lenda
Land
o > e
Dochta (f)
Dechta
Tochter
Loch (n)
Lecha
Loch
u > i
Fux (m)
Fix
Fuchs
Mund (m)
Minda
Mund
au > ai
Maus (f)
Mais
Maus
Haus (n)
Haisa
Haus
ua > ia
Bruada (m)
Briada
Bruder
Buach (n)
Biacha
Buch
oi > ej
Foi (m)
Fej
Fall
Woid (m)
Wejda
Wald
De do ogfiadn Beispui buidn de de Klass 1 und 2 vo de stoarkn Substantive, vo dena as Kennzeichn a Umlautplural is. De Klass (S1) hod nebmam Umlaut koa weidas Pluralkennzoachn, is oiso endungslos; ia ghean nur Maskulina und Feminina o. Oft kimmt im Plural no a Vokalkiazung dazua, beispuisweis: Hand – Händt, Stod – Städt, Wand – Wändt, Grund – Grindt.
Zua Klass S2, de wo im Umlautplural plus Endung -a (de wo moastns da deitschn Endung -er entspricht) hom, ghean oanige Maskulina und vui Neutra. Es gejten de gleichn Umlautregeln wia obm:
Zur Klasse S3 ghean olle Maskulina, Feminina und Neutra ohne Umlaut mit Pluralendung -a; dabei endn de moastn Feminina im Singular af de urspringlige Dativendung -n. Oanige Maskulina, de wo im Stamm af Vokal auslautn, hom de Endung -na:
S3: -a
Singular
Plural
deitsch
Singular
Plural
deitsch
Singular
Plural
deitsch
m:
Baam
Baam, Baama
Baum
Mo, Mau
Mona, Mauna
Mann
Stoa
Stoa, Stoana
Stein
f
Ain
Aina
Eule
Paradeis(a)
Paradeisa
Tomate
n:
Kind
Kinda
Kind
Liacht
Liachta
Licht
Gschäft
Gschäfta
Geschäft
Ois letzte storke Klasse (S4) gejten Substantive mit Nullplural, zum Beispui ‚Fisch‘ (m) und ‚Schof‘ (n). In manchen Dialektn druckn de Substantive den Plural owa durch Vokalkiazung oda -längung aus, beispuisweis da Hund und de Hundt. De Klass bstäht eigentli nur aus Maskulina und Neutra; olle Feminina af -n, de wo historisch gseng zu de schwochn Substantivn ghean, kena owa aa dazuazejt wean, wei ia Plural ebenso unmarkiat is: ‚Antn – Antn‘ „Ente“. De Feminina wexln owa langsam zur Gruppe S3 und nehman im Plural de Endung -a o (vgl. obm s Beispui Ein „Eule“).
Kasusrelikt
Oanzlne schwoche Maskulina hom Kasusendunga im Dativ und Akkusativ bewoart, z. B. Voda und Bua:
best.
Singular
Plural
best.
Singular
Plural
nom
da Voda
te Vodan
nom
da Bua
de Buam(a)
dat
am Vodan
de Vodan
dat
am Buam
de Buam(a)
akk
an Vodan
te Vodan
akk
an Buam
de Buam(a)
Vuifoch wead d/ iwa de Wortgrenz wegga assimiliat (Sandhi), so hoassts moastns Nom./Akk. Pl. b Vodan und b Buam(a).
Ebenso wia Voda flektian Baua, Boi, Breiss, Depp, Buasch [österr.], Frank, Franzos, Hiasch, Hos, Läw und andare mehr.
Ähnli wia Bua flektian de Wärter Rob und Schwob: olle Forman außa Nominativ Singular hom an Stej vo -b an Stammauslaut -m:Rom (Robm), Schwom (Schwobm); de Pluralform Roma (Robma), Schwoma (Schwobma) san sejtn.
Exkurs: Obweichands Genus vom Standarddeitschn
As grammatische Gschlecht vo an Substantiv wead am Artikel markiat. Oft is as Gschlecht wia im Deitschn. Es gibt owa aa an Haufa Ausnahma:
Bei de Personalpronomina untascheidd s Boarische teiweis, so wia vui romanische und slawische Sprochn, zwischn betontn und unbetontn Foama im Dativ (nur 1., 2. Singular) und Akkusativ (nur 3. Singular und Plural); weidas gibts a oagnstendigs Heflichkeitspronomen in da direktn Orede, vagleichboa am deitschn „Sie“:
1.Singular
2.Singular
3.Singular
1.Plural
2.Plural
3.Plural
Heflichkeitspronomen
nom
i
du
ea, se/de, des
mia
eß/öß / ia*
se
Si
unbetont
i
--
-a, -'s, -'s
-ma
-'s
-'s
-'S
dat
mia
dia
eam, eara/iara, dem
uns, ins
enk / eich*
ea, eana
Eana
unbetont
-ma
-da
akk
-mi
-di
eam, eara/iara, des
uns, ins
enk / eich*
ea, eana
Eana
unbetont
-'n, …, -'s
-'s
Si
* De Foama gejten ois „weniga“ boarisch, san dafia oba typisch ostfränggisch.
Bei da Kombination vo mearan unbetontn Personalpronomina, de wo af -'s verkiazt san, wead da Bindevokal -a- einegschom; bei da Reihenfoige vo da Ordnung gibts, im Gengasotz zum Deitschn, vaschiedane Variantn. Es ko aa zu Meadeitigkeit kema – a boa Beispui:
unbetont
*(ausgschriem)
standarddeitsch
1.a)
Homs da s scho zoagt?
Hom s(e) d(ia) (de)s scho zoagt?
Haben sie es dir schon gezeigt?
oda:
Homs d(ia) s(dia) scho zoagt?
Haben sie sie dir schon gezeigt?
1.b)
Homsas da scho zoagt?
Hom s (de)s d(ia) scho zoagt?
Haben sie es dir schon gezeigt?
oda:
Homs(e) da d(ia) scho zoagt?
Haben sie sie dir schon gezeigt?
2.a)
Hod a ma n no ned gem?
Hod (e)a m(ia) (der)n no ned gem?
Hat er ihn mir noch nicht gegeben?
2.b)
Hod a n ma no ned gem?
*Hod (e)a d(ern) m(ia) no ned gem?
Hat er ihn mir noch nicht gegeben?
Dabei ko in (1.a) und (1.b) ebmso weng wia im Deitschn untaschiedn wean, obsa si bei erra um de 3. Person Singular feminin oda um de 3. Person Plural handlt.
Possessivpronomina
a) predikativ:
maskulin
feminin
neutrum
Plural
nom
mei
mei
mei
meine
dat
meim
meina
meim
meine
akk
mein
mei
mei
meine
b) attributiv:
maskulin
feminin
neutrum
Plural
nom
meina
meine
mei(n)s
meine
dat
meim
meina
meim
meine
akk
mein
meine
mei(n)s
meine
Aa de Possessivpronomina deina und seina flektiaen so. S Possessivpronomen (Fem. Sg.) iara is vom Standarddeitschn iwanumma woan; urspringli vawendt s Boarische fia weibliche Bsitza ebmfois s Pronomen seina. Oft wead a s substantiviate Adjektiv da mei(nige) (da dei(nige), da sei(nige), im Plural: de meinign, de deinign …) vawendt: „Wem ghead der?“ – „Des is da mei!“
Indefinit- und Fragepronomina
So wia de Possessivpronomina flektian de Indefinitpronomina koana sowia oana; ma ko vors Letztare s Wort iagad- stejn.
Weidas gibts s Indefinitpronoma ebba, ebbs („jemand, etwas“); des is plurallos und flektiat wia foigt:
Person
Soch
nom
ebba
ebbs
dat
ebbam
ebbam
akk
ebban
ebbs
Do wead oiso ned zwischn de Geschlechta, sundan zwischn Persona und Socha untaschiedn.
Ähnliches guit fias Fragepronomen wea, wos:
Person
Soch
nom
wea
wos
dat
wem
wem
akk
wen
wos
Adjektive
Vui vo de boarischn Adjektive hom a Kurzfoam und a Langfoam. De Kurzfoam wead in prädikativa Stellung vawendt. D. h. dann, wen s Adjektiv mitm Huifsverb sein a Prädikat buidt (de Schuah san schwoaz). De Langfoam kimmt dann vor, wann s Adjektiv ois Attribut vo am Substantiv vawendt wead (de schwoazn Schuah). Moastns liegt da Untaschied zwischn Kurz- und Langfoam im Endkonsonanten. Oft san des -n, -ch, -g.
Deklination vo de Adjektive
Wia im Deitschn wean Adjektive in attributiva Stejung flektiat, d. h. se griagn vaschiedne Endunga. Dabei muass untaschiedn wean, obs mid an Substantiv mid bstimmtn Artikl gengan (und dahea sejm in bstimmta Foam flektian), oda obs mid an unbstimmtn Artikl zamm san (und nacha dementsprechend nach an unbstimmtn Musta dekliniat wean). Wean Adjektive substantiviat vawendt, oiso nua mit Artikl, nacha richtn sa si ebnfois noch dem. Ois Beispui deant as Adjektiv schee, des wo am Stamm bei da Flexion um -n daweitad wead (aussa beim Neutrum Singular).
„schee“ unbstimmt
maskulin
feminin
neutrum
Plural
nom:
a scheena Mo
a scheene Frau
a scheens Kind
de scheena Leid
dat:
am/n scheena Mo
ana scheen Frau
am scheen Kind
m scheen Leid
akk:
an scheena Mo
a scheene Frau
a scheens Kind
de scheena Leid
„schee“ bestimmt
maskulin
feminin
neutrum
Plural
nom:
da schee(ne) Mo
de schee(ne) Frau
as schee(ne) Kind
de schee(na) Leid
dat:
(i/a)m scheena Mo
da scheen(a) Frau
am scheen(a) Kind
de scheen(a) Leid
akk:
(i/a)n scheen(a) Mo
de scheen(e) Frau
s schene Kind
de scheen(a) Leid
In prädikativa Stellung dagegn wean Adjektive – wia im Deitschn – ned flektiat, sondan nur in eanara Nennfoam vawendt:
prädikativ
maskulin
feminin
neutrum
Plural
unbestimmt:
a Mo is schee
a Frau is schee
a Kind is schee
de Leid san schee
bestimmt:
da Mo is schee
de Frau is schee
(a)s Kind is schee
de Leid san schee
Steigarung vo de Adjektive
Im Boarischen deant as Suffix -a zur Buidung vom Komparativ, vo da easchtn Steigarungsform. Grundlog vom Komparativ is de obm bschriebane Langform; bei mangn Adjektivn kimts zu Umlautn, bei andan zua Vaendarung in da Vokalleng oda im konsonantischn Auslaut. Beispui:
Umlaut
Positiv
Komparativ
Standarddeitsch
koa Umlaut:
gscheid
gscheida
klug
nei
neiga/neicha
neu
liab
liawa
liab
schiach
schiacha
hässlich
hoagli
hoaglicha
wählerisch
mit Vokalkürzung:
diaf
diaffa
tief
o > e:
lang
lenga
lang
o > a:
worm
worma
warm
o > e:
grob
grewa
grob
groß
gressa
groß
u > i:
dumm
dimma
dumm
gsund
gsinda
gesund
jung
jinga
jung
oa > ea:
broad
breada
breit
gloa
gleana
klein
hoass
heassa
heiß
woach
weacha
weich
woam
weama
warm (Ostmiddelbairisch)
oa > ej:
koid
kejda
kalt
oid
ejda
alt
ua > ia:
kuaz
kiaza
kurz
Fian Superlativ wead je nach Landschaft, a eigane Form af -st buidd oda owa aa ned. In letztan Foi wead da Komparativ ois Superlativasotz heagnumma. So ko da Sotz „Max Müller ist der größte der zwölf Knaben“ im Boarischen foigende Varianten produzian: „Vo de zwejf Buam is da Müller Max am gressan (Komparativ)/am gresstn (Superlativ)/sejtn da gresste/da gressane.“
Es gibt aa a suppletive Adjektivsteigarung, oiso a Steigarung mit oam andan Wortstamm (sog. stoarke Suppletion) oda a Wortstammeaweidarung (sog. schwoche Suppletion):
Suppletion
Positiv
Komparativ
Superlativ
Standarddeitsch
stoak:
guad
bessa
am bessan
gut
stad
leisa
am leisan
leise
schwoch:
deia (a deirigs …)
deiriga
am deirigan
teuer
Numeralia (Zoiweata)
Boarische Zoiweata endn moastns af -e, des wo owa in attributiva Stejung oft wegfoid. De Numeralia flektian ned, Ausnohm is as Zoiwoat oans fia de Zoi 1.
Es foigt a Aflistung vo de wichtigstn Zoiweata:
1
oas/oans/ans
11
ejf(e)/ööf
21
oana-/anazwanzg(e)
2
zwoa/zwa
12
zwejf(e)/zwööf
22
zwoara-/zwarazwanzg(e)
200
zwoa-/zwahundad
3
drei
13
dreizea/dreizen
23
dreiazwanzg(e)
300
dreihundad
4
fiar(e)
14
fiazea/fiazen
24
fiarazwanzg(e)
40
fiazg(e)
400
fiahundad
5
fimf(e)
15
fuchzea/fuchzen
25
fimfazwanzg(e)
50
fuchzg(e)
500
fimfhundad
6
seggs(e)
16
sechzea/sechzen
26
seggsazwanzg(e)
60
sechzg(e)
600
sechshundad
7
siem(e)
17
sibzea/sibzen
27
simmazwanzge
70
sibzg(e)/siwazg(e)
700
siemhundad
8
ocht(e)
18
ochzea/ochzen
28
ochtazwaonzge
80
ochtzg(e)
800
ochthundad
9
neine/nei
19
neizea/neizen
29
neinazwanzge
90
neinzg(e)
900
neihundad
10
zeene/zeah
20
zwanzg(e)e/zwoanzg(e)
30
dreißge
100
hundad
1000
tausnd
Substantiviate Zoin san im Boarischn Maskulina, im Deitschn dagegn Feminina (Ausnohm Östareichisch Deitsch):
Im Boarischn is da Iwagang vo da Wortbeigung zum Sotzbau (Sidntax) oft fliaßend, desweng kena vui Bereiche in da boarischen Grammatik vo da Morphosyntax am bestn eafosst wean.
Prepositiona
Prepositiona kena im Boarischn wia im Deitschn mit am bestimmtn Artikl zu am Woat vaschmejzn (vgl. dt. bei dem = beim, an dem = am, unter den = untern usw.). Im Boarisch wead des vui efta ogwendt. Dazua a Iwasicht:
Preposition
Dat. Sg. m./n. (-m)
Dat. Sg. f. (-da)
Dat. Pl. (-di)
Akk. Sg. m. (-n)
Akk. Sg. f., Akk. Pl. (-d)
Akk. Sg. n. (-s)
Standarddeitsch
o
am
onda
ondi
o
ond
ons, as
an
af
afm
afda
afdi
afn
afd
afs
auf
fua, fia, foa/for
fuam, fiam, foam
fiada, foada
fiadi, foadi
fuan, fian, foan
fiad, foad
fuas, fias, foas
vor
hinta
hintam
hintada
hintadi
hintan
hintad
hintas
hinter
in, a
im
inda, ada
indi, adi
in, an
ind, ad
ins, as
in
iwa
iwam
iwada
iwadi
iwan
iwad
iwas
über
unta
untam
untada
untadi
untan
untad
untas
unter
nema, newa, nebm
nemam, newam
nemada, newada
nemadi, newadi
neman, newan
nemad, newad
nemas, newas
neben
bei, ba
beim, bam
beida
beidi
---
---
---
bei
wenga, wega
wengam, wegam
wengada, wegada
wengadi, wegadi
---
---
---
wegen
zu, za, zua
zum, zun
zuda
zudi
---
---
---
zu
fia
---
---
---
fian
fiad
fias
für
genga, gega
---
---
---
gengan, gegan
gengad, gegad
gengas, gegas
gegen
um
---
---
---
umman
umd
ums
um
Wei Prepositiona de Betonung af s nochfoigande Sotzelement lenka, kena eahna nua betonte, obwa nia unbetonte Peasonalpronomina foign.
Da Brauch vo Prepositiona
Im Boarischn wean fia Ortschaftn und Städt eascht seitm Eifluss ausm Hochdeitschn aa "nach" und "in" braucht. Traditionej sogt ma im Boarischn owa a oda af/auf (= nach) und z (= in). Ma foaht oisdann af Augschburg oda bleibt z Minga.
Bei Feiatog findt se je noch Region entweda ebmfois as z:z Ostan, z Weihnachtn; oda af: af Ostan, af Weihnachtn; oda untam Eifluss vo da Standardsproch an. Im Boarischn sogt ma soichane Weata owa nia nid ohne Prepositiona zua Zeitogob.
Konjunktiona
A regionale Besonderheit is de temporale Konjunktion aft, de wo in großn Toaln vom boarischn Sprochgebiet vawendt wiad. Etymologisch gseng entspricht des am englischn after und hoasst „nacha, danoch“.
Präpositionslose Lokalkoderung
In de siidboarischn Dialekte tretn präpositionslose Orts- und Richtungsogobm (Adverbialien) af. Ma gähd oisdann ned in de Kira oda afn Moakt, sundan ma gähd Kira/Moakt, ohne a Präposition z vawendn. De Lokalbedeitung wiad duachs Ausbleibm vom Artikl markiat, dea wo sont bei jedm Substantiv obligatorisch is. Weidane Beispui: i wohn Augschburg, i wor Schui, ea gähd easchte Klass Schui (vgl. aa lat. Romae in Rom, Romam nach Rom; Hindi Dillî calnâ af Delhi foahn, stott Dillî ko calnâ).
Orts- und Richtungsadverbialien
S Boarische hod a komplexes System vo Richtungsadverbialien, de wo oan Bezug zua Perspektivn vom Sprecha nehma. Wia im Deitschn muass, je noch dem, ob de Bewegung vom Sprecha weg oda zum Sprecha hi voizong wiad, a ensprechends Affix ogfiagt wean (im Weanarischn san de zwoa Affixe zammagfoin, s wead do oisdann koa Untaschied mea gmocht). Im Deitschn wean de Affixe ois Präfixe (hin- bzw. her-) vawendt, oisa am Adverb vorogstejt. Im Boarischn wean de Affixe ois Suffixe eigsetzt, d. h. am Adverb hinten ogfiagt; s Suffix -hin wead zu -i, regional -e obgschwächt, s Suffix -her zu -a.
A vagleichende Iwasicht:
Präposition
vom Sprecha (-i)
Standarddeitsch (hin-)
zum Sprecha (-a)
Standarddeitsch (her-)
o, ob
owi
hinab, hinunter
owa
herab, herunter
o, on
oni
*hinan
ana
heran
auf/af
auffi/affi
hinauf
auffa/affa
herauf
aus
aussi
hinaus
aussa
heraus
do-
doni
hintan(zur Seite)
dona
*hertan(vo der Seite weg)
durch
duachi
hindurch
duacha [selten]
*herdurch
fia
fiari
(nach vorne)
fiara
hervor
hinta
hintari/hinddre
(nach hinten)
hintara/hinddra
(nach hinten)
zua
zuari/zu(a)wi
hinzu
zuara/zu(a)wa
(herbei)
um
ummi
hinüber
umma
herüber
De Iwasicht zoagt de Richtungsadverbien, wias worscheinli im gonzn boarischn Raum iblich gwen san. Im westlichn Obabayern gengan de Formen scho längere Zeit ollawei mehra zruck und ma verwendt Formen de näha on da Hochsproch und näha am Schwäbischn san. Es is dort oiso im easchtn Schritt "auffi, auffa", "obi, oba", "eini, eina", "ummi, umma" durch "nauf, rauf", "no, ro", "nei, rei", "num, rum" ersetzt worn. Wei se "no, ro" und "num", "rum" aa net so hochsprochli ohearn, wead des haintztog aa oft mit "nunta, runta" und "niba/nüba, riba/riwa/rüba" ersetzt. Es gibt an broatn Stroafa wo ma "nauf, rauf"... und "auffi/auffar" … nebmanand verwendt. Im Sidwestn vo Oberbayern hom se de Richtungsadverbien mit da Nochsuibm "i" und "a/ar/r" bessar hoitn kenna wia im Nordwestn vo Obabayern.
Klitisiarung vo Personalpronomina im Boarischn
Im Boarischn hods an Prozess gebm, dea wo in da Sprochwissnschoft Klitisiarung hoasst. Wos Boarische betrifft, so is damit s Drohenga vo Personalpronomina ans konjugiate Verb gmoant. Aus mia wiad -ma, aus dia wiad -da, se wiad zu -s usw. Vo da Obschwechung is nacha aa nua mea a kloana Schritt zua Kontraktion vom Verb mitm Personalpronom.
betonts Subjekt
unbetonts Subjekt
redn mia?
redn ma? > redma?
De Klitisiarung is a da Grund, weshoib s Pronoma vo da 1. Person Plural im Boarischn af m- olautet. De middlhochdeitsche Verb-Endung -n und da Olaut vom Persoanalpronom wir san zum m vaschmoizn (ebenso im Schwäbischn). m is dann vom Sprecha nimma länga ois Verb-Endung ogseng worn, sondan ois Olaut vom Personalpronom. Des Phänomen tritt oba ned nua in da 1. Person Plural im Nominativ af, a andane Persona wean klitisiat. Dazua a poa Beispui:
Urform
Klitisiat
I mog sie.
I mog-s.
Dann heat ea sie.
Dann heat-a-s.
Dann gibt ea es mia.
Dann gibt-a-ma-s.
Omeakung: De klitisiatn Personalpronoma san durch Bindestriche trennt.
Im easchtn Beispui weads direkte Objekt (Akkusativobjekt) klitisiat, wearend im zwoatn Subjekt und Akkusativobjekt ons Verb ogfiagt wean. Im drittn Beispui gengan sogoa Subjekt, Akkusativ- und Dativobjekt a Vabindung mitm Verb ein.
Oba ned nua de Verbn kenna ois Element gnutzt wean, an de wo de obgschächtn Personalpronomina ogfiagt wean. Des is aa bei Nebmsotzeinleitan mäglich. So hoassts zan Beispui:
Hochdeitsch
Boarisch
Ob sie geht?
Ob-s geht?
Weil sie ihn mag.
Wei-s-n mog.
Dass er ihn dir gibt.
Dass-a-da-n gibt.
Wen a Personalpronoma klitisiat worn is, dann deaf de Voifoam davo nimma im gleichn Sotz vorkema: Se schloft oda Schloft-s? owa nia ned Se schloft-s, des warad ungrammatisch.
A Sondafoi und a Ausnohm za dem buidd de Nominativ-Form vo da 2. Person Singular und in an grossn Tei vom Boarischn aa de 2. Person Plural[5], sowia ia a poa Regiona aa de 1. Person Plural[6]. Do liegt nacha ned nua a Klitisiarung vor, sondan de ehemolign Klitika hom scho an Status vo ana Flexionsendung.
Das du vo da 2. Person Singular is scho im Oidhochdeitschn duach inverse Sotzstellung an de urspringliche Endung -s ogfiagt worn, de wo de heite aa standardsprochliche Endung -st eagem hod.[7]
normala Sotzbau (ahd.)
inversa Sotzbau (ahd.)
Ibasetzung
du nimis (> du nimist)
nimis du > nimist du
Du nimmst.
Sintax
Stejung vo de Weata
In de foigadn Konstruktiona untascheidd se de Woatstejung vo da Standardsproch:
s direkte Objekt foigt afs indirekte, zan Beispui sog mas;
nochgstejte Adjektive (ba Betonung, zan Beispui Hund, vareckda!; da Mo, da oide);
Initialstejung vo Verbn (Emphase oda Antwort, zum Beispui kumm i glei ois Antwoat af wann kummstn z uns);
Perfekt vo Modalverbn (nua im Basilekt, zum Beispui er hod miassn afstej).
Regional kena aa andane Obweichunga fiakema.
Verbrektion
Manche Verbn vom Boarischn erfordan a andane Rektion wia im Standarddeitschn, z. B. diaschtn („duastig sei“), drama („träumen“) und rein („bereuen“). Se wean mitm logischn Subjektiv im Dativ oda Akkusativ gnuzd (sog. Quirky Case). A formals Subjekt ist efta ned voahandn.
mi diascht
ich habe Durst (mich dürstet)
dia dramt schlecht
du träumst schlecht (dir träumt)
des reid eam
das bereut er (das reut ihn)
Predikative Attribute
Im Boarischn wean, andas wiar im Standarddeitschn, Adjektive in attributiva Stejung markiat; dazu deant s invariable Suffix -a bzw. -e; s handelt se dobei um erstoarte Nom. Sg.-Forman (maskulin bzw. feminin). Soichane Attribute kenna af Subjekt wia aa Objekt bezogn sei. Beispui:
Des schmeggt koida bessa. – Das schmeckt kalt besser. Fost hedns eam lebanda eigrom. – Fast hätten sie ihn lebendig eingegraben.
Ersotzforma
Im Dialekt wean gwisse Infinitivkonstruktiona (Subjekts- und Objektssetz, AcI) vamiadn und duach Nebmsetz mit an finitn Verb easetzt, zan Beispui:
schwaa is scho, dass ma heit a Orbat findd ('es ist schwer, heute Arbeit zu finden')
i bins ned gwohnt, dass i friah aufsteh ('ich bin es nicht gewöhnt, früh aufzustehen')
Af ehnliche Oat wean aa attributive Partizipialphrasn vamiadn, zan Beispui:
Im Boarischn ko a Sotz amoi oda meamois vaneint wean, da Sinn bleibt in da Regl da gleiche.
Foigande Weata wean zua Vanaanung vawendd:
boarisch
standarddeitsch
Vawendung
ned, neda
nicht
oigmoans Vanaanungswort
nia
nie(mals)
Vanaanung ba Zeitogobm
nimma, neama
nicht mehr, nicht: *nimmer
druckt a Vaendarung aus
nix, nixe
nichts
Vanaanung ba Sochan
niangdwo, niagadwo
nirgendwo
Vanaanung ba Ortsogobm
niagads, nindaschd
nirgends
Vanaanung ba Ortsogobm
koa [flektiat]
kein
Vanaanung vo Substantivn
koana (nur im Nom.!)
keiner
Vanaanung vo Persona
neamad(s), neamde, neamd
niemand
Vanaanung vo Personal
(Dat. neamdm*, Akk. neamdn*)
* neamdm und neamdn san vo da Aussproch hea ned zan Untascheidn.
Ausfoi vom 'es' in unpersenlichn Sätzn
S formale Subjekt es wiad efta elidiat, z. B. er is da gresste Depp, wo gibt.
Lexik
A kloana Ibablick iba de wichtigstn Wortfejda und Meglichkeitn vo da Wortbuidung:
Gruassforma
Griassn und Oredn ghean zu de Grundlogn vo jeda Spoch, de ma lerna wui:
Boarisch
Vawendung
Standarddeitsch
Wort fia Wort
servus!/seavas!
fam.; Begriaßung/Vaobschiedung
hallo/grüß Dich
„servus!“
(hawe-)dere!
fam. bis intim; Begriaßung/Vaobschiedung; vaoidat: formal; Begriaßung
keine
„I hob de Ehre!“
griass de (God)!
fam.; Begriaßung
grüß dich!
„Da Herrgod segne di!“
griass enk/eich (God)!
fam.; Gruass
grüß euch!
„Da Herrgod segne Enk!“
griass Eana (God)!
formal; Gruass
guten Dog!
„Da Herrgod segne Eana!“
griaß God!
formal; Gruass
guten Dog!
„Da Herrgod segne Eana!“
pfiaddi (God)!
familiär; Vaobschiedung
auf Wiedersehen!
„Da Herrgod behiat di!“
pfiat enk/eich (God)!
familiär; Vaobschiedung
auf Wiedersehen!
„Da Herrgod behiat enk!“
pfiat Eana (God)!
formal; Vaobschiedung
auf Wiedersehen!
„Da Herrgod behiat Eana!“
pfia God!
formal; Vaobschiedung
auf Wiedersehen!
„Da Herrgod behiat Eana!“
(af) Widaschaung!
formal; Vaobschiedung
auf Wiedersehen!
„Da Herrgod behiat Eana!“
ba-ba! – mit Betonung af da 2. Suim
herzlich-fam.; Vaobschiedung
auf Wiedersehen!
vgl. engl. bye-bye!
gua(d/dn) Morng! Moang!
formal; Fruahstucksgruass
guten Morgen!
dto.
Moang!/Moing /Morgn!
fam.; Fruahstucksgruaß
(guten) Morgen!
dto.
guadn Obnd! Obnd!
formal; Omdgruaß
guten Abend!
dto.
guade Nocht/guad’ Nacht!
fam. und formal; Vaobschiedung zua Nacht
gute Nacht
dto.
guad enk/eich Nocht!
fam.; Vaobschiedung zua Nocht
gute Nacht!
„winsch enk a guade Nocht!“
an Guadn!
fam. und formal; Moizeitgruass
guten Appetit!
„an guadn Appetit!“
Moizeid!
fam. und formal, Moizeitgruaß, Gruaß z Mittog (Ö)
Mahlzeit!
„a guade Moizeit!“
Spezifisches Vokabular
Um dena regionaln Untaschiedn grecht zum wean, wean mange Wäate gsondat kennzeichnet: A Österreichischa Wortschotz B Oidbayrischa Wortschotz H Burgnländischa Wortschotz (Heanzisch) K Karntna Wortschotz S Steirischa Wortschotz T Tirola Wortschotz W Weana Wortschotz
S Boarische hod oft a Vuizoi vo ausdrucksstoarkn Begriff fia a Soch. Fia Mund gibts zum Beispui Mai (ugs.), Goschn (frech) oda Goschal (liabevoi), Babbn (frech), Lätschn (obweatend) oda Fotzn (beleidigend).
Gwand
A fias Gwand gibts an Hafa typisch boarische Ausdrick: Gwand sejm,Joppn („Jackn“), Pfoidl oda Pfoadl (fia Hemad), Diandl z. B.
Viecha
Fia d Viecha gibt aa an bsondan boarischn Woatschotz, z. B. Giggal (Hahn), Bibbal oda Ziwarl (kloans Hendl), Heiß(al) (jungs Pferd, Foihn), Goaß, Hebbal (junge Goaß), For(n) (Jungstia, Stiakaibe), Böichn (ahd. belihha; Blässhendl), da Imp oda de Impn (Biene), Oachkatzl, Brotz (lat. Loanwoat, Grod), Hotz (Eichlhäha) usw.
Des produktivste Suffix zua Buidung vo Adjektiven is -ad; des gehd entweda afs Suffix -ert zruck, oda afs Suffix -end, dees wo eigentli zur Buidung vom Partizip Präsens vawendt wiad (boade Suffixe san im Boarischen lautli zammagfoin).
Stammendunga in Klamman (moast -g oda -ch) wean im traditionejn Boarisch nur gsogt, wens Adjektiv flektiat wead und daduach a vokalische Endung dahoit. Es gibt owa aa regionale und lokale Ausnohma.
12:45 – Dreiviadl oans/Viadl vor oans, sejten: Viadl af oans
Bei voin Stundn, ob viar kimmt imma no a -e dazua:
16:00 – viare
16:30 – hoibe fimfe
Wia im engl. Sprochraum wead in Bayern des 12 h Format vawendd:
14:30 – hoibe drei (am Nammidog)
De boarische Wocha
De boarischn Wochadogsnama, de wo vom Standarddeitschn etymologisch obweicha (oiso da Deansdog und da Dunnasdog), stamma ausn Einflussbereich vo da Gotischn Sproch.
Boarisch
Standarddeitsch
Omerkung
Monda / Manda /Maunda /Mauda /Mondog
Montag
Dog vom Mond
Iada / Deansdog / Diensdog / Ergedog
Dienstag
Deansdog is da Dog vom God Tius, Ergedog is da Dog vom Ares
Migga / Middwoch / Micha
Mittwoch
oft effiziente Vakiazung vom Standarddeitschn
Pfinzda / Dunnasdog / Pfinzdog
Donnerstag
a Obleitung vom griach. pente „fimf“, oiso da 5. vo da Wochn (da Sunnda is da easchte Dog, vgl. Pfingstn)
zamm (zamma) [com-] entspricht am Standarddeitschn zusammen-, es wead no haifiga vawendt ois dees.
Beispui:
zammbringa „schaffen“
zammkema „fertigweaden“
zammfoan „niederführen; zu Schrott fahren“
zammdrahn „anstellen“
zammhaun „zerschlagen“
zammklaum „aufklauben“
si zsammsaffa „austrinken“ („safts enk zamm“)
Da Diminutiv
S Boarische hod regional vaschiedane Diminutivsuffixe, vo dena -l, -e und -al (< -erl) de haifgstn san. Des -l is sogoa stoark lexikalisiat, d. h. s wiad oft gor nimma ois Diminutiv vastandn.
Beispui
Roß, Heiss oda Pfeadl (Pfeadl wead nimma ois Diminutiv ogseng). Wann ma vo oan kloan Pfeadl redn wui, braucht ma s Suffix -al: oiso a Ressal/Heissal/Pfeadal. Da Diminutiv Rässl zu Roß wiad moast nua no fia d Figua vom Springa im Schachspui vawendt.
„Haus“ hat zwei verschiedene Diminutivformen: Haisl, mit dem wo aa da Aboat gmoant sei ko („as Scheißhaisl“);Haisal ist dageng a kloans Haus.
As Suffix -al ko oba aa sei Diminutivfunktion eibiassn:
a Sachal is koa kloane Sach, sondan a kloans Owesn.
a Platzal is wia im Standarddeitsch (Plätzchen) a Keks, oba koa kloana Platz (do sogt ma im Boarischn Platzl).
a Drimmal is a Hundsdreeg.
Mange Diminutivforma, de wo af -al endn, dretn aa ois Endung -e af:
a Bank – a Bangal oda a Bange
a Kuacha – a Kiachal oda a Kiache
Wann da Wortstamm af -n oda af Nasalvokal endet, wiad a epenthetischs -d- voas Diminutivsuffix eigschobm; dabei wiad a nasaliats -n restituiat:
a Pfann – a Pfandl
a Stoa – a Stoandl/Stoandal
a Mo – a Mandal (a Mandal is owa in da Regl koa kloana Mo, sondan beziagt se in da Regl afs Gschlecht vo an Viech)
Lexikalisiate Diminutive mit unproduktivn Umlaut:
a Hefn – a Hafal
a Mensch – a Manschgal
a Stempn – a Stampal
Diminutive vo Fremdwäatan af vokalischn Auslaut duan den zum Toal tuign:
a Auto – a Autal
Vui vo de Diminutive ohne a Grundwort beziang se oft af Meschn, deo wo oan af irenoa Oat load doa. Desweng san des owa aa koane Schimpfwäata:
a Woasal/Wasal (a oama Mensch, vialleicht vo "Waise")
a Botschal (a unbehoifana, ungschickta Mensch)
Es gibt no weidane Diminutive, wo de Grundwäata ned bekannt san oda ned existian:
a Biwal/Bibbal (a Kükn)
a Noagal (a Getränkerest, woahscheinli vo "zua Noag/Neige geh")
Im Berchtesgoana Land, Cheamgau, Toaln vom Soizburga Land, Soizkammaguad und vom Bayrischn Oberland sowia aa im Tirola Untaland und im steirischn Tauerngebiet is des Diminutivsuffix moast ned -(a)l, sondern -ei. Da Hiasl wiad dann zum Hiasei. Andane Beispui: Dirnei fia Madl, Hansei fia Hansl usw.
↑Sprachgeschichte. Ein Handbuch der deutschen Sprache und ihrer Erforschung: Sprachgeschichte. 2 Bände, Halbband 2: 2. Teilband vo Werner Besch, Anne Betten und Oskar Reichmann. Gruyter, 2000. S. 1339
↑Vagleich dazua: Peter Wiesinger: Die Flexionsmorphologie des Verbums im Bairischen. Verlag der österr. Akademie der Wissenschaften, Wean, 1989; S. 39–44
↑Vagleich dazua: Peter Wiesinger: Die Flexionsmorphologie des Verbums im Bairischen. Verlag der österr. Akademie der Wissenschaften, Wean, 1989; S. 36–39
↑Vagleich dazua: Wilhelm Braune / Ingo Reiffenstein (Bearb.): Althochdeutsche Grammatik I. Laut- und Formenlehre. Max Niemeyer Verlag, Tübingen, 2004, 15. Auflog; § 306b S. 261
Herbert Leopold Kufner: Strukturelle Grammatik der Münchner Stadtmundart. Minga 1961.
Robert Hinderling Christopher, J. Wickham :(Phonei) Diendorf, Kreis Nabburg (Oberpfalz) / Zinzenzell, Kreis Bogen, Max Niemeyer Verlag, Tübingen (1987), ISBN 978-3-484-23134-4 (365 Seiten + 6 Audiokassetten insbs. auch zur Betonung und Aussprache im nordmittelbairischen Sprachraum)
Otto Hietsch: Wörterbuch Bairisch-Englisch, Von Apfelbutzen bis Zwickerbusserl, SüdOst Verlag, Regenstauf 2015. ISBN 978-3-86646-307-3